ۇمىتۋعا بولمايتىن تاريح

«تاريحتان تاعىلىم – وتكەنگە تاعزىم» دەگەن اتپەن حالىقارالىق جوبا اياسىندا جىل سايىن وتكىزىلىپ كەلە جاتقان اتالمىش جيىنعا پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتتارى، اسسامبلەيا مۇشەلەرى ءھام ەلى­مىزدەگى ۇلتتىق-مادەني ورتالىق وكىل­دەرى، سونداي-اق كەزىندە قۋ­عىن-سۇرگىنگە ۇشى­راپ، قۇربان بول­عان­دار­دىڭ ۇرپاعى قاتىستى. 

باسقوسۋعا شاقىرىلعان قو­ناق­تار قازاق­ستان حالقى اسسامبلەياسى ءتو­راع­ا­سىنىڭ ورىنباسارى – قازاق­ستان پرە­زي­دەنتى اكىمشىلىگىنىڭ قا­زاق­ستان حالقى اسسامبلەياسى حات­شى­­لىعىنىڭ مەڭ­گەرۋشىسى جانسەيىت تۇيمەباەۆپەن بىرگە «الجير» مەموريالدىق-مۋزەي كەشەنى اۋما­عىن­دا ورنالاسقان «حح عاسىردىڭ 1930-1940 جانە 1950-جىلدارىنىڭ با­سىن­داعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە توتا­ليتاريزم قۇرباندارىن» ەسكە الۋ قا­بىرعا-مونۋمەنتىنە گۇل شوقتارىن قوي­دى. كەرەگە تاستاي كەرىلگەن قاسىرەت قا­بىرعاسىنا «26-شى نۇكتە» نەمەسە «الجير» دەيتىن ۇرەيلى تۇرمەدە ءومىرىن ءوت­كىز­گەن تۇتقىن ايەلدەردىڭ اتى-ءجونى ءبا­دىز­­دەلىپتى. كوپشىلىك ەسىمى تاسقا قاشال­عان­ بوزداقتاردى ءبىر مينۋت ۇنسىزدىكپەن ەسكە الدى. 

– 31 مامىر – بارشا قازاق­ستان­دىقتار ءۇشىن قاستەرلى كۇن، – دەپ ماڭىزدى جيىننىڭ بەتاشار ءسوزىن باستاعان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى توراعاسىنىڭ ورىن­با­سارى ج.تۇيمەباەۆ، 1932-1933 جىل­عى اشتىقتان قازاق حالقىنىڭ 2 ميلليوننان استامى، جالپى حا­لىق­تىڭ 42%-ى جازىقسىز قۇربان بولعانىن، ودان كەيىنگى 1937-1938 جىلدارداعى ستاليندىك رەپرەسسيا كەزىندە 100 مىڭنان استام ادامعا «حالىق جاۋى» دەگەن تاڭبا تاعى­لىپ، ولاردىڭ كوبى اتىلىپ، امان قال­عان­دارى لاگەر-تۇرمەلەردە ازاپ كەشكەنىن جەتكىزدى.

«قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان­دار­دىڭ العى شەبىندە الاش ارىس­تارى مەن قازاق زيالىلارى بولدى. حال­قىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن باستارىن بايگەگە تىككەن اتا-بابالاردى قاستەرلەي ءبىلۋ جانە جازىقسىز قۇر­بان­دار رۋحىنا باس ءيىپ، تاعزىم ەتۋ – بارشامىزدىڭ پارىزىمىز. بۇل ءىس-شارا – بولاشاق ۇرپاقتى وتكەن كەزەڭنىڭ قاسىرەتتى بەتتەرىنەن حاباردار ەتۋ ماقساتىندا وتكىزىلىپ وتىر»، دەپ ءسوزىن تۇيىندەدى جانسەيىت قانسەيىت ۇلى. 

ودان كەيىن ءسوز العان نۇر-سۇل­تان قالاسى اكىمىنىڭ ورىنبا­سا­­رى ەرلان قاناليموۆ، وتكەن عاسىردا قازاق تاريحىندا تەرەڭ ءىز قال­دىرعان قۋعىن-سۇرگىن ۇرپاق ساناسىندا ساقتالۋى ءتيىس. ءويت­كە­نى ستاليندىك رەپرەسسيا كەزىندە اجال قۇشقان 25 مىڭ قازاق زيالى­لا­رى­نىڭ ولمەس ونەگەسى بولاشاققا باعدار دەسە، قۋعىن-سۇرگىن جىلدارى تۋعان اجەسى ۆەرا يۆاننيكوۆا «الجير» تۇرمەسىندە سەگىز جىلىن وتكىزگەنى جايلى وكسىككە تولى شەرلى سىرىن شەرتكەن ماسكەۋلىك قوناق ۆالەنتينا گريۋنبەرگ مۇن­داي قاسىرەتتىڭ قايتالانباۋىن تىلەي وتىرىپ، جازىقسىز جاندار­دى ەسكە الىپ جاتقان بارشا قازاق­ستا­ندىقتارعا العىسىن ءبىلدىر­دى. مۇنداي شەرلى ءسوزدى 1937 جىلى شەيىت كەتكەن الاش ارىسى قوشكە (قوشمۇحامبەت) كەمەڭگەروۆتىڭ شوبەرەسى قايىربەك كەمەڭگەردىڭ دە اۋزىنان ەستىدىك. «31 مامىر ءبىز ءۇشىن قاسىرەتتى دە، قاسيەتتى كۇن. سەبەبى وسى كۇنى جازىقسىز جاپا شەك­كەن اتالارىمىزدى ەسكە الامىز»، دەدى ول. 

قۇربانداردى ەسكە الۋ شارا­سى مۇنى­مەن توقىراپ قالماي، ءتۇس اۋعان سوڭ اس­سام­بلەيا مۇشە­لە­رى مەن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشى­را­­­عان­داردىڭ ۇرپاقتارى تىزە قو­سىپ، اباي داڭعىلى بويىندا ورنالاسقان «1932-1933 جىل­دار­دا­عى اشارشىلىق قۇرباندارى» ەسكەرتكىشى مەن تۇركىستان كوشە­سىن­دەگى «قازاق ەلىنە مىڭ العىس» مونۋ­مەنت­ىنە گۇل شوقتارىن قويىپ، كەڭ كولەمدە جاستاردىڭ قاتىسۋىمەن «ەسكە الۋ ۆاحتاسى» اتتى فلەشمو­ب تويىن ۇيىمداستىردى. 

وسىلاي قۇربانداردى ەسكە الۋ شاراسى ءارى قاراي ەلوردا تورىندەگى ق.قۋانىشباەۆ اتىنداعى قازاق مۋزىكالىق-دراما تەاترىندا جال­عا­سىپ، جيىنعا قاتىسۋشىلار تبي­ليسي مەملەكەتتىك تەاترىنىڭ «الجير» اتتى سپەكتاكلىن تاماشالادى.