ءسۇت پە، ءسۇتتى سۋسىندار ما؟

سوڭعى جىلدارى ەاەو-داعى ارىپتەس ەلدەر ءشوپتى شوڭگەدەن اجىراتا ءبىلۋ دەڭگەيىنە جەتتى، ياعني ءسۇت ونىمدەرىنە ءبىز ءتارىزدى جالپىلاما ەمەس، تابيعي ءسۇت نەمەسە ءسۇت ونىمدەرى سۋسىنى دەپ قارايدى. سولتۇستىكتەگى كورشىمىز ءوز ىشىنە عانا ەمەس، ەاەو-داعى ارىپتەستەرىنە دە سولاي تالاپ قويۋعا بەكىنىپ وتىر. ولار بۇل شەشىمىن تۇتىنۋشىلاردى دا، ءوزىمىزدى دە الداۋعا جول بەرمەيمىز دەگەن ۇستانىممەن تۇسىندىرەدى. كەدەن وداعىنا مۇشە بولعاننان كەيىن بىزدەگى وسى جاعداي وداققا مۇشە ەلدەردى تاڭعالدىرسا كەرەك. تەحنيكالىق رەگلامەنت جاساۋ ءۇشىن ءسۇت پەن ءسۇت سۋسىندارىنىڭ اراجىگىن اجىراتۋ كەرەكتىگى تۋرالى ماسەلە كوتەرىلگەن. بىراق قازاقستان بۇل رەگلامەنتتى كەيىنگە شەگەرگەن. سەبەبى بۇل بىزگە ءتيىمسىز كورى­نەدى. ەگەر ەلىمىزدە «مىناۋ تازا ءسۇت، ال مىناۋ قۇرعاق ۇنتاقتى پايدالا­نىپ جاسالعان ءسۇت سۋسىنى» دەپ ەكەۋىنىڭ باسىن اشىپ الاتىن بولساق، تاياقتىڭ ءبىر ۇشى باسىمىزعا سارت ەتە قالادى ەكەن. سەبەبى ەلدەگى ءسۇتتىڭ 60 پايىزى تەك قۇرعاق ۇنتاقتان جاسالادى. سول ۇنتاقتىڭ باسىم بولىگى سىرتتان اكە­لىن­گە­نىمەن، وندا دا ادامدار ەڭبەك ەتۋدە، بەلگىلى ءبىر قوسىمشا قۇن بار، اينالىپ كەلگەندە اتالعان نارىقتى دا جوعالتىپ الۋىمىز مۇمكىن.

«وداق تەحرەگلامەنتىنىڭ ءسۇت جانە ءسۇت ونىمدەرى تارماعىنان نەگە قاشقا­لاق­تاي­مىز؟» دەگەن ماسەلەنىڭ باسى ءالى دە اشىق. سوعان قاراعاندا «ءسۇت ءونىمى» تەرمينىنىڭ ورنىنا «قالپىنا كەلتىرىلگەن ءسۇت» دەگەن تەرمين ءبىز ءۇشىن الدەقايدا ءتيىمدى. ناعىز ءسۇت پەن جاساندى ءسۇتتىڭ اراجىگىن اجىرا­تا­يىن دەسە، ەرتەڭ تۇرعىنداردى تازا سۇتپەن قامتاماسىز ەتۋ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جانە بۇل ءۇشىن كوپتەگەن شارۋانىڭ باسىن قايىرۋ مىندەتى الدان شىعادى. ودان بولەك، ءسۇت ونىمدەرىمەن قام­تۋداعى ۇلەسىمىز 9% عانا، 2020 جىل­عا قاراي ىشكى نارىقتىڭ 80%-ىن ءوز كۇشى­مىز­بەن قامتاماسىز ەتەمىز دەپ تاعى ۋادە بەرىپ قويعانبىز. تاپ قازىر رەسەي­لىكتەر ءتارىزدى تازا ءسۇت پەن قۇرعاق ۇنتاقتىڭ ارا-جىگىن ايقىنداپ الساق، ول ۋادەنىڭ دە اۋىلى الىستاپ كەتەدى. ال قازىرگى پايدالانىپ جۇرگەن ءسۇتىمىزدىڭ باسىم بولىگى قۇرعاق ءسۇت قانا ەمەس، وعان قوسىلاتىن ءسۇت مايىنىڭ ورنىنا وسىمدىك مايلارى قوسىلادى ەكەن. نەگىزىنەن ءسۇت مايلارىن تروپيكالىق وسىمدىك مايلارى الماستىرىپ كەلەدى. مىسالى، پالما مايى. سەبەبى وسىمدىك مايلارى ءسۇت مايىنا قارا­عاندا 5-8 ەسە ارزان. دۇكەننەن ساتىپ الىپ جۇرگەن سارى ماي ورامىن بايقاپ كور­سەڭىزدەر، قۇرامىندا تازا ماي بار دەگەن ءسوزدى تابا المايتىنىمىز شىندىق.

