تۇركىتىلدەس باۋىرلاس بالقار ۇلتى­نىڭ ۇلى اقىنى قايسىن قۇليەۆپەن ەسىمى قاتار اتالاتىن ءالىم كەشوكوۆ كە­شەگى كەڭەستىك كەڭىستىكتەگى ەلدەر ءۇشىن اسا تانى­­مال تۇلعا. ساپارىمىزعا سەبەپ­كەر قا­لامگەردىڭ ومىربايانىمەن تاعى ءبىر رەت تانىسىپ شىقتىق. 1914 جىلى قبر-دىڭ چەگەم اۋدانىنىڭ شالۋشكا دەپ اتالاتىن اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن اقىن­نىڭ عۇمىر جولى ءوزى تۇرعىلاس قالام يەلەرىنىڭ كوبىمەن ۇقساس. مەكتەپ، ۋنيۆەرسيتەت، ماسكەۋدەگى اسپيرانتۋرا... سودان كەيىن سوعىس. سوعىستان كەيىن 10 جىلدان اسا ۋاقىت قبر جازۋشىلار وداعىن باسقارعان. 1970-1980 جىلدارى كسرو ادەبي قورىنىڭ توراعاسى بولعان. ال سول كەزدەگى ادەبي قوردىڭ بەدەلىن ءبىزدىڭ جازۋشى اعالارىمىز جاقسى بىلسە كەرەك.

وتتى ولەڭدەرى مەن شىندىقتى شىج­عىرىپ بەتكە باسقان وتكىر شىعارمالارىن تىكسىنە قابىلداعان جەرگىلىكتى بيلىك يەلەرىمەن اقىن ءتىل تابىسا الماسا كەرەك. وسى­نىڭ كەسىرىنەن ءا.كەشوكوۆ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىن ەلدەن تىسقارى، رەسەي­دە وتكىزەدى. اقىن 2001 جىلدىڭ 29 قاڭتا­رىندا ماسكەۋدە 86 جاسىندا دۇنيەدەن كوشىپتى. ەل-جۇرتى سۇيەگىن تۋعان اۋىلىنا اكەپ جەرلەگەن. ەندى ، مىنە رەسپۋبليكا حالقى 105 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ وتپەككە ساۋىن ايتىپ جاتىر.

قاباردى-بالقار رەسپۋبليكاسى ما­دە­نيەت مينيسترلىگىنەن حابارلاسقان سوفيا ەسىمدى حانىم ماسكەۋ ارقىلى اراسان (مينەرالنىە ۆودى ) قالاسىنا باراتىنىمىزدى، سول ارادان كۇتىپ الۋشىلار نالچيككە جەتكىزەتىنىن ايتقان.

ماسكەۋدە رەسەيلىك دەلەگاتسيا مۇشە­لە­رىمەن باسىمىز ءتۇيىستى. رەسەي جازۋشىلار وداعى ۇلتتار ادەبيەتى كەڭە­سىنىڭ توراعاسى ۆالەري اناتولەۆيچ لاتىنين مەن «ليتەراتۋرنايا روس­سيا» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ۆياچەس­لاۆ ۆياچەسلاۆوۆيچ وگرىزكو ۇشەۋمىز ءسويتىپ شەرەمەتەۆوداعى ا.س.پۋشكين اتىنداعى حالىقارالىق اۋەجايدان قاپ تاۋلارىن بەتكە الىپ ۇشىپ شىق­تىق. اراسان قالاسىنداعى حالىق­ارا­لىق اۋەجاي دا اقىن ەسىمىندە – م.يۋ.لەرمونتوۆ اتىندا ەكەن. ورىس حال­قى­نىڭ قوس ۇلى اقىنىنىڭ اۋەدەگى جولىن كاۆكاز جەرىندە تۇيىستىرگەن ءبىز تاعى ءبىر ۇلى اقىننىڭ – ءا.كەشوكوۆتىڭ تۋعان اۋىلىنا قاراي ساپارىمىزدى جالعادىق.

نالچيكپەن ەكى اراداعى ءبىر جارىم ساعاتتىق جول قالىڭ تۇماننىڭ بوگەت بولۋىنان تاعى ءبىر ساعاتقا سوزىلدى. وبالى نە كەرەك، جازۋشى ۆ.ا.ءلا­تىنين­نىڭ تەرەڭ تاريحتى قوزعاعان ءتام­سىلدى اڭگىمەلەرى جول قىسقارتۋعا ەداۋىر سەپتىگىن تيگىزدى. اسكەري جازۋشى 1974 جىلى الماتى جوعارى جالپىاسكەري باسقارۋ ۋچيليششەسىن بىتىرگەن ەكەن. قازاقستاندى، الماتىنى ايرىقشا ىلتيپاتپەن، ساعىنىشپەن ەسكە الىپ وتىردى. اڭگىمەنى تەرەڭدەتە كەلە ءوزىنىڭ كازاكتىق ءتۇپ-تامىرىن الان-سارماتتار تاريحىنا اپارىپ ءبىر-اق تىرەدى. «شىنتۋايتىنا كەلگەندە، سىزدەردىڭ ەلبا­سىلارىڭىز ن.ءا.نازارباەۆ ايتقان ۇلى دالانىڭ تاريحى عۇندار مەن ساق­تاردى، كوك تۇرىكتەردى، ونىڭ ىشىندە مەنىڭ اتا-بابالارىمنىڭ ءتۇپ-تەگى باس­تاۋ الاتىن الان-سارماتتار تىزبەگىن دە تولىق قامتيتىنى اقيقات. سوندىقتان دا ءبىز – تۇركىتەكتەس ۇلىستاردىڭ بارشاسى باۋىرلارمىز»، دەپ اڭگىمەسىن تۇيىندەدى ۆالەري اناتولەۆيچ.

قاباردى-بالقار رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى نالچيك قالاسىنا قاس قاراي­عاندا جەتىپ، ورتالىقتاعى مۋزىكالىق دراما تەاترىنىڭ قارسى بەتىندەگى «رە­سەي» قوناقۇيىنە جايعاستىق.

ەرتەسى حالىق اقىنىنىڭ مەرەيتويلىق شارالارى مەكتەپتەردەگى كەزدەسۋلەر­مەن، پوەزيالىق باسقوسۋلارمەن باس­تال­دى. الىس-جاقىن شەتەلدەردەن شا­قىرىلعان 60-تان اسا اقىن-جازۋشىلار ەكىدەن، ۇشتەن ءبولىنىپ، جاس ورەندەرمەن جولىعۋعا بەت الدى. تاتارستان رەس­پۋب­ليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ونەر قايراتكەرى، اقىن، اۋدارماشى رافيس قۇر­بانوۆ ەكەۋمىز نالچيكتىڭ قىر جەل­كە­سىندەگى حاسانيا اتتى بالقار اۋى­لىنىڭ ر.م.فريەۆ اتىنداعى №16  ورتا مەكتەبىنە ءبولىنىپپىز. قاسىمداعى قوناق كادىمگى قازاق اقىندارىن تاتار ەلىنە كەڭىنەن تانىتىپ جۇرگەن، تاتارستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ەكس-تور­اعاسى، قازاقتىڭ كورنەكتى اقىنى عا­لىم جايلىبايدىڭ ءتوس قاعىستىرعان جان اياسپاس دوسى رافيس اعامىز.

ۇلتتىق كيىم كيگەن، سالتاناتتى ساپ تۇزگەن وقۋشىلار الىستان كەلگەن قوناق­تارىن ۇلتتىق داستۇرلەرى بويىنشا ايران ۇسىنىپ قارسى الدى.

ايران، ايران، اق ايران،

باسىمىزعا باق ايران.

ەرلەر ءشولىن قاندىرعان،

ەرەن سۋسىن ناق ايران! –

دەپ بالقار تىلىندە ولەڭ وقىپ، ءدام ۇسىن­عان وقۋشىنىڭ ماڭدايىنان ءسۇيىپ، تورگە وزدىق.

جوعارى كلاسس وقۋشىلارىمەن جانە ۇستازدارمەن بولعان شىعارماشىلىق جۇز­دەسۋ سۇراق-جاۋاپ ارقىلى، ءان-كۇي­مەن، بيمەن ادىپتەلىپ، اسا قىزعىلىقتى دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلدى. رافيس اعا­مەن اقىلداسىپ، ەكسپرومت تۇرىندە كەشوكوۆ ولەڭدەرىن ءۇش تىلدە وقۋ دا تىڭداۋشىلاردى عاجاپ اسەرگە بولەدى. ياعني ءا.كەشوكوۆتىڭ جان دوسى قايسىن قۇليەۆكە ارناعان ولەڭىن رافيس قۇر­بانوۆ تاتار تىلىندە، مەن قازاق تىلىندە، ۇستاز يۋليا حۋلامحانوۆا ورىس تىلىندە وقىدىق. زەيىن قويىپ تىڭداعان وقۋ­شىلار دا، ۇستازدار دا باۋىرلاس تۇركى تىلدەرىندە وقىلعان جىر جولدارىن قاپىسىز ءتۇسىنىپ، بەك ىرزاشىلىقتارىن ءبىلدىردى. ءتۇپ-تەگىمىزدى تۇرلەرىمىز عانا ەمەس، تىلدەرىمىزدىڭ دە جاقىنداستىرىپ تۇرعانىن كەلەر ۇرپاق وكىلدەرىنىڭ ريا­سىز ۇعىنعانى عاجاپ عانيبەت ەكەنىن سەزىندىك.

ءوز انا تىلىمىزدە ولەڭ وقۋ ءۇردىسى بۇدان كەيىن دە، ياعني قبر وقۋ-اعارتۋ جانە جاس­تار ىستەرى جونىندەگى مينيسترلىگىندەگى دوڭگەلەك ۇستەل باسىندا، سونداي-اق رەس­پۋبليكا مۋزىكالىق دراما تەاترىندا وتكەن «ارعىماق مىنگەن ابىروي» اتتى حالىقارالىق پوەزيا فەستيۆالىندە دە جالعاسىن تاپتى. تەرىسكەي كاۆكاز جەرىنىڭ اسپانىندا وسىلايشا ءۇش كۇن بويى تۇركى ءتىلىنىڭ ابىرويى اسقاقتادى!

 تەاترداعى كەشتەن كەيىن «قازاق بالام قايدا؟» – دەپ، رەسەي فەدەراتسياسى مەن قاباردى-بالقار رەسپۋبليكاسى مەم­­لەكەتتىك سىيلىقتارىنىڭ لاۋرەاتى، قبر حالىق اقىنى ءتانزيلا مۇستافاقىزى زۇما­قۇلوۆا ارنايى بۇرىلىپ ىزدەپ كەپ، ماڭدايىمنان يىسكەدى.

– ءبىزدىڭ دە، سىزدەردىڭ دە ولەڭ وقۋ ما­نەر­­لەرىمىز قانداي ۇقساس، – دەدى حا­لىق اقىنى سونشالىقتى ءبىر سۇيىسپەن­شىلىكپەن. – مەن تۇرعىلاس، ولجاس باستاعان اقىندارىڭىزعا سالەم ايتىڭىز. الداعى قاراشا ايىندا 85 جاسقا تولعان مەرەيتويىمدى اتاپ وتۋگە قام جاساپ جاتىرمىن. باياعى كەڭەس كەزىندەگىدەي ەمەس، قازىر بارىس-كەلىسىمىز، باس قوسۋىمىز دا قيىنداپ كەتتى ەمەس پە...

رەڭ-ءپىشىنى ءوزىمىزدىڭ رابيعا سىز­دى­قوۆا اپايىمىزدان اينىمايتىن بال­قارلىق ءسوز زەرگەرى وتكەن زاماندى ەسىنە تۇسىرگەندەي ءبىر كۇرسىنىپ الدى.

رەتى كەلگەندە ايتا كەتكەن ءجون شىعار، ساپار بارىسىندا ءتانزيلا اپايىمىز سەكىلدى قازاقستاننان كەلگەن وكىلدى كورىپ، تىلدەسۋگە اسىق جاندار از بولمادى. قاسىرەتى قالىڭ ستاليندىك دەپورتاتسيا جىلدارى قازاق پەن قىرعىزدى پانالاپ، كەيىن وتانىنا ورالعانداردىڭ ءبىزدىڭ ەلگە دەگەن ىقىلاس-پەيىلدەرىنىڭ ەرەكشە ەكەنىن كورىپ جۇرەگىمىز اۋناپ تۇسكەندەي الدەبىر اسەرگە بولەنگەنىمىز دە انىق.

كەشكى قوناقاسى كەزىندە داستارقان باسىندا بالقار قانشاۋبي ميزيەۆ دوسىمىز ءازىل-شىنى ارالاس ءتىپتى ءوزىن «قا­زاقپىن!» دەپ جاريالادى. مۇ­نىڭ سەبەبىن ءوزىنىڭ تۇركىستاندا تۋعان­دىعى­مەن، قازىر تۇركىستاننىڭ تەك وبلىس ورتالىعى عا­نا ەمەس، قالىڭ تۇركىنىڭ باس قوسار ور­تالىعىنا اينالۋعا قام جاساپ جات­قان­دىعىمەن تۇسىندىرگەن ازاماتقا ءبىز دە شى­نايى ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىردىك.

قبر مادەنيەت ءمينيسترى مۋحادين كۋماحوۆ باسقارعان داستارقان ۇستىندە ءسوز العانداردىڭ دا كوپشىلىگى قازاق ەلى، قازاقستان تۋرالى ىزگى، ىستىق ىقىلاستى لەبىزدەرىن ايتتى. رەسپۋبليكانىڭ حالىق اقىنى احماد سۇلتان ۇلى سوزاەۆ الداعى كۇندەرى تۋعانىنا 160 جىل تولعالى وتىر­­عان بالقاردىڭ ۇلى پەرزەنتى كيازيم مە­چيەۆتىڭ قازاقستان جەرىندە جامباسى جەرگە تيگەنىن، كەيىن سۇيەگىن تۋعان جەرىنە اكەپ، قايتا جەرلەگەندەرى تۋرالى اسا قىزىقتى ەستەلىگىمەن ءبولىستى. اڭگىمە وسىلايشا قازاق تاقىرىبىنا ويىسقان ءساتتىڭ بىرىندە ينگۋش ەلىنىڭ اقىنى اس­لان كۋازو: «سىزگە ايتاتىن اسا ءبىر سىرلى اڭگىمەم بار ەدى. قازىر ەمەس، ەرتەڭ وڭا­شادا جولىعىپ، سويلەسەيىكشى؟..» – دەپ ءوتىندى.

ەرتەسى ءا.كەشوكوۆ ەسكەرتكىشىنە گۇل قويۋ ءراسىمى كەزىندە ەكەۋمىز ۋاقىت تاۋىپ، ەداۋىر اڭگىمەلەسۋگە مۇرسات الدىق. اسلان اڭگىمەسىنىڭ ۇزىن-ىرعاسى تومەندەگىدەي.

«وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن م.اۋە­زوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ ورىسشا اۋدارماسى قولىما ءتيدى. ءبىرىنشى كىتابىن وقىپ بىتىرگەن سوڭ، «سىزگە وتىرىك، ماعان شىن»، الدەبىر تۇسىنىكسىز جاعدايعا تاپ بولدىم. كادىمگىدەي بويىمدى ءبىر نارسە بۋناپ، ءوزىمدى قويارعا جەر تاپپاي، الاسۇرىپ جۇرە بەرەم، جۇرە بەرەم... وسى قالىپ اقىرى مەنى جازۋعا وتىرعىزدى. مىنا، سىزگە سىيلاعالى وتىرعان «كاۆكاز اۋەنى» اتتى ءۇش تومدىق جيناعىمنىڭ العاشقى كىتابى وسىلايشا دۇنيەگە كەلدى. ءۇش اي بويى ۇزدىكسىز ولەڭ جازۋمەن بولدىم. ءوزىڭىز دە اقىنسىز عوي، سىزگە مۇنداي عاجايىپ، سيقىرلى پروتسەستىڭ ءار ءساتىن بۇتارلاپ، جىلىكتەپ تۇسىندىرمەي-اق قويايىن. اسپان مەن جەردىڭ اراسىندا قالىقتاپ ۇشىپ جۇرگەندەي كۇي كەشتىم. اينالامداعىلار مىنانى الدەنەنىڭ شالىعى ۇرعان با دەپ تاڭعالىسقان دا شىعار... مەن وسىنىڭ ءبارى ۇلى ابايدىڭ شىنايى قۇدىرەتى دەپ ۇعىندىم. ءۇش ايدان كەيىن ءبارى كىلت توقتادى. مەن دە قايتادان باعزى قالپىما ءتۇستىم. ەندى قايتادان جازا السامشى. كىتاپحانالارعا بارىپ، اباي اۋدارمالارىن اقتارىستىردىم. شىنىمدى ايتسام، ورىسشا اۋدارمالارىنا كوڭىلىم تۇشىنبادى. قايىرا «اباي جولىن» قولىما الدىم. تاعى دا عاجايىپ الەمنىڭ ەسىگىن اشتىم. وسىلايشا مەن ابايدى ۇلى اۋەزوۆ ارقىلى تانىدىم. ءوزىڭىز دە بىلەسىز، پروزا پوەزيا ەمەس قوي. اباي الەمى ساناما تاعى دا سىلكىنىس بەردى. مەن قايتادان جازۋعا وتىردىم. ءۇش كىتاپتان تۇراتىن مەنىڭ «كاۆكاز اۋەنى» اتتى تسيكلدىق دۇنيەم وسىلاي دۇنيەگە كەلدى!»، دەپ اسلان اڭگىمەسىنە نۇكتە قويدى.

ۇلى اۋەزوۆ ارقىلى اباي توككەن شۋاقتىڭ التىن ساۋلەسى ينگۋش اقى­نىنىڭ شىعارماشىلىعىن وسىلاي نۇر­لاندىرىپتى. قاپىسىز سەندىم. اسەرلەنە ءتۇيسىندىم. اسلان ءوزىنىڭ قازاق ەلىمەن ماڭگىلىك كىندىكتەس، رۋحتاس ەكەنىن ءوستىپ تەبىرەنە بايان ەتتى.

...قاپ تاۋىنىڭ ەتەگىندە، نۇر كومكەر­گەن نالچيكتەگى ءۇش كۇن كوزدى اشىپ-جۇمعانشا زىر ەتىپ وتە شىقتى. ساپار قورىتىندىسى كەشوكوۆتىڭ تۋعان جەرى – چەگەم اۋدانىندا تۇيىندەلدى. دەلەگاتسيا مۇشەلەرى شالۋشكا اۋىلىنداعى اقىن زيراتىنا گۇل قويىپ، قۇران باعىشتادى. اۋدان ورتالىعىندا ءسوز زەرگەرىنىڭ جەرلەس­تەرىمەن جۇزدەسىپ، پىكىر الىستىق.

شەكسىز اسەر، عاجاپ رۋحاني ازىق سىي­لاعان باۋىرلاس تاۋ حالقىنا رازى-حوش ايتىسىپ، ساپاردىڭ سوڭعى كۇنى بەسىن الە­تىندە اراسانعا باعىت الدىق. كۇنگەي بەتتە كوكشىل مۇنار كومكەرگەن قوس وركەش ماڭگىتاۋ، تەرىسكەي بەتتە قاراۋىتقان قازبەك سىلەمى، قاپتالداسىپ بەستاۋ بەتكەيلەرى قول بۇلعاپ قالا بەردى. ءيا، جەر اتاۋلارىنىڭ ءبارى جۇرەككە ەتەنە جاقىن. قۇلاققا ساۋمال سامالداي جىلى ءتيىپ، ەرەكشە ەستىلەدى. ەلبرۋستى جەرگىلىكتى حالىق ماڭگىتاۋ، پياتيگورسكىنى بەستاۋ دەيدى. تۇركى الەمىنىڭ ۇلى كەڭىستىگىندە جۇرگەنىڭدى اتاۋلاردىڭ ءتۇپ-توركىنىنەن-اق ءدوپ باسىپ تانيسىڭ. حاسانۇيا، باقسان، كەنجە، اقسۋ، تىرناۋىز، قاشقاتاۋ سياق­تى اۋىل اتتارىنىڭ ءبارى دە سانا تۇكپىرىندەگى تۇركىلىك كودتىڭ ماڭگىلىك ەكەنىن ايعاقتاپ تۇرعانداي.

ۇلان-عايىر ۇلى دالامىزدىڭ قا­سيەتتى تاۋلارىنداي تامىرلاس ەلدەردىڭ تالاسسىز باۋىرلاستىعى ادەبيەت ارقىلى، ءسوز ونەرىنىڭ تەڭدەسسىز ۇلى تۇلعالارى ارقىلى كوكجيەگىن كەڭەيتە بەرەتىنىنە وسى ساپار بارىسىندا انىق كوز جەتكىزىپ قايتتىق.

ءتىل ۇشىنا ەرىكسىز ولەڭ تىركەستەرى ورالا بەردى:

كوزىمىزدىڭ قاراسىنداي كوزدەرى،

ءسوزىمىزدىڭ ساراسىنداي سوزدەرى.

ءتىلماشسىز-اق ءتۇسىنىسىپ كەتتىك ءبىز،

كوزگە ىلمەستەن ورىستانعان وزگەنى.

جەتەلەۋمەن بۇ جاققا دا، و جاققا،

بالقار دوسىم بالبىراتتى عاجاپقا.

قوناعىنا جايىلاتىن ايقارا

قۇشاعى دا ۇقسايدى ەكەن قازاققا!

كادىربەك قۇنىپيا ۇلى،

اقىن، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى