«مەن» ولمەككە تاعدىر جوق، اۋەل باستان...

بۇلاردان باعىت-باعدارى مەن ءمان-ماعىناسى مۇلدە اۋلاق م.اۋەزوۆتىڭ «اباي اقىندىعىنىڭ اينالاسى» مەن پروفەسسور ق. جۇبانوۆتىڭ «اباي – قا­زاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى» دەگەن زەرت­تەۋ ماقالاسى ابايتانۋدىڭ سول تۇس­تا­عى بولاشاعىنا، عىلىمي جاڭا باعىت-باع­دارىنا تىڭنان جول سالعان كوسەم ويلى تانىمدار بولىپ تاريح قويناۋىنا ەندى. وسى تانىمعا مۇستافا شوقايدىڭ شاكىر­تى ەسەن تۇرسىننىڭ (تاھير شا­عاتاي) «ياش تۇركىستان» جۋرنالىندا 1934 جىلى جاريالانعان «تۇركىستاننىڭ ۇلى اقىنى – اباي قۇنانباي ۇلى» دەگەن ماقالاسىمەن ءۇن قاتىپ جاتۋىندا ءمان بار ەدى.

1933-1934 جىلدان 1961 جىل ارالى­عىندا قاناتى كەڭ جايىلعان «ابايتانۋ تاريحىنىڭ مۇحتار اۋەزوۆ كەزەڭى» دۇ­نيەگە كەلدى. م. اۋەزوۆتىڭ اباي مۇرا­سى تۋرالى ىزدەنۋ، زەرتتەۋ، اقىن مۇراسىن الەم جۇرتشىلىعىنا تانىستىرۋ جولىندا اتقارعان قىزمەتىنىڭ قول جەتپەس ەكى شىڭى بولدى. ءبىرىنشى شىڭى كوركەمسوز ونەرى ارقىلى، اسىرەسە «اباي جولى» ەپوپەياسىن الەم حالقى جا­رىسا وقىپ، حح عاسىردىڭ ۇلى تۋىندىسى دەپ باعالاندى. ەكىنشى شىڭى، ابايتانۋ جولىنداعى عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەگى «اباي قۇنانباەۆ» دەپ اتالاتىن عىلىمي مونوگرافياسىندا اقىن تۋىندىسى تەرەڭ تالدانىپ، جۇيەلەندى. وسى كەزدە ابايتانۋ سالاسىندا تۇڭعىش رەت كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالار قورعالىپ، مونوگرافيالىق ەڭبەكتەر جارىق كوردى. م.اۋەزوۆ ابايتانۋدى بيىك دەڭگەيگە كو­تەرىپ كەتتى. ابايدىڭ جۇزجىلدىق مە­رەي­تويىندا اقىن مۇ­راسى جان-جاقتى زەرت­تەلىپ، باسپاسوزدە كەڭ تۇرعىدان ناسيحاتتالدى.

1949 جىلى كپسس وك كوسموپوليتيزم تۋرالى قاۋلىسى قابىلدانىسىمەن، ادەبيەت پوليتسايلارى تاراپىنان 1934 جىلى م. اۋەزوۆتىڭ اقىن مۇراسىنىڭ رۋحاني ءنار العان ءۇش سالاسى تۋرالى تانىمىنىڭ ەكىنشى سالاسى بولىپ تانىلاتىن ابايدىڭ شىعىسقا قارىم-قاتىناسى جايلى ابايدىڭ «باتىسىنان شىعىسى باسىم» دەگەن تانىمى قاتتى سىنالىپ، اياۋسىز تەرىستەلىپ جاتتى. بۇل كۇردەلى ماسەلە، اسىرەسە فيلوسوف عالىمدار تاراپىنان دا ابايدىڭ شى­عىسقا قاتىسى تەرىستەلىپ، سىنعا الىندى. اباي مۇراسىنىڭ شىعىسقا قاتىسى جايلى پىكىر بىلدىرگەن عالىمدار سىنالىپ، ءبىر جاعىنان قۋعىندالىپ ءارى جازالاندى.

1961 جىلى اتاقتى جازۋشى ومىردەن وتكەن سوڭ «ابايتانۋدىڭ م.اۋەزوۆتەن كەيىنگى ءداۋىرى» باستالىپ تا كەتتى. ءبىر­شاما ۇزىلىستەن سوڭ جاڭا بۋىن، جاس تالاپكەرلەردىڭ عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەك­تەرى جارىق كورە باستادى. وسى جاڭا بۋىن، جاس تولقىن عىلىمي تۇرعىدان ىزدەنىپ، جاڭا تانىم، تىڭ كوزقاراس تۇر­عىسىنان كەلىپ، اباي مۇراسىنىڭ شىعىستىق رۋحاني قازىنا كوزدەرىنە قارىم-قاتىناسى جايلى كۇردەلى ماسە­لەلەر كوتەرىلدى. م.اۋەزوۆ تانىمىن باستاپقى تابيعي قالپىنا كەلتىرۋگە قى­زۋ اتسالىسىپ، ونى عىلىمي ويدا قالىپ­تاستىردى دا (م.مىرزاحمەتوۆ. «مۇحتار اۋەزوۆ جانە ابايتانۋ پروبلەمالارى». الماتى، 1982). مۇنداعى ءبىر ەسكەرەر جاعداي، كوسموپوليتيزم تۋرالى قاۋلى قاتاڭ باقىلاۋدا تۇرعان كەزدە سول ساياسي قىسىمنان سەسكەنبەي-اق «ابايدىڭ شىعىسى م.اۋەزوۆ زەرتتەۋىندە» دەگەن ءتورت تاراۋدان تۇراتىن ەڭبەكتىڭ ەڭ ۇلكەن تاراۋى 1982 جىلى جاريالانىپ كەتكەن ەدى. تۇڭعىش رەت بۇل سالا عىلىمي تۇرعىدان ءوز شەشىمىن تاۋىپ، 1989 جىلى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعالعاننان كەيىن اباي مۇراسىنىڭ شىعىسىنا وراي كانديداتتىق ديسسەرتاتسيالار دا قورعالا باستادى. مىسالى، جابال شويىنبەتتىڭ «اباي قاراسوزىنىڭ جانرلىق، ستيلدىك ەرەكشەلىكتەرى»، ماقسات ءالىپحاننىڭ اباي مەن ءجۇسىپ بالاساعۇنيدىڭ «قۇتادعۋ بىلىگىنە» بايلانىستى «قۇتتىڭ كىلتى –كىسىلىك»، سايدالى ورازاليەۆتىڭ «اباي مەن داۋاني»، نويابر كەنجەعاراەۆتىڭ «ابايدىڭ ايتۋشى مەن تىڭداۋشى تۋرالى تانىمى»، توتى كوشەنوۆانىڭ «اباي ولەڭدەرى قۇرىلىسىنداعى ەرەكشەلىك»، راحات سالاماتوۆانىڭ «ابايتانۋدىڭ مۇحتار اۋەزوۆتەن كەيىنگى كەزەڭى»، تالعات ەرباي «اباي جانە شورتانباي، دۋلات پەنەن بۇقار جىراۋ»، ايجان كارتاەۆا «اباي مەن م.اۋەزوۆ الەمىندەگى رۋحا­ني ساباقتاستىق»، قاليپا اتەنوۆا «قازاق وتباسى تاربيەسىنىڭ دامۋ تاريحى» (الماتى، «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى» باس­پاسى، 2007)، يمانعازى نۇراحمەت ۇلى « ۇلىستىق ادە­بيەتتەن ۇلتتىق ادەبيەتكە دەيىن» (الماتى، 2005) دەگەن عىلىمي مو­نو­گرا­فيالارى جاريالانىپ، اباي­دىڭ شى­­عىسىنا بايلانىستى كۇردەلى ماسە­لە­لەردى كوتەرە وتىرىپ، ارقايسىسى ءوز ۇلەس­تە­­رىن قوستى.

ال ماقسات ءالىپحان ءوزىنىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالىق ەڭبەگىندە ادامگەرشىلىك يدەياسىنىڭ كونە گرەك وركەنيەتى زامانىنان بۇگىنگە دەيىنگى دامۋ جولى تۋرالى «قازاق ادەبيەتىندەگى ادامگەرشىلىك ءىلىمى» دەگەن كولەمدى عىلىمي مونوگرافياسىن 2013 جىلى جاريالادى. وسى جولدار اۆتورىنىڭ 2014 جىلى باسىلىم كورگەن «ابايتانۋدىڭ» اسا كولەمدى قوس تومدىعى (125 باسپا تاباق) مەن «ونەر» باسپاسىنان جارىق كورگەن «اباي ۇلاعاتى»، 2013 جىلى جاريالانعان «قازاق ادەبيەتىندەگى سوپىلىق تانىم»، 2015 جىلى «مەدەت» باسپاسىندا جا­رىق كورگەن «ابايتانۋ تاريحى» مەن «ابايدى وقى، تاڭىرقا» وقۋلىقتارى باسىلىم كوردى. بۇلاردىڭ ءبارى دە اباي مۇراسىنىڭ شىعىسى تۋرالى جازىلعان جاڭا تانىم، سونى باعىتتاعى ەلەۋلى تۋىندىلار ەدى.

مىنە، 1949 جىلى كوسموپوليتيزم تۋرالى قاتىگەز قاۋلى ابايدىڭ شىعىسىنا قاتاڭ تىيىم سالعان تاقىرىپتى «ولەر­مەن» زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتارلىقتاي ونىك­تى ەڭبەك ەتىپ جاريالانعان عىلىمي مونو­گرافيالارى ابايتانۋدىڭ شىعىسقا قا­تىسى جايلى سونى بەتتەرىن ايقارا اشىپ، ءبىرشاما بيىك دەڭگەيگە كوتەرە الدى.

بۇل عىلىمي زەرتتەۋلەر اباي مۇرا­سىنىڭ رۋحاني ءنار العان مۇسىلماندىق شىعىسقا شىعارماشىلىق قارىم-قا­تىناسى جايلى عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەك­تەرىنىڭ تىرناقالدى باستاماسى عانا دەپ بىلەمىز. تاۋەلسىزدىك زامانىنداعى قازاق جاستارىنىڭ اراب، پارسى، شاعاتاي، تۇ­رىك تىلدەرى مەن يسلاميات تاريحىن جەتە مەڭگەرۋى ارقىلى اباي مۇراسىنىڭ مۇ­سىلماندىق شىعىسقا قارىم-قاتىناسى تۋرالى كەلەلى دە ىرگەلى عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى مەيلىنشە مولىعىپ، ساپالى عىلىمي-مونوگرافيالىق زەرتتەۋلەر جاڭا باعىت العاندا، عاجاپ قۇبىلىستى سوندا كورەمىز. بۇل كەزدە ابايدىڭ جانتانۋ ءىلىمى مەن تولىق ادام ءىلىمى، پالساپالىق ليريكاسى باسقاشا سويلەگەندە، بۇل سالا وي-ساناداعى الەمدىك رۋحاني قۇبىلىسقا اينالىپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ بولاشاق مورالدىق كودەكسىنىڭ ىرگەتاسىنا رۋحاني تىرەك بولىپ قالانارى تالاسسىز شىندىققا اينالماق.

سوڭعى جىلدارعا دەيىن ابايدىڭ ادە­­بي مۇراسىن تانىپ-ءبىلۋ، ونى ناسحاتتاۋ جۇمىسىنىڭ ءبارى دە ماتەرياليستىك، اتەيستىك دۇنيەتانىم نەگىزىندە زەرتتەلىپ، ناسيحاتتالىپ كەلگەنىن ەشكىم دە تەرىستەي الماس. ويتكەنى شىندىق وسىلاي بولىپ تۇر. اباي دۇنيەتانىمىن ماركستىك-ماتەرياليستىك، جاۋىنگەر-اتەيستىك تانىم تۇرعىسىنان تانىتۋدىڭ باسىندا قازاق فيلوسوفتارىنىڭ ايعايشى بولىپ تۇرعانى دا راس. اباي تۋرالى كوركەمونەر جانرىندا جازىلعان شىعارمالاردىڭ ءبارى دە سوتسياليستىك رەاليزم تالابى شەڭ­بەرىنەن شىعانداپ كەتە الماعانى، ويتكەنى وعان تاپتىق دۇنيەتانىمى وسى­­لاي قالقان ەتىپ قويىلعانى بەلگىلى عوي. سەبەبى كپسس وك دۇنيەتانىمدىق ۇستانىمى ماركستىك-ماتەرياليستىك، اتەيستىك نە­گىزدە ساياسي-يدەو­لوگيالىق تا­نىمدى تولاسسىز ناسيحات­تاۋمەن اينالىستى.

ابايدى تانىپ-بىلۋدەگى باستى كەدەرگى ونىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ بارلىق سالالارىن، ياعني فيلوسوفيالىق، ەتيكالىق، ەستەتيكالىق، ساياسي-الەۋمەتتىك سالالا­رىن انىقتاۋعا كەلىپ تىرەلەدى. وسى سا­لالاردىڭ ءبارىن دە قازىرگى فيلوسوفتار ماتەرياليستىك مودەل تۇرعىسىنان قا­راستىرىپ كەلەدى. وسى ارەكەت اسىرەسە اباي­دىڭ 150 جىلدىق مەرەكەسىندە قا­زاقستان فيلوسوفتارىنىڭ ۇجىمدىق ەڭ­بەگى – «اباي دۇنيەتانىمى مەن فيلوسوفياسى» دەپ اتالاتىن ارنايى عى­­لىمي زەرتتەۋلەرىندە ءوز كورىنىسىن تاپ­تى. بىراق فيلوسوفتاردىڭ ءبارى دە ابايدىڭ جەتىنشى قاراسوزىندەگى «دۇ­نيە­نىڭ كورىنگەن ءھام كورىنبەگەن سىرىن تۇگەندەپ، ەڭ بولماسا دەنەلەپ بىلمەسە، ادامدىقتىڭ ورنى بولمايدى. ونى بىلمەگەن سوڭ، ول جان ادام جانى بولماي، حايۋان جانى بولادى. ازەلدە قۇداي تاعالا حايۋاننىڭ جانىنان ادامنىڭ جانىن ءىرى جاراتقان، سول اسەرىن كورسەتىپ جاراتقان» (اباي. ءىى توم، الماتى، 1995، 165-بەت) دەگەن دانالىق سوزىنە نازار سالماي كەلەدى. اباي دۇنيەتانىمىن تانىپ-بىلۋدە اباي ايتقان بۇل وي-پىكىردىڭ ءمان-ماعىناسى، بولمىسى، ءتىپتى بولەكشە وركەشتەنىپ، دارالانىپ تۇر. اباي بۇل پىكىرىن ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا ايتۋىمەن دە ەرەكشەلەنىپ تۇر ەمەس پە؟

اباي «دۇنيەنىڭ كورىنگەن سىرى» دەپ ءبىزدى قورشاعان ماتەريالدىق الەمدى ايتسا، «دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن سىرى» دەپ ءبىزدىڭ تىلسىم سىرعا تولى رۋحاني الەمىمىزدى مەڭزەپ وتىر.

اباي ايتقان دۇنيەنىڭ كورىنگەن سى­رىن اشۋمەن اينالىساتىندار ءتان عا­لىمى (تەحنوكرات عالىمدار) بولسا، دۇ­نيەنىڭ كورىنبەيتىن سىرىن اشۋعا ۇم­تىلعاندار جان عالىمى بولىپ شى­عادى. سونىڭ ءبىرى حاكىم ابايدىڭ ءوزى بولعاندىقتان، اباي جان عالىمىنىڭ ەڭ كورنەكتى وكىلى بولىپ شىعادى ەمەس پە؟ ويتكەنى اباي 1898 جىلى جازىلعان 38-قاراسوزىندە جانتانۋ ءىلىمى تۋرالى وي-تانىمدارى ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى كۆانتتى فيزيكتەردەن ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن «دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن سىرىنا» ايرىقشا ءمان بەرۋى ارقىلى جانتانۋ ىلىمىمەن اينالىسىپ، پالساپالىق ليريكالارىن جازۋى ويشىل اقىننىڭ كەمەڭگەرلىك تۇلعاسىن كورسەتەدى.

اباي دۇنيەنىڭ كورىنگەن جانە كو­رىنبەگەن سىرىن ۇيلەستىرە تانىپ-ءبىلۋدى ماقسات تۇتتى. ابايدان باستاپ ءتۇپ يەنى تانىپ-ءبىلۋ جولىندا پالساپالىق ليريكا جانرىندا جانتانۋ ءىلىمىن مەڭگەرۋگە، ياعني دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن سىرىن اشىپ، تانىپ-بىلۋگە ۇمتىلدى. اباي باستاعان بۇل ءداستۇردى ويشىل اقىننىڭ شاكىرتتەرى شاكارىم، ماعجان ۇدەرە دامىتىپ، تەرەڭ­دەتە ءتۇستى. وسى ارقىلى قازاق پوەزياسىندا پالساپالىق ليريكانى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىپ، كوش باستادى.

بىراق بۇل تانىمدى كەڭەستىك بيلىك تۇنشىقتىرىپ تاستادى.

ەندى ءححى عاسىر باسىندا كۆانتتى فيزيكتەر تانىمىنان كەيىن دۇنيە باستاۋىندا سانا تۇر دەگەن مۇلدە جاڭا تانىمعا كەلدىك. بۇرىنعى ماتەرياليستىك، اتەيستىك دۇنيەتانىمىمىز تۇبىرىنەن قوپارىلا وزگەردى.

ەندى جاڭا دۇنيەتانىم تۇرعىسىنان ويلاپ قاراعاندا، ابايدىڭ ادەبي مۇراسى مەن اقىن دۇنيەتانىمىن تانىپ-ءبىلۋ جولىندا جۇرگىزىلەتىن بۇگىنگى عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىمىز قانداي باعىت-باعداردا بولاتىندىعىن ايقىنداۋعا اسا باسىم تۇردە ءمان بەرەتىن ۋاقىت كەلدى. ابايتانۋ سالاسىندا 125 جىلدىق مەرزىمدە جازىلعان وتكەندەگى عىلىمي-شىعارماشىلىق زەرتتەۋلەرگە دە وسى جاڭا دۇنيەتانىم تۇرعىسىنان جەتىس­تىكتەرىمىز بەن كەمشىلىكتەرىمىزگە دە سىن كوزىمەن قاراپ، باعالايتىن بولامىز. بۇل دەگەنىمىز، وراسان زور قيىن جۇمىس بولسا دا، قولعا الاتىن تىكەلەي پارىزىمىزعا اينالىپ تۇر.

ال اباي ادەبي مۇراسى مەن دۇنيە­تا­نىمىن وسى جاڭا دۇنيەتانىم تۇر­عىسىنان سالىستىرىپ، عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىنا نۇر-سۇلتان قالاسىنان بۇكىل الەمدىك عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ دەڭگەيىندە تۇرا الاتىن ابايتانۋ، جام­بىلتانۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى ءوزى­نىڭ بولاشاق زەرتتەۋ باعىت-باعدارىن ەن­دى دۇنيە باستاۋىندا سانا تۇر دەگەن جاڭا دۇنيەتانىم تۇرعىسىنان جۇرگىزۋدى ءوزى­نىڭ عىلىمي جوسپارىنا نەگىز ەتىپ الۋى – ۋاقىت تالابى.

ابايتانۋ سالاسىندا عىلىمي زەرت­تەۋ ىسىمەن اينالىساتىن مۇحتار اۋە­زوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينس­تيتۋتىنداعى ابايتانۋ ءبولىمى، اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە اشىلعان ابايتانۋ عى­لىمي زەرتتەۋ ورتالىعى، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە­گى ابايتانۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى جانە م.اۋەزوۆ اتىنداعى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق ۋنيۆەرسيتەتىندەگى جاڭادان اشىلعان نەمات كەلىمبەتوۆ اتىن­داعى گۋمانيتارلىق عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنداعى ابايتانۋ توبى، ت.ب. زەرتتەۋ ورتالىقتارى بارشىلىق. بىراق بۇلار ءبىر-بىرىمەن بايلانىسى جوق، نە ىستەپ جاتقانى بەيمالىم بىتىراڭقى كۇيدە كەلە جاتىر. بىتىراعان سايىن كۇش بولىنەدى. باعىت-باعدار بەرۋگە بىرەۋى دە ۇمتىلمايدى...

ەندى نۇر-سۇلتاننان اشىلاتىن اباي­تانۋ عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى وسى كەمشىلىكتى ءبىر ىڭعايعا كەلتىرەر. ءوزى­نىڭ عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇر­گىزۋگە ارنالعان ورتاق باعىت-باعدارى ار­­قىلى جۇزەگە اسىرار دەگەن ۇكىلى ۇمىت­­تەمىز. بۇل ۇكىلى ءۇمىت جۇزەگە اسۋى ءۇشىن رەسپۋبليكاداعى ابايتانۋشى عا­لىم­داردىڭ باسىن قوسىپ، عىلىمي-تەو­ريا­لىق سەمينار ۇيىمداستىرىپ، پىكىرلەر اعىسىن ايقىنداپ، جاڭا عىلىمي تانىمعا نەگىزدەلگەن ورتاق باعىت-باعدارىمىزدى ناقتىلى تۇردە ايقىنداپ، بەكىتىپ الۋىمىز اسا قاجەت بولىپ تۇر. وسى تۇرعىدان كەلىپ ابايتانۋدىڭ بولاشاقتا العا قو­يىلار مىندەتتەرى تۋرالى ءوز پىكىرىمىزدى ورتاعا سالۋدىڭ جانە باسقالار تاراپىنان قوسىمشا تولتىرۋلار بولار دەگەن ۇمىتتەمىز.

ابايتانۋدى كەڭەستىك بيلىك كەزىن­دە كوممۋنيستىك توتاليتارلىق يدەو­لو­گيانىڭ شەڭبەرىندە قىسىپ ۇستاعانى جۇرتقا ءمالىم، اسىرەسە اقىننىڭ ادەبي مۇراسىن تانىپ-بىلۋدە ادەبيەتتىڭ تاپتىق، پارتيالىق تالابى شەشۋشى ورىندا تۇردى. اباي مۇراسى نەگىزىنەن وسى تالاپ تۇرعىسىنان ويشىل اقىن مۇراسىن ورىس ادەبيەتىمەن بايلانىسى عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ باسىم ءتۇسىپ، زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى وسى تاقىرىپتىڭ اينالاسىنان شىعا الماي جۇرگەنى، كوپ ماسەلەنىڭ سىرىن اڭعارتادى. ياعني، اباي مۇراسىنىڭ رۋحاني ءنار العان قازىنا كوزدەرىنىڭ ءبىرىنشى سالاسى ابايدىڭ قازاق ادەبيەتىنە قارىم-قاتىسىنا ءبىرلى-جارىمدى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى جازىلعانى بولماسا، ءىرى، سالالى، جۇيەلى زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇر­گىزىلمەي كەلەدى. ال ابايدىڭ شىعىسى مۇل­دە زەرتتەلمەي، اتاۋسىز قالدى. بۇل قۇ­بىلىستىڭ ءبارى دە اباي مۇراسىن كەڭەس­تىك دۇنيەتانىم تۇرعىسىنان ناسيحاتتاپ جاتتى.

اباي دۇنيەتانىمى ەندىگى تۋىندايتىن عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىندا وبەكتيۆتى شىندىق تۇرعىسىنان اشىلۋى باستى شارتقا اينالماق. ويشىل اقىن دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن سىرىن تانىپ-بىلۋگە ۇمتىلۋ ارقىلى جول سالعان جانتانۋ ءىلىمى مەن تولىق ادام ءىلىمىنىڭ قۇپياسىن اشىپ، نە سەبەپتى ادامزاتتىڭ رۋحاني الەمىندەگى تىلسىم سىردى تانىپ-بىلۋگە ۇمتىلۋ سەبەبىن بىلە المايمىز. ابايدىڭ پالساپالىق ليريكاسىندا ورىن العان باس-تى ماسەلە – ءتۇپ يەنى تانىپ-ءبىلۋ. اباي وي-تانىمىنداعى ءسوز بولاتىن پالسا­پا­لىق وي-پىكىرلەردىڭ ءبارى دە وسى ماسەلە توڭىرەگىنە جيناقتالعان. سونىڭ ءبىر تار­ماعى جان مەن ءتان تۋرالى:

اقىل مەن جان – مەن ءوزىم، ءتان – مەنىكى،

«مەنى» مەن «مەنىكىنىڭ»

ماعىناسى – ەكى.

«مەن» ولمەككە تاعدىر جوق

اۋەل باستان،

«مەنىكى» ولسە ءولسىن، وعان بەكى، –

دەپ ولەڭ ءسوزدىڭ ورنەگىمەن سىرتقا شى­عارعان وي قازىناسىن ءبىر شۋماققا سىي­­دىرعان اقىننىڭ پالساپالىق وي-تول­عانىستارىنىڭ سىرى مەن ءمان-ماعى­ناسى بۇگىنگە دەيىن تولىق جان-جاقتى شەشىمىن تاپپاي كەلەدى. بۇل ءبىر شۋماق ولەڭنىڭ ءمان-ماعىناسىن قاراپايىم تىڭداۋشى مەن وقىرماننىڭ ءوزى دە بىردەن ءتۇسىنىپ كە­تۋى وتە قيىن.

كەڭەستىك تانىمداعى فيلوسوفتار ابايدىڭ وسى وي-پىكىرىن نەگىزىنەن يدەا­ليستىك تانىمعا جاتقىزىپ، تەرىس ما­عى­نادا ناسيحاتتاپ كەلدى. اباي وسى ولە­ڭىندە «مەن»، ياعني جان ولمەيدى دەي وتىرىپ، جاننىڭ ولمەۋ سىرىنىڭ ەكىنشى ءبىر كولەڭكەلى جۇمباق سىرىن اشىپ كەتەتىنى بار. ول «جان» دەگەن ادام بالاسى جان قۋاتى ارقىلى ءوزىنىڭ ومىردەن ىزدەنىپ تانىپ-بىلگەنىن وي سارابىنان وتكىزە وتىرىپ:

ءولدى دەۋگە سىيا ما، ويلاڭدارشى،

ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان، –

دەپ جاننىڭ ەكىنشى ءبىر بۇركەۋلى تىلسىم سىرىن اشاتىنى بار. ادام ومىردەن كورگەن-بىلگەنىن، سول ارقىلى تانىپ-ۇعىنعان وي-پىكىرىنىڭ ءتۇيىنىن ولەڭ ءسوز ونە­رىمەن سىرتقا شىعارعان وي قازىناسى دا ماڭگى ولمەيدى دەگەن بايلامعا كەلەدى.

م.اۋەزوۆتىڭ «ابايدىڭ باتىسىنان شىعىسى باسىم» دەگەن وي-تانىمى ادە­بيەت پوليتسايلارى مەن فيلوسوفتار تارا­پىنان قاتتى سىنعا الىنىپ، قۋدالاۋعا ۇشىرادى. بۇل ماسەلە، شىندىعىن ايت­ساق، م.اۋەزوۆتىڭ اباي مۇراسىنىڭ رۋ­حاني ءنار العان قازىنا كوزدەرى اباي­دىڭ «ساۋلەڭ بولسا كەۋدەڭدە» دەگەن ولەڭىنەن ءورىلىپ بارىپ ايتىلعان پى­كىر ەكەندىگىنە كوزىمىز جەتە تۇسەدى. اباي­تانۋ تاريحىنىڭ م.اۋەزوۆتەن كەيىنگى ءۇشىنشى كەزەڭدەگى ابايتانۋشىلار تاراپىنان قايتا كوتەرىلىپ، قيىندىقپەن قولعا الىنسا دا، ولارعا ەركىن جول بە­رىلمەي، قىسىمدا ۇستاپ كەلدى. ءبارى ءبىر «ولەرمەندىكپەن» زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلە بەردى. ەندى عانا فيلوسوفتار تاراپىنان اكادەميك ع. ەسىموۆ اباي مۇراسىنىڭ شىعىسقا قاتىناسىنا وڭ كوزبەن قاراعان وي-پىكىرلەرى العاش رەت بەلگى بەرە باستادى. «اباي – شىعىس اقىنى، شىعىس مادەنيەتىنىڭ قايراتكەرى، ناقتىراق ايتساق، مۇسىلمان شىعىسىنىڭ اسا كورنەكتى ويشىلدارىنىڭ ءبىرى...ونىڭ كوزقاراسىن ءدىني فيلوسوفيا جا­عىنان ىزدەۋ كەرەك.» (اباي. ۇلى دا­لا تۇلعالارى. الماتى، 2013، 361-362-بەت) دەگەن ساليقالى عىلىمي وي-تا­نىمدار العاش رەت كورىنىس بەرە باس­تاۋى – اباي شىعىسىنا تارس جابىلعان ەسىكتىڭ ايقارا اشىلۋىنا سەنىممەن كەلىپ وتىر. ابايدىڭ دۇنيەتانىمى عى­لىمي تۇرعىدان تەرەڭدەپ دەندەي ەنبەي، ماقساتقا جەتۋ قيىن. ول ءۇشىن ابايدىڭ شىعىسقا قاتىسى جايلى اقىندىق كى­تاپحا­ناسىنىڭ كولەمى مەن جاعدايىن انىقتاپ الماي ىسكە كىرىسۋ – دالاعا لا­عۋمەن بىردەي بولىپ شىعادى. اباي وي-تانىمىنىڭ بۇل بولمىسىن تانىپ-بىلمەك ءۇشىن ەكى ءتۇرلى ءتاسىلدى ۇستانۋ قاجەت: بىرىنشىدەن، اباي ءوز شىعارمالارىندا از دا بولسا ناقتى تۇردە اتاپ وتىراتىن دەرەك-ماعلۇماتتار سىلتەمەسى. مىسالى، عۇلاماھي داۋاني، بابىرناما، قۇتايبا، ت.ب.، ال ەكىنشىدەن، اباي وي-تانىمىنىڭ كەيبىر ءيىنى كەلەتىن شىعىستىڭ اقىندارى مەن عۇلامالارىنىڭ شىعارمالارىنداعى ساباقتاسىپ، ىلىكتەسىپ كەلەتىن تۋىندى­لاردى قانشالىقتى قيىن بولسا دا سارىلا ىزدەنۋ ارقىلى تاپسا بولادى. مىسالى، مەن ابايعا تىكەلەي قاتىسى بار ءجۇسىپ بالاساعۇنيدىڭ «قۇتادعۋ بىلىك»، ءنارشاھيدىڭ «بۇحارا تاريحى» مەن ءال-فارابي، قاراباعي، يبن سينا، جۋرجاني، ت.ب. وسىنداي دەرەككوزدەرىنە سۇيەنە وتىرىپ تاپقانىم بار.

قازاق ەلى ويشىل، حاكىم ۇلىن عاسىردان استام ۋاقىت ىشىندە قالاي تانىپ-ءبىلۋ جولىن، عىلىمي تۇرعىدان تالداپ، كوپ ماسەلەنىڭ بار بولمىسىن ءوز دەڭگەيىندە شەشۋ مىندەتى تۇر. وسى مىندەتتى جۇزەگە اسىرا الساق، ابايدى تانۋدىڭ ۇزاق جولىندا، عىلىمي زەرتتەۋلەردە جىبەرىلگەن سان ءتۇرلى كەمشىلىكتەرىمىز بەن قول جەتكەن جەتىستىكتەرىمىز كوز الدىمىزعا كە­لەدى. جالپى، ابايتانۋ تاريحى فيلولوگيا، تاريح فاكۋلتەتتەرىندە ارنايى كۋرس، ارنايى سەمينار ساباقتارى رەتىندە وقىتىلۋى ءجون. ويتكەنى بۇل سالا ستۋدەنتتەرگە ابايتانۋدان تەرەڭ ماعلۇمات بەرۋمەن بىرگە، اباي مۇراسىنىڭ رۋحاني، تاريحي بولمىسىنان كەڭ، جاڭاشا سونى تانىمدار بەرۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. ول ءۇشىن «ابايتانۋ تاريحى» وقۋلىعى مەن حرەستوماتياسى، باعدارلاماسى مەن ارنايى بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشىن قوسا جازىپ بەرۋ – قاجەتتىلىك.

ال بارلىق ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن پەد­ينستيتۋتتاردى جانە ورتا مەكتەپ پەن ارناۋلى وقۋ ورىندارىنىڭ بارلىعىن دا «اباي: تولىق ادام ءىلىمى» دەگەن ارناۋ­لى ورتاق وقۋلىق، حرەستوماتيا جانە باعدارلاماسىمەن، بيبليوگرافياسىمەن قامتاماسىز ەتۋ – رۋحاني قاجەتتىلىككە اينالىپ وتىر. ويتكەنى بۇل ءىلىم جاس ۇرپاققا جەتىلگەن، كەمەلدەنگەن مىنەز-ق ۇلىقتى قالىپتاستىرىپ، سىرتتان ەنىپ جاتقان جات قىلىقتاردان ساقتايتىن «قىتاي قورعانى» بولاتىنىن نازاردا ۇستاۋ ادىلەتتى جول بولماق.

مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلى،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

الماتى