التاي - ادامزات وركەنيەتىنىڭ وشاعى
- دانيال كەنجەتاي ۇلى, جاسىراتىنى جوق, شىعىس قازاقستاننىڭ ونوماستيكا سالاسىنا قاتىستى سىن از ايتىلمايتىن. ءالى دە ارا-تۇرا ءسوز بولىپ تۇراتىنىن جوققا شىعارۋعا بولماس. دەسەك تە سوڭعى جىلدارى ءوڭىردىڭ ونوماستيكا سالاسىندا سەڭ بۇزىلعان سەكىلدى. وڭ وزگەرىستەردى جۇرت كورىپ-ءبىلىپ وتىر. اڭگىمەمىزدىڭ القيسساسىن وسى تاراپتان وربىتسەك.
- ۇلى زامانداسىمىز, ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ۇسىنعان «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى مەن ونىڭ جالعاسى رەتىندە تاياۋدا عانا جارىق كورگەن « ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالا تاريحتى تارازىلاۋ, ءداستۇردىڭ وزىعىن دارىپتەۋ, بارىمىزدى جوعالتپاي, كەلەشەك ۇرپاققا جەتكىزۋ ارقىلى ۇلتتىق سانانى جاڭعىرتۋدىڭ ناقتى جولدارىن كورسەتەدى. ەلىمىزدەگى ۇلكەن وزگەرىستەرگە قوزعاۋ بولىپ وتىرعان بۇل قۇجاتتار يدەولوگيالىق تۇرعىدان جۇرگىزىپ جاتقان ساليقالى ساياساتىڭ جەمىسى ەكەندىگىن مويىنداۋىمىز كەرەك. مەملەكەت باسشىسى ءتول تاريحىمىزدىڭ تەرەڭىنە ءۇڭىلىپ, عىلىمنىڭ بۇگىنگى جەتىستىگى تۇرعىسىنان قارايدى. الەمدەگى جاھاندىق وزگەرىستەردىڭ كوشىنەن قالماۋ ءۇشىن ۇلى دالانى مەكەن ەتىپ جاتقان ءبىزدىڭ حالىقتىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارىنا اتا-بابادان جەتكەن قۇندى رۋحاني مۇرالارىمىزدى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋعا ۇندەيدى.
شىعىس قازاقستان - بىرنەشە مەملەكەتپەن شەكتەسىپ جاتقان كوپۇلتتى ايماق. تاريحى تەرەڭنەن تامىر تارتاتىن وڭىردەن سوڭعى جىلداردىڭ وزىندە تەڭدەسسىز جادىگەرلەر تابىلدى. ءبىز ارنايى باعدارلاما قابىلداپ, التاي مەن تارباعاتاي, شىڭعىستاۋ مەن كوكەنتاۋدىڭ باۋرايىن زەرتتەۋدى قولعا الدىق. سەبەبى, ارحەولوگيا مەن تاريح ەسكەرتكىشتەرى, ونەر مەن رۋحاني قۇندىلىقتار توعىسقان بۇل مەكەندەر – قازاقستان حالقىنىڭ سان قىرلى مۇراسىن قالىپتاستىرىپ, ۇلتتىق بىرەگەيلىگىن ساقتاۋدا ماڭىزدى مانگە يە.
شىلىكتى مەن بەرەل, ەلەكە سازىنداعى قورعانداردان تابىلعان ب.ە.د. ءVIىI-VII عاسىرلىق جادىگەرلەر سول زاماننىڭ وزىندە اتا-بابالارىمىز تابيعاتپەن ۇيلەسىم تاۋىپ, مەتاللۋرگيا مەن زەرگەرلىك ونەردى تەرەڭ مەڭگەرگەندىگىن دالەلدەيدى. بەلگىلى قازاقستاندىق ارحەولوگتار – زەينوللا ساماشەۆ پەن ابدەش تولەۋباەۆتاردىڭ باسشىلىعىمەن سوڭعى ءۇش جىلدا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەردىڭ ارقاسىندا وبلىستا باق وكىلدەرى «دالا امازونكاسى» اتاپ كەتكەن ساق پاتشايىمى مەن «التىن ادام», 19 مىڭنان استام ارتەفاكتىلەر تابىلىپ, ۇلتتىق تاريحي قورىمىزدى قۇندى دەرەكتەرمەن تولىقتىردى. مۇنىڭ بارلىعى التايدىڭ ادامزات وركەنيەتىنىڭ وشاعى, تۇركى الەمىنىڭ التىن بەسىگى بولعانىن انىق ايعاقتايدى. كەشەگى كەڭەستىك قوعامنىڭ ساياسي جۇيەسىنە تاۋەلدى بولعان زاماندا ۇلتىمىزدىڭ تاعىلىمدى تاريحىن, بەكزات بولمىسىن تانىتاتىن, اتا-بابالارىمىزدىڭ جەر مەن سۋدىڭ تابيعي, تاريحي ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي بەرگەن اتاۋلارىن حالىقپەن ساناسپاي, جاپپاي وزگەرتۋ ءۇردىسى تەك ءبىزدىڭ ەلىمىزدە عانا ەمەس, وداق قۇرامىندا بولعان رەسپۋبليكالاردىڭ ءبارىنىڭ دە باسىندا بولعان اۋىر جاعداي. ەلباسىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ: بولاشاققا باعدار» اتتى ستراتەگيالىق ماقالاسىنداعى «تۋعان جەر» باعدارلاماسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى دا - اتامەكەننىڭ ءار سايى مەن قىرقاسىن, وزەنى مەن جەر اتاۋىنىڭ رۋحاني-تانىمدىق ماڭىزدىلىعىنا ايرىقشا ءمان بەرىپ, جاس ۇرپاقتى جاڭا قازاقستاندىق پاتريوتيزم تۇرعىسىنان تاربيەلەۋ.
ءبىر ماسەلەنى ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. ەلباسى ءوزىنىڭ « ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالاسىندا, ۇزاق ۋاقىتتان بەرى ءبىزدىڭ جەرىمىزدە ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان كوپتەگەن ەتنوستارعا ورتاق قازاقستان تاريحى تۋرالى ايتا كەلە, ءتۇرلى ەتنوستاردىڭ كوپتەگەن كورنەكتى تۇلعالارى ورتاق تاريحقا ءوز ۇلەستەرىن قوسقانىن اتاپ ءوتتى. رۋحاني جاڭعىرۋ دەگەنىمىز باسقا حالىقتاردىڭ ءرولىن تومەندەتىپ, ءوزىمىزدىڭ ۇلىلىعىمىزدى كورسەتۋ ءۇشىن جاسالمايتىنىن ۇنەمى قايتالاۋمەن كەلەدى. بۇل جەردە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك قانشاما ۇلتتىڭ باسىن قوسىپ وتىرعان قازاق حالقىنا تيەسىلى ەكەنى ەرەكشە اتاعان ءجون. ءبىز تاريحي تاعدىر توعىستىرعان كوپۇلتتى, ءبىرتۇتاس ەلمىز. سوندىقتان, ناقتى عىلىمي دەرەكتەرگە سۇيەنىپ, جاھاندىق تاريحتاعى ءوز ورنىمىزدى بايىپپەن ءارى دۇرىس پايىمداي وتىرىپ, ەلىمىزدى مەكەندەپ جاتقان باسقا ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ مادەنيەتى, سالت-داستۇرىنە قۇرمەتپەن قاراۋعا ءتيىسپىز. بۇكىل قازاقستاندىقتاردىڭ قىزىعۋشىلىعى مەن مۇددەسى ءبىر ارناعا توعىسقاندا عانا شەشىم دۇرىس بولادى. مىسالى, انتون چەحوۆ الەمدەگى ەڭ ۇلى جازۋشىلاردىڭ ءبىرى دەپ تانىلعان دارىن يەسى. ول الەم ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى. ونىڭ شىعارمالارىمەن بىرنەشە ۇرپاق سۋسىنداپ ءوستى. مۇنداي ادامعا كوشە اتىن بەرۋ ورىندى دەپ ەسەپتەيمىن. سول سياقتى بەلگىلى جازۋشى, ويشىل, الەمنىڭ ۇلى جازۋشىسى لەۆ تولستويدىڭ دا ورنى ەرەكشە. شاكارىممەن حات الىسقان كەمەڭگەر جازۋشىنىڭ ەلىمىزگە قاتىسى جوق دەپ كىم ايتا الادى؟
الەكساندر زاتاەۆيچتى قازاق ونەرىنىڭ جاناشىرى بولعانىن ءبارى بىلەدى. ول – اقان سەرى, ءبىرجان سال, اباي, جاياۋ مۇسا, ۇكىلى ىبىراي, قۇرمانعازى, مۇحيت, داۋلەتكەرەي, تاتتىمبەت شىعارمالارىن العاش رەت جارىققا شىعارىپ, ۇلتتىق داستۇرلەردى ساقتاۋشىلار مەن دامىتۋشىلار جايىندا قايتالانباس دەرەكتەر جازىپ قالدىرعان ەتنوگراف. زاتاەۆيچتىڭ «قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانى», «قازاقتىڭ 500 ءان-كۇيى» قازاق ونەرىنە قوسقان باعا جەتپەس بايلىق دەپ ەسەپتەيمىن. ەندەشە, ءبىر كوشەمىزدى وسىنداي ادامنىڭ قۇرمەتىنە نەگە اتاماسقا؟! حIح عاسىردىڭ 30 جىلدارى ازاتتىق جولىندا بيلىك ديكتاتۋراسىنا قارسى بولعان ساياسي كۇرەسكەرلەردىڭ كوبى پاتشالىق رەسەيدەن جەر اۋدارىلىپ قازاق جەرىن پانالاعان. سولاردىڭ ءبىرى ادولف يانۋشكەۆيچ. شىعىس قازاقستاندى تۇگەلدەي دەرلىك ارالاپ, ونىڭ ىشىندە سەمەي, اياگوز جەرلەرىندەگى ساپارلارىنان قۇندى دەرەكتەردى جازىپ قالدىرعان ساياحاتشى يانۋشكەۆيچتىڭ ەڭبەگى قازاق ەلى تاريحىنا قالدىرىلعان قۇندى دۇنيە ەمەس دەپ كىم ايتا الادى؟! ولاي بولسا, ءجۇز الپىس جىلعا جۋىق تاريحى بار پولياك-قازاق مادەني-ادەبي بايلانىسىنىڭ كوش باستاۋشىسى بولىپ سانالاتىن يانۋشكەۆيچكە ءبىر كوشەمىزدى نەگە بەرمەسكە؟! ال ەندى دميتري مەندەلەەۆتىڭ الەمدىك عىلىمداعى ورنىن كىم بىلمەيدى؟ ونىڭ پەريوديكالىق جۇيەسىن بۇكىل دۇنيە ءجۇزى قولدانىپ وتىرعان جوق پا؟! سول سياقتى, تۇڭعىش عارىشكەر بولعان – يۋري گاگارين. ونىڭ اەرو-عارىش سالاسىنا قوسقان ۇلەسىن بۇكىل الەم مويىنداعان. ولاي بولسا, مەندەلەەۆ پەن گاگارينگە بەرىلگەن كوشە اتاۋلارىن وزگەرتۋ كەرەك پە؟ جوق. ولار ءبىر عانا ۇلتقا ەمەس, بارشا ادامزات وركەنيەتى ءۇشىن قىزمەت ەتكەن, عىلىمدا ۇلكەن بەتبۇرىس جاساعان تۇلعالار.
تاۋەلسىزدىك, دوستىق, ىنتىماق, بىرلىك سياقتى ۇلتتى, حالىقتى بىرىكتىرۋشى اتاۋلار بولادى. بۇل مەملەكەتتىك دەڭگەيدە بازالىق قۇندىلىقتارىمىزعا اينالعان كيەلى ۇعىمدار. ونى حالىق تا ءتۇسىنىپ, وزدەرى قولداۋ ءبىلدىرىپ كەلەدى. كەشەگى سۇراپىل سوعىس جىلدارىندا ەرلىك كورسەتىپ, باتىر اتانعان جەرلەستەرىمىز دە بار. ولاردى دا ۇمىتۋعا بولمايدى. زىريان اۋدانىنىڭ ءۇش مەكتەبىنە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرلارى ۆ.حارين,
ا.بيكەتوۆ جانە س.ءسۋميننىڭ, كوكپەكتى اۋدانى سامار اۋىلىنىڭ مادەنيەت ۇيىنە ۇلى وتان سوعىسى ارداگەرى ي.فەدوسوۆتىڭ ەسىمدەرى بەرىلدى. اتاۋلارى تابيعي ورتاسىنا بايلانىستى قويىلعان كوشەلەر بولادى. لۋگوۆايا, نابەرەجنايا, ستەپنايا, زارەچنايا سياقتى. ولاردىڭ ساياسات, نە يدەولوگياعا قاتىسى جوق قوي. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءوز قالاۋىمەن, قابىلداۋىنا ىڭعايلى بولعان سوڭ اتالىپ كەتكەن. جالپى, كوشەگە ات بەرۋدە, ونىڭ قاشىقتىعىنا, ورنالاسقان ورنىنا, تۇرىپ جاتقان حالىقتىڭ ۇلتتىق قۇرامىنا ەرەكشە نازار اۋدارىلۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن.
وسكەمەندە سوڭعى ەكى جىلدا 41 كوشە اتاۋى وزگەردى
- وسى رەتتە وبلىس ورتالىعى - وسكەمەندە اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا تۇرارلىقتاي جۇيەلى جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتقان سەكىلدى.
- ءيا. ءبىر عانا وسكەمەننىڭ وزىندە سوڭعى ەكى جىلدا 41 كوشە اتاۋى وزگەردى. بۇل باعىتتا ءبىزدىڭ ناقتى باعدارىمىز بار. كەز كەلگەن وزگەرىس حالىقتىڭ وڭ باعاسىن الۋى ءۇشىن ونىڭ قازاقستاندىق بىرەگەيلىككە, تاۋەلسىزدىكتىڭ يدەالدارىنا, تاريحي ماڭىزدىلىعىنا سايكەس بولۋى اسا ماڭىزدى. حالىق كەشەگى وتكەن كەڭەستىك-كوممۋنيستىك رەجيمنىڭ دە كولەڭكەلى تۇستارىن ءبىلۋ كەرەك. ۇرپاعىمىز قاي كوشەمەن كەلە جاتقانىن, ول كوشەنىڭ كىمگە ارنالعانىن, ول ادامنىڭ قانداي بولعانىن ناقتى بىلگەندە عانا ءبىز رۋحاني جاڭعىرامىز. مىسالى, دزەرجينسكي, وردجەنيكيدزە, ۆوروشيلوۆتار كىم؟! كوشە بەرەرلىكتەي ەلىمىزگە قانداي ەڭبەك ءسىڭىردى؟ قازاقتى قويىپ, جالپى بۇقارا حالىققا ولاردان تيگەن پايدا بار ما؟ جوق. ءبىرى قانادى. ءبىرى تونادى. ءبىرى حالىقتى قىناداي قىردى. ال بۇگىنگى ۇرپاق سول كەزەڭدەگى بۇكپەسى كوپ تاريحتى بىلە مە؟ ءبىزدىڭ ماقسات - سونى ءتۇسىندىرۋ. وسكەمەندەگى كارل ماركستىڭ ەسىمى بەرىلگەن كۇرە جولعا قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ اتىن بەردىك. قازىبەك بي كىم؟ «جەرىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن, ەلىمىزدەن قۇت-بەرەكەسى قاشپاسىن» دەپ اتقا قونعان, كوپكە ۇلگى كەسىمدى ءسوزىن ايتقان دارا تۇلعا.
وبلىستىق ونوماستيكالىق كوميسيا بيىلعى جىلدىڭ وزىندە 4 وتىرىس وتكىزىپ, 478 ۇسىنىستى قاراپ, 321-ءى بويىنشا وڭ شەشىم قابىلداندى. ونىڭ ىشىندە 291 كوشە, 14 اكىمشىلىك-اۋماقتىق بىرلىك, 9 نىسان بار. رەسپۋبليكالىق ونوماستيكالىق كوميسسياعا جولدانعان ۇسىنىستار اراسىندا وسكەمەن قالاسىنداعى وردجەنيكيدزە كوشەسىن ساعادات نۇرماعامبەتوۆ كوشەسى دەپ اتاۋ, رەۆوليۋتسيوننايا كوشەسىن قاليحان ىسقاق, دزەرجينسكي كوشەسىن امىرە قاشاۋباەۆ, كيروۆ كوشەسىن انتون چەحوۆ, گولوۆكوۆ كوشەسىن بەيبىتشىلىك, سوۆەتسكايا كوشەسىن الەكساندر زاتاەۆيچ, كرۋپسكايا كوشەسىن ەۆگەني برۋسيلوۆسكي, وكتيابرسكايا كوشەسىن مۇحامەدجان تىنىشپاەۆ, مەنوۆنوە اۋىلىنداعى سوۆەتسكايانى ادولف يانۋشكەۆيچ قۇرمەتىنە اتاۋ سياقتى ۇسىنىستار بار.
-حالىق باستاپ, ءوزىڭىز قوستاعان زىريان قالاسى مەن وسى اتتاس اۋدانعا التاي اتاۋىن بەرۋ تۋرالى ۇسىنىس, ءبىر عانا شىعىس ەمەس, كۇللى قازاقستان حالقىن سەرپىلتكەن كەرەمەت جاڭالىق بولدى. زىريان قاشان التاي بولادى؟
- التاي – سان ءتۇرلى حالىقتىڭ شىققان جەرى, اتاجۇرتى. سول سەبەپتى, ءبىز قانداي كيەلى جەردە تۇرىپ جاتقانىمىزدى ەشقاشان ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. بۇل – ەڭ الدىمەن تاريحىمىزعا تاعزىم. اۋدان اتىن وزگەرتۋ ەكونوميكالىق تۇرعىدان دا ءتيىمدى بولارى ءسوزسىز. نەگە دەسەڭىز, التاي – برەندتىك اتاۋ. بۇل وڭىرگە تۋريستەردى كوپتەپ تارتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ءتۇبى ءبىر تۇركى جۇرتى ءۇشىن قاسيەتتى مەكەن, كيەلى جەر اتانعان التاي اتاۋىن زىريان قالاسى مەن اۋدانعا بەرۋ تۋرالى جەرگىلىكتى قاۋىمداستىقتىڭ 20 مىڭ ادام قول قويعان ءوتىنىشى مەن 239 جينالىستىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ۇسىنىس-تىلەكتەر, ەڭ الدىمەن, اۋداندىق, كەيىن وبلىستىق دەڭگەيدە قارالىپ, ۇكىمەت جانىنداعى رەسپۋبليكالىق ونوماستيكالىق كوميسسياعا ۇسىنىلدى. ماسەلە ءبىر اۋىزدان ماقۇلدانعان. قازىر ءتيىستى ۇيىمداستىرۋ-راسىمدەۋ شارالارى ءجۇرىپ جاتىر. بۇل شارۋا وڭاي بولعان جوق. ونى دا ايتۋىمىز كەرەك. زىريانداعى حالىقتىڭ 85 پروتسەنتىن وزگە ۇلت وكىلدەرى قۇرايدى. وسىعان قاراماستان زىريان حالقى جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ, التاي اتاۋىن جىلى قابىلدادى.
- بۇل باعىتتاعى جۇمىستار, ياعني اتاۋلاردى «رۋحاني جاڭعىرۋ» تۇرعىسىنان قايتا قاراۋ الداعى ۋاقىتتا جالعاساتىن بولار.
- جالعاسادى. بۇل – زامان تالابى, ۋاقىت ولشەمىنە ساي ماڭىزدى ماسەلە. بىراق, قايتالاپ ايتامىن, بۇل جەردە ناۋقانشىلدىققا جول بەرۋگە بولمايدى. اتاسىنىڭ اتىنا اۋىل, كوكەسىنىڭ ەسىمىنە كوشە بەرۋگە جول بەرىلمەيدى. بارلىعى حالىقتىڭ قالاۋىمەن, سانالى تۇردە جۇرەتىن بولادى.
- دانيال كەنجەتاي ۇلى, ۋاقىت ءبولىپ, اڭگىمەلەسكەنىڭىز ءۇشىن العىس بىلدىرەمىز.
اڭگىمەلەسكەن ازامات قاسىم,
«ەگەمەن قازاقستان»
وسكەمەن