كەرەمەت اتاۋلار عانا بار

تۇتىنۋشىلار سوعان مالدانىپ، كادىمگى ماي دەپ ويلايدى. بىلتىر سىرتىندا «قايماق»، «سۇزبە»، «ىرىمشىك» دەگەن اتاۋى بار 19 ءسۇت ءونىمىنىڭ قۇرامىنا تەكسەرۋ جۇرگىزىلگەندە، جەتەۋىنىڭ قۇرامى سىرتىندا جازىلعان اتاۋعا ساي بولماي شىقتى. وسىدان-اق تۇرعىنداردىڭ قايماق دەپ جۇرگەنى قۇرعاق ۇنتاققا قوسىلعان پالما مايى مەن ءسۇتتىڭ ءدامىن كەلتىرەتىن حوش ءيىس قوسىلعان اق قويمالجىڭ ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس.

كۇندەلىكتى پايدالانىپ جۇرگەن ءسۇت جانە ءسۇت ونىمدەرىنىڭ قايسىسى كا­دىم­گى تازا سۇتتەن، قايسىسى ۇنتاقتان جاسال­عا­نىن بىلە المايسىز. ويتكەنى تەترا-پاكەتتەردىڭ سىرتىندا ونداي اقپارات جوق. ءبارى ناعىز سۇتتەن جاسالعان سەكىلدى. بىراق ءىشىپ جۇرگەن ءسۇتىمىزدىڭ 60%-ى سۋعا قوسىلعان قۇرعاق ۇنتاقتىڭ قويمالجىڭى. ەگەر تەتراپاكەت سىرتىنا تازا ءسۇت نەمەسە ۇنتاق ءسۇت ءونىمى دەپ جازىلسا، ادامدار جاپپاي تازا ءونىمدى ساتىپ الا باستايدى. بۇل ءسۇت شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن فەرمەرلەر ءۇشىن دە ءتيىمدى بولاتىنى ءسوزسىز.

وتاندىق كومپانيالار ءتۇرلى شارالار  ۇيىمداستىرۋعا ءماجبۇر

سوڭعى ۋاقىتتا ەلىمىزدەگى تابيعي ءسۇت جانە ءسۇت ونىمدەرىمەن اينالىساتىن كومپانيالار ءتۇرلى شارالار ۇيىمداستىرۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىر. نەگە؟

