بىراق عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەنىپ، زەرتتەۋ مەن تاجىريبە ناتيجەلەرىنە سۇيەنىپ جاسالعان قورىتىندىلارعا، ءتىپتى دامىعان ەلدەردە دە قۇلاق اسپايتىنى جاسىرىن ەمەس.  جاقىندا دارىگەر مايكل گرەگەردىڭ «How not to die» دەگەن كىتابىن وقىپ، تاعامعا، جال­پى ءومىر ءسۇرۋ سالتىما دەگەن كوزقاراسىما تۇ­بەگەيلى وزگەرىستەر اكەلدى. ءبىراز نارسەنى بۇ­رى­نان دا ءبىلىپپىن، كوبىنەسە ۇزىك-ۇزىك ءار جەر­دەن، كەيدە ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى نار­سەلەردى وقىپ، ەستىپ، كەيبىرىن ويعا ءتۇيىپ جۇرە­تىنمىن. سو­نىڭ اسەرىنەن سوڭعى جىلدارى تاماقتانۋ ادە­بى­مە ءبىراز وزگەرىستەر ەنگى­ز­گەنىممەن، كەيبىر ادەت­­تەر كوبىنەسە ۋاقىت­شا بولىپ، بۇرىن­نان قا­لىپتاسقان تاماقتانۋ سالتىما ورالا بەرە­تىن­مىن.

مايكل گرەگەردىڭ وسى كىتابىن وقىپ وتىرىپ، مەملەكەتتىڭ تاماقتانۋ سالاسىندا دا ءوز ساياساتى، بەلگىلى ءبىر ۇستانىمدارى بولۋى كەرەك­تىگىنە كوزىم جەتتى. حالىققا سالاماتتى ءومىر سالتىن ۇستانۋدى، دۇرىس تاماقتانۋدى ناسيحات­تاۋ­دى جان-جاقتى جۇرگىزۋ وتە ماڭىزدى. دۇنيە­جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى ادام كەم دەگەندە كۇنىنە سەگىز مىڭ قادام جاساۋى كەرەك، وعان قوسا كۇنىنە كەم دەگەندە 400 گر جەمىس پەن كوكونىس جەۋ كەرەك، ال قابىلداناتىن تۇز بەس گرامنان اسپاۋى كەرەك دەگەن كەڭەس بەرەدى. بۇل اقپاراتتى بىلگەنىمىزبەن ءتۇرلى سەبەپتەرمەن كەڭەسكە قۇلاق اسۋعا مۇمكىندىك بولمايدى نەمەسە اسا ءمان بەرمەيمىز.

مايكل گرەگەر – تانىمال دارىگەر. ول كىتابىندا ادامداردىڭ ءجيى اۋىراتىن ون بەس اۋرۋىن سيپاتتايدى جانە وسى اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ادام قالاي تاماقتانۋى كەرەك ەكەنىنە توقتالادى. دارىگەردىڭ اتاپ وتكەن اۋرۋلارىنىڭ ىشىندە جۇرەك، وكپە، باۋ­ىر، بۇيرەك اۋرۋلارى، ديابەت، گيپەرتونيا، قاتەرلى ىسىك، دەپرەسسيا مەن پاركينسون اۋرۋ­ى دا بار. اۋرۋدى تاماق مولشەرى مەن ءتۇ­رىن وزگەرتۋ، وعان قوسا دەنە شىنىقتىرۋ جات­تىعۋلارىن قوسۋ ارقىلى جەڭۋگە بولادى دە­گەنگە سەنەسىز بە؟ كىتاپتى وقىپ بولعان سوڭ، سە­نە باستادىم.

تاماق ءىشۋ ادەبىن وزگەرتۋ اۋرۋدىڭ الدىن الىپ قانا قويمايدى، وعان قوسا كەيبىر اۋرۋ­دىڭ ءارى قاراي دامىماي توقتاۋى ءۇشىن دە سەپ­تىگىن تيگىزەدى ەكەن. بۇل وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇرگىزىلگەن مىڭداعان زەرتتەۋلەر مەن تاجى­ري­بەلەردىڭ ناتيجەسىندە جاسالعان قورىتىندى. مىسالى، جەمىس-جيدەكتى از جەۋدىڭ سالدارىنان جىلىنا بەس ميلليون ادام، ال تۇزدى وتە كوپ پايدالانۋدان ءتورت ميلليون ادام كوز جۇمادى ەكەن. ولار تۇزدى از جەيتىن حالىق بار ما دەپ ىزدەۋ سالىپ، امازون دجۋنگليىندە مەكەندەيتىن يانومامو تايپاسىن تابادى. سويتسە ولار الەمدەگى تۇزدى ەڭ از قولداناتىن حالىق ەكەن. ارينە ولاردىڭ «مايعا قۋىرىلعان كارتوپ، اششى سوۋستاعى تاۋىق قاناتتارى» دەگەن سياق­تى تاماقتاردى جەمەيتىنى، اراق-شاراپتى ىش­پەي­تىنى دە ايتىلعان. بۇل تايپانىڭ ادامدارى ەشقاشان گيپەرتونيامەن اۋىرماعان. عالىمدار نەگە بار ماسەلە تۇزدا دەپ شەشكەن؟ وعان كوپتەگەن مىسالدار كەلتىرەدى. سونىڭ ءبىرى، 1940 جىلدارى كەمپەر دەگەن دارى­گەر كۇرىش جانە جەمىس-جيدەك ديەتاسىن ۇستا­تىپ، پاتسيەنتتەرىنىڭ جوعارعى قان قىسى­مىن تومەندەتكەن، ياعني تۇزسىز ديەتا جانە ماي مەن اقۋىزى از وسىمدىك ديەتاسىن ۇستاتقان. ءسويت­ىپ كوپ ادامنىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالعان. ول كەزدە ءالى قان قىسىمىن تومەندەتەتىن دارىلەر ويلاپ تابىلماعانىن ايتا كەتەيىك. وسى كىتاپتى وقىعانعا دەيىن تۇزدى شامادان تىس كوپ قولدانۋ قان قىسىمىن كوتەرەتىنىن بىلمەگەن ەكەنمىن. ال ءسىز شە؟ اۆتوردىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، ادام تۇزدى كوبىنەسە ىرىمشىك (سىر) ارقىلى الادى، بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر ءۇشىن ەڭ كوپ تۇز پيتستسا ارقىلى كەلسە، ەلۋدەن اسقاندارعا – نان، ال 20 مەن 50 جاس ارالىعىنداعى ادامدار ءۇشىن تاۋىق ەكەن.

