ءدال وسىنداي پىكىر بىلدىرگەن «اتا­مەكەن» ۇكپ باسقارما توراعا­سىنىڭ ورىنباسارى رۇستەم ءجۇر­سىنوۆ، بۇل ماسەلەنى تەزدەتىپ قولعا الماسا ەلدە نارازىلىق باستالۋى مۇمكىن ەكەنىن جاسىرمادى.

– وكىنىشكە قاراي، بيزنەس وكىل­دەرى بۇدان بەيحابار. ەلىمىزدە 100 مىڭنان استام كاسىپكەر ساۋدا سالاسىندا جۇمىس ىستەيدى. وسىنىڭ سالدارىنان كەلەسى جىلى نارازىلىقتار ورىن الۋى ىقتيمال. ويتكەنى بۇل ساۋداگەرلەردى كۇيزەلىسكە اكەلىپ سوقتىراتىنى داۋسىز. جارتى جىل بۇرىن سالىق كودەكسىن جازاردا، پاتەنت­تەن كەتۋ كەرەكتىگىن تۇسىندىك. دەسە دە جەڭىلدەتىلگەن دەكلاراتسياعا قاتىس­تى سالىق رەجىمىن جەتىلدىرۋ بويىن­شا قارىمتا تالابىمىز ەسكە­رۋسىز قالدى. اينالىمداعى كاپيتال­دان سالىقتى الۋ قيسىنسىز. نەگە دە­سەڭىز، اينالىمداعى قاراجات­تىڭ دەنى قارىزعا الىنعان. دەمەك، سا­لىق بانككە تولەنەتىن پايىز ءمول­شەر­لەمەسىنەن وندىرىلەدى. بۇدان ەكو­نوميكالىق لوگيكا كورىپ تۇرعان جوقپىن. ۇلتتىق ەكونوميكا مينيس­ترلىگىمەن وسى جۇمىس بيىل ورىندالادى دەپ كەلىسكەن ەدىك. الايدا اتقارىلعان ءىس شامالى. قىركۇيەككە دەيىن وسىلاي جالعاسا بەرسە ۇلكەن الەۋمەتتىك قىسپاققا ءتۇسۋىمىز مۇمكىن، – دەيدى رۇستەم ءجۇرسىنوۆ.

رەسمي ستاتيستيكاعا سەنسەك، مەم­لەكەتتەگى كولەڭكەلى ەكونو­ميكا­نىڭ ەڭ ۇلكەن ۇلەسى كوتەرمە جانە ءبول­شەك ساۋداعا تيەسىلى. سوڭعى ءۇش جىلدا ودان ەل قازىناسىنا تيگەن زالالدىڭ كولەمى ىشكى جالپى ءونىم­دە 5،2 ترلن تەڭگەگە جەتكەن. پار­لامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى پاۆەل كازانتسەۆ وتاندىق بيزنەستىڭ سالىق قىزمەتكەرلەرىنەن ءوز اكتيۆتەرىن جاسىرۋ فاكتىسى ءالى دە وزەكتىلىگىن جوعالتپاعانىن ايتتى.

–  بىلتىر 1500-دەن اسا ەكونو­مي­كالىق قىلمىس تىركەلىپتى. كەي­بىر وڭىرلەردە ساۋدا ۇيىمدارىن قول­داۋ وڭ جولعا قويىلعان. بىراق تا قولداۋ تۇگىلى ساۋدا ورىندارىن تارتىپ، شارۋانى زاڭسىز جۇرگىزۋگە ءماج­بۇرلەگەن ايماقتار دا بار. ناقتى­راق ايتساق، بۇگىندە «1000 ساۋدا ورنى» باعدارلاماسى ىسكە اسىرى­لىپ جاتىر. الەۋمەتتىك كاسىپ­كەرلىك كورپوراتسيا ساۋداعا ارنال­عان جەر تەلىمىن ۇسىنادى. ال كاسىپ­كەرگە قانداي جەردەن ورىن بەرىلەدى؟ كوبىنەسە كاسىپ جۇرگىزۋگە سۇرەڭ­سىز، ينفراقۇرىلىمدىق جەلى تارتىل­ماعان شالعاي جاقتاعى ورىنعا يە بولادى. وسىندايدا وركەنيەتتى ساۋ­دانى قوزعاۋدىڭ ءوزى ارتىق، – دەيدى پاۆەل كازانتسەۆ.

مەملەكەتتىك كىرىستەر كوميتەتى، بيزنەستىڭ اشىقتىعىن قامتۋدا سان­دىق تەحنولوگيانىڭ الەۋەتىنە جۇگىنۋدى ءجون دەپ تاپقان. ماسەلەن، سا­لىقتىق اكىمشىلىكتەندىرۋدى، سول سەكىلدى شوت-فاكتۋرانى ەلەكتروندى نۇسقاعا اۋىستىرۋ ءىسى قارقىن الىپتى.

– ۆيزۋالدى قويما جۇيەسى ارقىلى بارلىق تاۋار تۇرلەرىن باقىلايتىن بولامىز. ونىڭ كومەگىمەن ءوندى­رۋ­شى­دەن باستاپ تاۋاردىڭ تۇتى­نۋ­شىعا دەيىن جەتكىزىلۋ بارىسى قا­دا­عالانباق. بۇدان بولەك ونلاين كاسسالىق اپپارات جۇيەسى ەنگىزى­لۋ ۇستىندە. بۇل ونلاين رەجىمىن­دە كاسسالىق اپپاراتتىڭ قولدانى­لۋىن باقىلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سو­نىمەن قاتار اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋ­شىلىق بويىنشا كەشبەك ەنگىزۋ باس­تاماسىن كوتەردىك. وسى ارقىلى رەيد­تىك تەكسەرىستەردىڭ سانىن ازاي­تۋدى كوزدەپ وتىرمىز. ناتيجە­سىندە سىبايلاس جەمقورلىق ارەكەت­تەرىنىڭ الدىن الۋعا بولادى، – دەيدى مەم­لەكەتتىك كىرىستەر كوميتەتى ءتور­اعا­سىنىڭ ورىنباسارى جايدار ين­كەرباەۆ.   

ال ەكونوميكالىق تەرگەۋ قىز­مەتىنىڭ باسشىسى جانات ەليمانوۆ، زاڭسىز ارەكەتتەردىڭ ورىن الۋىنا قارجى ينستيتۋتتارى جول بە­رىپ وتىرعانىن جەتكىزدى. دالىرەك ايتقاندا، ەلدەگى ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر قىلمىستىق كاپيتالدى قولما-قول اقشاعا اينالدىرىپ، كولەڭكەلى بيزنەستىڭ وركەندەۋىنە جاعداي جاسادى دەيدى ول. وسىلايشا بانكتەر «بارماق باستى، كوز قىستى» ارەكەتكە بارسا كەرەك.

– قولما-قول اقشاعا اۋدارۋ – بۇل قىلمىستىق جولمەن تابىلعان كىرىستى زاڭداستىرۋ. بارلىق كولەڭ­كەلى وپەراتسيالار وسى قولما-قول اقشا اۋدارۋمەن بايلانىستى. 2017 جىلى ونىڭ كولەمى 35%-دى قۇراسا، 2018 جىلى جارتى ەسەگە كوبەيگەن. اعىمداعى جىلى جاعىمسىز ءۇر­دىس جالعاسىن تاۋىپ 31%-دى كور­سەت­كەن. نەلىكتەن مۇن­داي احۋال قالىپتاستى؟ ءبىزدىڭ ويىمىز­شا ەكىن­شى دەڭگەيلى بانكتەر شالا جۇ­مىس ىستەۋدە. ناقتى مىسال كەل­تىرە كەتەيىن. قاراعاندى وبلىسىن­داعى ءبىر بانكتىڭ فيليالىندا الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن جاس جىگىت 4 اي بو­يى ەش كەدەرگىسىز اقشا شەشىپ وتىرعان. انىقتالعانداي، ول 7 ملرد-تاي تەڭگەنى الىپ ۇلگەرگەن ەكەن. ءمان-جايدى تەرگەي كەلە ءدال سول جىگىت سول بانكتەن، بىراق باسقا شوت ارقىلى تاعى 4 ملرد تەڭگەنى يەم­دەن­گەنى ءمالىم بولدى. نەلىكتەن بانك قىزمەتكەرلەرى ناشاقورلار مەن بۇرىن سوتتالعان ازاماتتارعا ميل­ليارد­تاعان قارجىنى جىمقىرۋعا جول بەرەتىنىن بولجاۋ قيىن؟! وسى رەتتە قارجى ۇيىمدارىنىڭ جاۋاپ­كەر­شىلىگىن ارتتىرىپ، كۇماندى وپە­راتسيالار جايلى دەرەكتەردى دەر كەزىندە حابارلاۋدى مىندەتتەۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز، – دەيدى جانات ەليمانوۆ.

بيىل قازاقستاندا كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ دەڭگەيى 30% ءمول­شەرىندە بايقالىپتى. باسقوسۋدى قورىتىندىلاعان كەڭەس توراعاسى قايىربەك سۇلەيمەنوۆ بيزنەس جانە مەملەكەتتىك ارىپتەستىك نەگىزىندە «بولشەك ساۋدانى» قارجىلاي جانە قارجىلاي ەمەس قولداۋ بويىنشا مەملەكەتتىك ساياساتتى قايتا قاراۋ قاجەتتىلىگىن اتادى.