ەگەر تولايىم حالىقتىڭ دەنساۋ­لى­عىن ويلايتىن بولساق، وندا كەز كەلگەن وندىرۋشىگە ساپا تۇرعىسىنان قويى­لا­تىن تالاپتاردى ورىنداۋ وڭايعا تۇسە قويمايدى. وعان قوسا، قازاقستاننىڭ ءسۇت وداعى ەۋروپا قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكى (ەقدب) جوباسىنىڭ قولداۋىمەن، بۇۇ ازىق-ت ۇلىك جونىندەگى اۋىل شارۋاشىلىعى ۇيىمى (فاو) ساراپشىلارى، «اتامەكەن» ۇكپ جانە «ساپا» تۇتىنۋشىلار قۇقىعىن قور­عاۋ جونىندەگى قوعاممەن بىرلەسە قازاق­ستان­نىڭ كەدەن وداعىنا مۇشەلىگى اياسىندا، شيكى ءسۇتتىڭ قاۋىپسىزدىگى بويىن­شا تەحرەگلامەنتتەردىڭ جەكەلەگەن تالاپتارىن ەنگىزۋ جونىندەگى قيىندىقتاردى ەڭسەرۋ ماقساتىندا جول كارتاسىن ءازىر­لە­دى. دەمەك، 2020 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ قايتا وڭدەۋ زاۋىتتارى كو تەحرەگ­لامەنتىنىڭ تالاپتارىنا سايكەس كەل­مەيتىن شيكى ءسۇتتى قابىلداۋعا قۇقىلى ەمەس. وسى ماسەلەگە وراي، قازاقستاننىڭ ءسۇت وداعى دا بەلسەندىلىك تانىتىپ، ءتۇرلى ءمۇد­دەلەردى قورعاشتاۋعا كوشكەنىن بايقايمىز. ۇيىمنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى ۆلاديمير كوجەۆنيكوۆتىڭ ايتۋىن­شا، تەحرەگلامەنت كۇشىنە ەنە­تىن ۋا­قىت­تىڭ ازدىعىنا بايلانىس­تى، وداق جول كارتاسىن بەلسەندى ىسكە اسىرۋ باستاماسىن ءوز مىندەتىنە الىپ وتىر. سوندىقتان قسو ساراپشىلارى زاماناۋي تالاپتاردى ەنگىزۋدىڭ ءتيىمدى قۇرالدارىنىڭ ءبىرى وتاندىق ءىرى كاسىپو­رىن­داردىڭ تاجىريبەسىن اشىق كورسەتۋ دەپ بىلەدى. ياعني، قازىر نارىقتا ءسۇت ونىمدەرىن وڭدەۋمەن اينالىساتىن قانشا كومپانيا بار؟ وتاندىق وندىرۋشىلەر ءونىمىنىڭ قانشا پايىزى تابيعي شيكى سۇتتەن جاسالعان، قانشا پايى­­­زى قۇرعاق ءسۇتتى پالما مايىنا قوسىپ، سورەگە شى­عا­رىپ وتىر؟ كەدەندىك وداقتى بىلاي قويعاندا، تۇتىنۋشى ءۇشىن دە بۇل سۇراق وزەكتىلىگىن جويمايدى.

وتاندىق ءسۇت شيكىزاتىنىڭ ساپاسى ءماز ەمەس

ءسۇت وداعىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، كو تەحرەگلامەنتتەرىنە ونەركاسىپتىك قايتا وڭدەۋگە تۇسەتىن ءسۇتتىڭ 50%-ى (نەمەسە 700 مىڭ تونناعا جۋىعى) جاۋاپ بەر­مەيدى. جەكە مەنشىك شارۋاشىلىقتار سەگمەنتىندە جاعداي ودان دا قيىن. فاو جانە قسو ماماندارى جۇرگىزگەن تالداۋ كو رەگلامەنتىنىڭ ولشەمدەرىنە جەكە قوسالقى شارۋاشىلىقتاردان (جقش) تۇسەتىن شيكى ءسۇتتىڭ تەك 10%-ى عانا ءساي­كەس كەلەتىنىن انىقتادى.

فاو ساراپشىسى يننا پۋندا بيىل جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ ناتيجەلەرىنە سايكەس قاۋىپ­سىز­دىگى قۇجاتتارمەن راستالماعان جەكە ساتۋ­شىلاردان الىنعان ءسۇت حا­لىق اراسىندا جوعارى سۇرانىسقا يە ەكەنىن، قازاقستان حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىرى قاپتالماعان ءسۇت پەن ءسۇت ونىمدەرىن تۇتى­ناتىنىن العا تارتىپ وتىر. ەۋرو­پالىق ەلدەردە، مىسالى، بۇل داقىل ءوزىن باياعىدا جويىپ جىبەردى، رەسەيدە دە جالپى تۇتىنۋ كولەمىندە مۇنداي ءسۇتتىڭ ۇلەسى وتە از.

«جەكە ساۋداگەرلەردەن، ستيحيالىق ساۋدا جاعدايىندا بيدونداردان، تۇرعىن ۇيلەردىڭ اۋلالارىنداعى، اۆتوتراسسا بويىنداعى بوشكەلەردەن ەكىنشى ىدىس­تا قۇيىلىپ ساتىلاتىن ءسۇت دەنساۋلىق ءۇشىن پايدالى دەگەن تۇسىنىك بار. ەڭ باستىسى، قولدان ساتىلاتىن ءسۇتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە ەشكىم كەپىلدىك بەرمەيدى. قازىرگى زامانعى ونەركاسىپتە تازا ءسۇت الۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن تەحنولوگيالار بار، ودان وندىرىلگەن ءونىم توڭازىتقىش جاعدايىندا 1-3 كۇن ەمەس، 7 كۇن جانە ودان دا كوپ ساقتالادى. ماسەلەن، ەۋروپادا قىش­قىل ءسۇت ونىمدەرى 20 كۇننەن اسا ساق­تا­­لادى. سەبەبى قايتا وڭدەلگەن ءسۇت ەرەكشە تازالىقپەن ازىرلەنەدى. قازاقستاندا ءسۇت ونىمدەرىنىڭ ساپاسى مەن قاۋىپسىزدىگى تۋرالى سۇراق تۋعان كەزدە تۇتىنۋشىلار قازاقستاننىڭ ءسۇت وداعى سياقتى سالانىڭ رەسمي ساراپشىلارىنىڭ پىكىرىنە قۇلاق اسۋى ءتيىس»، دەيدى يننا پۋندا.

ساراپشى ءسوزى قسو ۇستانىمىمەن قا­بى­سادى. بىراق قازاقستاندا ءسۇت شيكى­­زا­تىنىڭ وداق رەگلامەنتتەرىنە ءساي­­كەس­تى­گىنە كەپىلدىك بەرۋگە ءىرى كا­سىپ­ورىن­دار­دىڭ كۇش-جىگەرى جەت­كى­لىكسىز. ونى بارلىق تىزبەك بويىنشا، فەرمەرلەردەن باستاپ وڭدەۋشى كا­سىپورىندارعا دەيىن باقىلاۋدىڭ ءبىر­ىڭ­عاي جۇيەسىن قۇرۋ قاجەت.

ساۋىن سيىر جەكەنىڭ قولىندا

ءسۇت وداعىنىڭ مالىمەتىنشە، قازىرگى تاڭدا وتاندىق ءسۇت جانە ءسۇت ونىمدەرى حالىقتى ساپالى ونىممەن تولىق قامتا­ماسىز ەتە المايدى. وندىرىلگەن شيكى­زات­تىڭ تەك 1\3 بولىگى ونەركاسىپتىك قاي­تا وڭدەۋدەن وتكىزىلەدى. وتاندىق كاسىپورىندار قاپتالعان ءسۇت ونىمىمەن تۇتى­نۋشى قاجەتتىلىگىنىڭ 27%-ىن عانا قامتاماسىز ەتەدى. بۇگىندە ءسۇت جانە ءسۇت ءوندىرىسىنىڭ 90%-ى ءۇي شارۋاشىلىعىندا وندىرىلەدى. سول سەبەپتى ەڭ الدىمەن ونەركاسىپ كاسىپورىندارىنا شارۋا­دان الاتىن شيكىزاتتىڭ ساپاسىن جوعا­رى­لاتۋ ءۇشىن باعاسىنا، تاسىمالداۋ قۇنىنا، تاپسىرىس ۋاقىتىنا كەلى­سىم­دى الدىن الا جاساۋدىڭ ماڭىزى زور. نەگىزىنەن ءۇي شارۋاشىلىعىندا ءوندى­رى­لەتىن قازاقستاندىق ءسۇت ساپا ستاندارت­تا­رىنا جاۋاپ بەرمەيدى. جەكە ءۇي شارۋا­شىلىقتارىنداعى ءسۇت ءوندىرۋ ءىسىن باس­قا­رۋ قيىن. ەلىمىزدەگى ساۋىن سيىردىڭ 90%-ى جەكەنىڭ قولىندا. ولاردىڭ سانيتارلىق نورماعا ساي، ساپالى ءونىم ءوندىرۋىن باقىلاۋ وتە قيىن. وسى جايت تا سالانىڭ اياعىنان تىك تۇرىپ كەتۋىنە قولبايلاۋ بولىپ تۇرعانى جاسىرىن ەمەس. كەدەندىك وداق بويىنشا ارىپتەستەر اراسىندا رەسەيدە ساۋىن سيىردىڭ 42%-ى جەكەنىڭ قولىندا بولسا، بەلارۋستە بۇل كورسەتكىش بار بولعانى 5%-دى قۇرايدى. قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وبلىستارىن ءسۇت ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان قىرعىزداردا ساۋىن سيىردىڭ قانشا پايىزى جەكەنىڭ قولىندا ەكەنىن كورسەتەتىن مالىمەت تاپشى. دەمەك، قىرعىزستاندىق ءسۇت ەاەو رەگلامەنتتەرىنە سايكەس كەلە مە دەگەن تاقىرىپ جەكە-دارا زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.

زاۋىتتار عانا ەمەس، سونداي-اق اككرەديتتەلگەن ءسۇت قابىلداۋ پۋنكتتەرىنىڭ جال­پى­ۇلتتىق جەلىسى كىرەتىن وسىنداي جۇيەنى قۇرۋ – مەملەكەتتىك ما­ڭى­زى بار مىندەت. بۇگىندە ءسۇتتىڭ 90%-دان استامى ۇساق جانە ورتا تاۋار شارۋا­شى­لىقتارىنان الىنىپ قايتا وڭدەۋگە تۇسەدى، دالىرەك ايتقاندا ولار كومەككە، سونىڭ ءىشىن­دە اقپاراتتىق قولداۋعا مۇقتاج.

اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك راحىمجان ەلەشەۆ الدىمەن جەم-ءشوپ پروبلەماسىن شەشىپ الۋ قاجەتتىگىن ايتادى. ونى كۇت­پەۋ­دىڭ، بابىن تاپپاۋدىڭ، قادىرىن سەزىنبەۋدىڭ زاردابى زور بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان جەردى ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ، ازىق-ت ۇلىك داقىلدارىن، مال ءوسىرۋدىڭ ۇلتتىق داستۇرگە نەگىزدەلگەن ءتول تەحنولوگياسىن ىسكە اسىرۋ كەرەك. «ەگەر 1990 جىلعا دەيىن قازاقستاندا جىلىنا 1 ميلليون توننا تىڭايتقىش شىعارىلسا، قازىر بار بولعانى 40-50 مىڭ توننا عانا شىعارىلادى. ال بۇگىندە كەم دەگەندە 650 مىڭ توننا تىڭايتقىش كەرەك. بولاشاقتا 1،3 ميلليون توننا قاجەت بولادى. تازا ءسۇت ىشكىمىز كەلسە، الدىمەن جەر انانىڭ بابىن جاساپ، سودان كەيىن عانا بارىپ ءسۇتتى سيىرلاردى الىپ كەلۋگە بولادى. قولداعى سيىرلاردىڭ ەشكى قۇرلى ءسۇت نەمەسە ەت بەرە الماي پۇشايمان بولىپ تۇرعانى دا اينالىپ كەلگەندە وسىعان بايلانىستى. قازىر جەردىڭ ءبارى ساتىلعان. جايىلىمدار قالمادى دەۋگە بولادى. جەم-ءشوپ وسىرەيىن دەسە بوس جەر جوق. قوسپا جەم ونەركاسىبى اتىمەن جوق. بۇرىندارى الپاۋىت زاۋىتتار بولاتىن. بۇگىندە وڭتۇستىك وڭىرلەردە ءبىر سيىردى ۇستاۋ كۇنىنە 600-700 تەڭگەنىڭ شىعىنىن قاجەت ەتەدى. ءسۇت ءوندىرىسىن اۋىل­داردان شەلەكتەپ ءسۇت جيناۋمەن دامىتامىز دەۋ بەكەرشىلىك»، دەيدى اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك راحىمجان ەلەشەۆ.

الماتى