«تۇزدى، مايلى، ءتاتتى تاعامنان قالاي باس تارتۋعا بولادى؟» دەگەن سۇراققا دارىگەر ءبىر-ەكى اپتاعا وسى تاعامنان باس تارتىڭىز، سوندا ءسىزدىڭ ءدام سەزگىش رەتسەپتورلارىڭىز وزگەرە باستايدى دەيدى. اششى نارسەنى جەۋدەن باس تارتۋ ءۇشىن نەگىزگى ءۇش نارسە جاساۋدى ۇسىنادى. تاعامدى دايىنداپ جاتقان كەزدە دە، كەيىن دە تۇز قوسپاڭىز، ۇشىنشىدەن، دايىن نەمەسە جارتىلاي دايىن تاعامدى قولدانباڭىز. تۇزسىز تاماقتى كوپ ادام جەي المايدى. سوندىقتان تۇزدىڭ ورنىنا سارىمساق، پياز، بۇرىش سياقتى دامدەۋىشتەردى قولدانۋعا بولادى.

كىتاپ اۆتورى سپورتپەن شۇعىلدانۋعا جانە كوكونىستەر مەن جەمىس-جيدەكتەردى، بۇر­شاق داقىلدارىن، جاڭعاق-ءدان، جارما ءتۇرىن، دا­رىلىك شوپتەر مەن دامدەۋىشتەردى (جالبىز، قالامپىر، اقجەلكەن، كۋركۋما، زىعىر، سارىم­ساق، ءزىمبىر ت.س.س) كۇندەلىكتى اس مازىرىنە قوسىپ وتىرۋعا كەڭەس بەرەدى. دۇرىس تاماقتانۋ باعىتىندا شىعىپ جاتقان باسقا كىتاپتاردان ەرەكشەلىگى – قاي اۋرۋ نەدەن تۋىندايتىنىن جانە قانداي ازىق-ت ۇلىك قاي اۋرۋدىڭ الدىن الۋعا كومەكتەسەتىنىن جەتە زەرتتەگەن. وعان قوسا دارىگەرلەر مەن عالىمداردىڭ قورىتىندىلارىنا قاراماستان، تاعام يندۋس­تريا­سىنىڭ ادام دەنساۋلىعىنا زياندى نار­سە­لەردى ءالى دە شىعارىپ، جارنامالاپ، ساتىپ جا­تۋىنىڭ سەبەپتەرىنە توقتالىپ وتەدى. ارينە بۇل زەرتتەۋلەردىڭ ءبارى اقش-تا جانە باسقا ەلدەردە وتكىزىلگەن عوي دەرسىزدەر. بىراق ودان ماسەلە وزگەرمەيتىنىن ايتقىم كەلەدى. ويتكەنى ءبىز – الەمنىڭ ءبىر بولىگىمىز. بالالارىمىز بەن جاسوسپىرىمدەرىمىز قالادا كۇندە سامسا، پيتستسا نەمەسە دونەر، قۋىرىلعان كارتوپ، كوپ مولشەردە نان نەمەسە كوكا-كولا سياقتى ونىمدەردى دە كوپ ءىشىپ-جەيدى. سوندىقتان اقىلمەن تارازىلايىق. نە تۇتىنىپ، بالالارعا نە بەرىپ جاتقانىمىزدى ساراپتايىق. «اۋىرىپ ەم ىزدەگەنشە، اۋىرمايتىن جول ىزدە» دەگەن كەڭەستى ۇمىتپايىق. دەنساۋلىق – زور بايلىق، ونى ساقتاۋ ءوز قولىمىزدا.

باقىتگۇل سالىحوۆا،

پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى