اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسقان

«اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باس، ەڭبەگىڭ كەتپەس، دالاعا» دەگەن ۇلى ابايدىڭ سوزدەرى ءوزىم كوپ­تەن بىلەتىن بەلگىلى جۋرناليست، ەسسەيست، اۋدارماشى، عالىم، ءبىر سوزبەن ايتقاندا قالامگەر ورىنبەك جولدىباي تۋرالى جاز­باق بولىپ، قولىما قالام ال­عاندا، ويىما ورالا بەردى. تۋ­مىسىنان قاراپايىم دا كىشى­پەيىل ول ۇندەمەي، ءتوس قاقپاي ءجۇرىپ-اق يگىلىكتى كوپ جۇمىس ءبى­تىرىپ، ابىرويلى ازاماتقا اي­نا­لىپتى. مەن ونىڭ وسى ءبىر ۇل­كەندى اعا، كىشىنى ءىنى ساناپ، ىلعي دا اڭقىلداپ جۇرەتىن، جانى جاي­ساڭ، جۇرەگى جىلى، پاراسات بيى­گىندەگى يماندىلىق، ازاماتتىق قاسيەت­تەرىن جوعارى باعالايمىن.

ءاربىر ادامنىڭ قوعامدا الا­تىن ورنى ونىڭ ەلىنە سىڭىرگەن ەڭبەگىنە وراي باعالانادى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ورىن­بەك­تىڭ بۇكىل عۇمىر جولى، شىعار­ماشىلىعى حالقىنا ادال قىزمەت ەتۋگە باعىتتالعانىن الدىمەن ايتقان ءجون.

و.جولدىبايدىڭ شىعارما­شى­لىق جولىن شولعاندا، ونىڭ جۋرناليستيكا سالاسىنداعى ەلەۋلى ەڭبەكتەرىنىڭ قوماقتى ەكەن­دىگى كورىنەدى. ءسوز ونەرىندەگى العاشقى قادامىن اۋىلدا ولەڭ جازۋدان باستاعان ول كەيىننەن جۋرناليستيكا، پوەزيا، اۋدارما، ادەبيەتتانۋ سالالارىندا دا قا­لام تەربەپ، ەلىمىزگە تانىمال قالامگەرلەردىڭ بىرىنە اينالدى.

قازاقتىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ ءبىرى قاراتاۋدىڭ باۋىرىنداعى اششىساي كەنىشىندە ومىرگە كەلگەن ورىنبەك مەكتەپ قابىرعاسىندا ءجۇرىپ-اق ماقالا، ولەڭ جازادى. العاشقى تۋىندىلارى كەنتاۋ قالالىق، وڭتۇستىك قازاقستان وب­­لىستىق، رەسپۋبليكالىق با­سى­لىم بەتتەرىندە جارىق كو­رە­دى. مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ اس­كەر قاتارىندا جۇرگەندە دە بۇل ادەتىن جالعاستىرىپ، ەندى ورىس تىلىندە جازادى. ونىڭ ماقالا­لارى قيىر شىعىس اسكەري وك­رۋگىنىڭ «سۋۆوروۆسكي ناتيسك» گازەتىندە ۇزبەي جاريالانىپ تۇ­رادى. اسكەردەن ورالعان سوڭ ءبى­راز ۋاقىت قارا جۇمىس ىستەگەن ورىنبەكتىڭ ماقالا-ولەڭدەرى ەندى رەسپۋبليكالىق ءباسپاسوز بە­تىندە ءجيى كورىندى. سول كەزدە ەڭ كوپ وقىلاتىن «لەنينشىل جاس» (قازىرگى «جاس الاش») گازەتىنىڭ شتاتتان تىس ءتىلشىسى بولدى.

جاستايىنان جۋرناليست بو­لۋ­دى ومىرلىك ماقسات قىلىپ، ار­مان قۋعان جاس تالاپكەر 1971 جىلى قازاق ءبىلىمىنىڭ قارا شا­ڭىراعى قازاق مەملەكەتتىك ۋني­ۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فا­كۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستى. وسى كەز­دەن باستاپ، ونىڭ بۇكىل سانالى عۇمىرى جۋرناليستيكامەن باي­لانىستى بولدى. وقۋ بىتىر­گەن سوڭ قازاق مەملەكەتتىك تە­لە­­را­ديو كوميتەتىندە اعا رە­داك­تور، «قازاقستان كوممۋ­ني­سى» جۋر­نالىندا ادەبي قىز­مەت­كەر، جەتەكشى رەداكتور، قا­زاق­ستان رەس­پۋبليكاسىنىڭ پرە­زي­­دەنتى مەن مينيسترلەر كا­بي­­نەتىنىڭ اپ­پاراتتارىندا اعا رەفەرەنت، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پار­­لامەنت سەناتى اپپاراتى رە­داك­تسيالىق-باسپا ءبولىمىنىڭ كون­سۋل­تانتى، باس كونسۋلتانتى، سەك­تور مەڭگەرۋشىسى، ءبولىم مەڭ­گەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى، ت.ب. قىز­مەتتەرىن اتقاردى.

ورىنبەك قازاق جۋرناليس­تيكاسىنىڭ راديو، تەلەديدار، گا­زەت، جۋرنال سياقتى بارلىق سالالارىندا ءونىمدى ەڭبەك ەتىپ، شى­عارماشىلىقتىڭ نەبىر قى­زى­عى مەن قيىندىقتارىن باسى­نان وتكەرىپ، شىعارماشىلىق شە­بەرلىگى شىڭدالىپ، كوسەم­سوز­دىڭ قارا نارى بولىپ قالىپ­تاستى. قازاق كوسەمسوزىنىڭ وزىق تاجى­ري­بەلەرىنەن ۇيرەنە وتىرىپ، زا­مانمەن ۇندەس، ءومىردىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن باتىل كوتەرە بىل­گەن ورىنبەكتىڭ جۋرناليستىك دا­­رىنى، اسىرەسە تاۋەلسىزدىك ال­­­عاننان كە­يىن جارقىراي كورى­نىپ، وندا قازاق ەلىنىڭ تىنىس-تىر­شىلىگىنىڭ وزەكتى تۇستارى جان-جاقتى كورىنىس تاپتى. ەگە­مەن ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق دامۋ جولى­نىڭ سان الۋان ماسەلەلەرىنە ار­نال­عان پۋبليتسيستيكالىق ما­قالالارى توپتاستىرىلعان «زا­مانا كەلبەتى» (استانا، «ەلوردا» باسپاسى، 2004)، «ۋاقىت لەبى» (استانا، «فوليانت» باسپاسى، 2005) كىتاپتارى جارىق كوردى. سوڭعى جىلدارداعى قازاق جۋرنا­ليستيكاسىنىڭ ەلەۋلى تابىسى رەتىندە باعالانعان وسى ەڭبەكتەرى ءۇشىن و.جولدىباي 2006 جىلى قازاقستان جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ يەگەرى اتاندى; «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت قايراتكەرى» توس­بەل­گىسىمەن ماراپاتتالدى.

و.جولدىبايدىڭ قازاق را­ديو­سى مەن تەلەديدارىندا، باس­پاسوزىندە اتقارعان قىز­مەتى كەيىن قازاقستان رەسپۋب­لي­كا­سىنىڭ پرەزيدەنتى مەن مي­نيسترلەر كابينەتىنىڭ اپپا­راتتارىندا، پارلامەنت سەناتى اپپاراتى رەداكتسيالىق-باسپا بولىمىندە جالعاسىپ، قازاق ءتىلى­نىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قا­لىپ­تاسۋىنا ايتارلىقتاي ەڭبەك ءسىڭىردى. زەينەتكە شىققان سوڭ رەسپۋبليكالىق ارداگەرلەر ۇيى­مىندا اۋدارماشى بولىپ جۇ­­مىس ىستەدى. وسى جىلدارى ول «قا­زاق­­ستان: تابىس تاريحى الەمدىك قو­عامداستىق كوزىمەن» (2005) كى­­تابىن، ا.م.پانكراتوۆانىڭ «قا­زاق كسر تاريحى» جايلى وي-پىكىرلەرىن، ن.س.ترۋبەتسكويدىڭ «ورىس مادەنيەتىندەگى تۇران نى­شاندارى تۋرالى» عىلىمي ەڭبەگىن، ستەفان پوسسونيدىڭ ۆ.ي.لەنين تۋرالى ويلارىن، روي مەدۆەدەۆتىڭ ك.ە.ۆوروشيلوۆ، گ.م.مالەنكوۆ، م.ا.سۋسلوۆ، م.ي.كالينين، ا.ن.كوسىگين جايلى ماقالالارىن، ك.ۋ.چەر­نەن­كو جايلى بىرنەشە ماتەريال اۋداردى.

جۋرناليستىك شىعارماشى­لىق ادەبي ىزدەنىستەرگە ۇلاستى. كەزىندە جامبىلعا باتا بەرىپ، اقىندىق جولىن اشىپ بەرگەن قاراتاۋ وڭىرىنەن شىققان اتاقتى اقىن ق ۇلىنشاق كەمەل ۇلىنىڭ قولعا الىنباي كەلە جاتقان ادە­بي مۇراسىن جيناپ، زەرتتەپ، ءتورت رەت شىعارمالار جيناعىن باستىرىپ شىعاردى. بۇل كىتاپتار قازىر ق ۇلىنشاق اقىننىڭ ولەڭ-جىرلارى مەن ول تۋرالى زەرت­تەۋلەر نەعۇرلىم تولىعىراق قام­تىلعان بىردەن-ءبىر ماڭىزدى ەڭبەكتەرگە اينالىپ وتىر.

ول ۇزاق جىلدارعى عىلىمي ىزدەنىستەرىنىڭ ناتيجەسىندە اسا كورنەكتى عالىم، قوعام قاي­رات­كەرى، ەڭ باستىسى ۇلت جانا­شى­رى ر.بەردىباي جونىندە «اكا­دەميك راحمانقۇل بەردىباي زەرت­تەۋلەرىندەگى قازاق-تۇر­ىك ادەبي بايلانىستارى» تاقى­رى­بىندا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قور­عا­دى. 2008 جىلى «راحمانقۇل بەردىباي زەرتتەۋلەرىندەگى تۇرىك­شىلدىك سارىندارى» تاقىرى­بىن­داعى مونوگرافياسى جارىق كوردى.

ءبىراز ۋاقىت ۇستازدىق قىزمەت اتقارىپ، «استانا» مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «قازاقستان تا­ريحى جانە فيلوسوفيا» كافە­د­راسىنىڭ دوتسەنتى رەتىندە ستۋ­دەنتتەرگە ءدارىس بەردى.

جوعارىدا ايتىپ كەتكەنى­مىز­دەي، ورىنبەك شىعارماشىلىق جولىن ولەڭ جازۋدان باستاعان. قاربالاسى كوپ جۋرناليستىك قىز­­­مەتتىڭ قاق ورتاسىندا جۇر­گە­­­نىنە قاراماستان، ولەڭ جا­زۋىن توقتاتپاپتى. ولەڭدى شا­بى­­­تى، رەتى كەلگەندە جازاتىن ول ار­ناۋ ولەڭدەرگە بەيىمدىگىن باي­­قا­تادى. قازاقتىڭ ءبىرسىپىرا زيا­لى ازاماتتارىنا ارناعان ولەڭ­دە­رى­نەن وسىنى بايقادىق.

و.جولدىبايدىڭ شىعارما­شى­لىعى­نىڭ باستى قاسيەتى ونىڭ ۇلت­­جاندىلىعى دەر ەدىك. ورىن­بەكتىڭ قالامىنان شىققان كەز كەلگەن تۋىندىسىن وقىساڭىز، ودان ۇلتجاندىلىقتىڭ ءيسى اڭقىپ تۇرادى. «ەلىمىز – تاۋەل­سىز، ءتىلىمىز شە؟»، «زيالىسى جال­تاق ەلدىڭ – اۋىزبىرلىگى الا»، «انا ءتىلىن ارداقتاعان»، «ما­دەنيەت ۇيىتقىسى – سەلو ين­تەل­ليگەنتسياسى»، «ۇلتتىق مۇرات بيىگىنەن»، «دالانى اسقاقتاتۋ ءۇشىن تاۋلاردى الاسارتۋ كەرەك پە؟»، «قىزىعىم دا، راحاتىم دا، قاسىرەتىم دە – قازاق...» سەكىلدى ما­قالالارى مەن «مەملەكەتتىك ءتىل قوسالقى سيپاتتا عانا جۇزەگە اسۋدا» ء(ا.كەكىلباەۆپەن سۇحبات)، ء«تىل مارتەبەسىن كوتەرەر تەتىكتەر ىسكە اسپاي تۇر» ء(ا.بايگەلدىمەن سۇحبات)، «ۇلت جانە مادەنيەت» (ا.سەيدىمبەكپەن سۇحبات)، ت. ب. سۇح­باتتارىندا قازاق ءتىلى مەن ادە­بيەتىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ وزەكتى، ءزارۋ ماسەلەلەرىن باتىل كوتەرە ءبىلدى.

2009 جىلى 3 قىركۇيەك كۇنى قا­زاق راديوسىنان سويلەگەن سو­زىندە ول: «...تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا رۋ­حاني سالادا دا جەتىستىكتەر مول بولدى. اسىرەسە «مادەني مۇرا» اياسىندا قىرۋار ىستەر تىن­­دىرىلۋدا. تاريحىمىز وي ەلە­گىنەن قايتا وتكىزىلۋدە. مۇنىڭ ءبا­رى جاقسى، ارينە. بىراق جەتپەي جاتقان، كوڭىل تولمايتىن ءبىر نارسە بار. ول – ءتىل ماسەلەسى. ءبارىن جاڭعىرتىپ جاتىرمىز. بىراق ءتىل­دى ۇقساتا الماي وتىرمىز. مەم­­لەكەتتىك ءتىلدى، ياعني قازاق ءتى­لىن دامىتۋعا قوعامدا بارلىق جاع­داي جاسالىنعان. بىراق جينا­لىس بىتكەننىڭ ءبارى ورىس تىلىندە وتە­دى» – دەپتى.

ءومىر «الدىڭعى تولقىن اعالار مەن كەيىنگى تولقىن ىنىلەردەن» تۇرادى. وسى جەردە ايتپاي كەتۋگە بولمايتىن ءبىر نارسە – 1977 جى­لى جۋرناليستيكانى بىتىرگەن و.جولدىبايدىڭ كۋرستاستارى دەگەندە، شەتىنەن «سەن تۇر، مەن اتايىن» مىقتى ۇلىقبەك ەس­داۋلەتوۆ، قۋاندىق تۇمەنباي، نۇرتىلەۋ يمانعالي، قونىسباي ءابىل، سەرىكقالي بايمەنشە، مىل­تىقباي ەرىمبەتوۆ، وراز قاۋ­عاباي، مارات ابدىحالىق، جەڭىس باحادىر، ءابدىمۇتال الىبەكوۆ، ادىلبەك جاقىپ، تىلەكقابىل بو­رانعالي ۇلى سىندى قازاق جۋر­ناليستيكاسىندا وزىندىك ورنى بار تەگەۋرىندى تولقىن كوزگە تۇسەدى. وسىنداي كىلەڭ جايساڭداردىڭ اقساقالى بولىپ كەلە جاتقان ورىنبەكتىڭ كۋرستاستارى ارا­سىندا مىقتى بولماسقا امالى دا جوق سياقتى.

قازاقستان جازۋشىلار ودا­عىنىڭ جانە جۋرناليستەر ودا­عىنىڭ مۇشەسى، «قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى»، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت قاي­راتكەرى، قازاقستان جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ يەگەرى، كەن­­تاۋ قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازا­­ماتى «زامانا كەلبەتى»، «ۋاقىت لەبى»، «وتكەن جىلدار ورنەگى»، «جان سىرىم»، «عيبراتتى عۇمىر»، «جول­داس بولساڭ، جاقسىمەن...» كى­تاپ­­تارىنىڭ اۆتورى، ەڭ باستىسى ۇلتىن سۇيگەن، ۇلتىنا ادال قىز­مەت ەتكەن ازامات ورىنبەك جولدىبايدىڭ ءبىز بايقاعان سي­پاتى وسىنداي.

ادال ەڭبەگىمەن ءسوز ونەرىنىڭ اۋىر جۇگىن قارا نارشا كو­تەرىسكەن ورىنبەك بۇل كۇندەرى قا­زاق جۋرناليستيكاسىنىڭ ءبىر باي­تەرەگىنە اينالىپتى. ول قا­زىر ناعىز شىعارماشىلىق با­بىندا. ۇلىن ۇياعا، قىزىن قياعا قوندىرىپ، نەمەرەلەرىن ءسۇيىپ، باقىتتى عۇمىر كەشىپ وتىر...

دانداي ىسقاق ۇلى،

س.دەميرەل اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت رەكتورىنىڭ كەڭەسشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور