«اس – ادامنىڭ ارقاۋى» دەپ كىشكەنتايىمنان ەستىپ وسكەن ادام رەتىندە، تاماق جەمەسە ادامنىڭ كۇشى بولمايدى، جۇمىس ىستەۋگە، ءومىر سۇرۋگە ەنەرگياسى جەتپەيدى دەپ ويلايتىنمىن. بىراق استىڭ دا اسى بار، ونىڭ پايداسى مەن زيانى تۋرالى شىنايى دا، وتىرىك تە، ويدان قۇراستىرىلعان دا اڭگىمەلەردى كوپ ەستىپ، كەيدە بىلمەگەندىكتەن سەنىپ تە قالىپ جۇرەمىز.
بىراق عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەنىپ، زەرتتەۋ مەن تاجىريبە ناتيجەلەرىنە سۇيەنىپ جاسالعان قورىتىندىلارعا، ءتىپتى دامىعان ەلدەردە دە قۇلاق اسپايتىنى جاسىرىن ەمەس. جاقىندا دارىگەر مايكل گرەگەردىڭ «How not to die» دەگەن كىتابىن وقىپ، تاعامعا، جالپى ءومىر ءسۇرۋ سالتىما دەگەن كوزقاراسىما تۇبەگەيلى وزگەرىستەر اكەلدى. ءبىراز نارسەنى بۇرىنان دا ءبىلىپپىن، كوبىنەسە ۇزىك-ۇزىك ءار جەردەن، كەيدە ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى نارسەلەردى وقىپ، ەستىپ، كەيبىرىن ويعا ءتۇيىپ جۇرەتىنمىن. سونىڭ اسەرىنەن سوڭعى جىلدارى تاماقتانۋ ادەبىمە ءبىراز وزگەرىستەر ەنگىزگەنىممەن، كەيبىر ادەتتەر كوبىنەسە ۋاقىتشا بولىپ، بۇرىننان قالىپتاسقان تاماقتانۋ سالتىما ورالا بەرەتىنمىن.
مايكل گرەگەردىڭ وسى كىتابىن وقىپ وتىرىپ، مەملەكەتتىڭ تاماقتانۋ سالاسىندا دا ءوز ساياساتى، بەلگىلى ءبىر ۇستانىمدارى بولۋى كەرەكتىگىنە كوزىم جەتتى. حالىققا سالاماتتى ءومىر سالتىن ۇستانۋدى، دۇرىس تاماقتانۋدى ناسيحاتتاۋدى جان-جاقتى جۇرگىزۋ وتە ماڭىزدى. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى ادام كەم دەگەندە كۇنىنە سەگىز مىڭ قادام جاساۋى كەرەك، وعان قوسا كۇنىنە كەم دەگەندە 400 گر جەمىس پەن كوكونىس جەۋ كەرەك، ال قابىلداناتىن تۇز بەس گرامنان اسپاۋى كەرەك دەگەن كەڭەس بەرەدى. بۇل اقپاراتتى بىلگەنىمىزبەن ءتۇرلى سەبەپتەرمەن كەڭەسكە قۇلاق اسۋعا مۇمكىندىك بولمايدى نەمەسە اسا ءمان بەرمەيمىز.
مايكل گرەگەر – تانىمال دارىگەر. ول كىتابىندا ادامداردىڭ ءجيى اۋىراتىن ون بەس اۋرۋىن سيپاتتايدى جانە وسى اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ادام قالاي تاماقتانۋى كەرەك ەكەنىنە توقتالادى. دارىگەردىڭ اتاپ وتكەن اۋرۋلارىنىڭ ىشىندە جۇرەك، وكپە، باۋىر، بۇيرەك اۋرۋلارى، ديابەت، گيپەرتونيا، قاتەرلى ىسىك، دەپرەسسيا مەن پاركينسون اۋرۋى دا بار. اۋرۋدى تاماق مولشەرى مەن ءتۇرىن وزگەرتۋ، وعان قوسا دەنە شىنىقتىرۋ جاتتىعۋلارىن قوسۋ ارقىلى جەڭۋگە بولادى دەگەنگە سەنەسىز بە؟ كىتاپتى وقىپ بولعان سوڭ، سەنە باستادىم.
تاماق ءىشۋ ادەبىن وزگەرتۋ اۋرۋدىڭ الدىن الىپ قانا قويمايدى، وعان قوسا كەيبىر اۋرۋدىڭ ءارى قاراي دامىماي توقتاۋى ءۇشىن دە سەپتىگىن تيگىزەدى ەكەن. بۇل وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇرگىزىلگەن مىڭداعان زەرتتەۋلەر مەن تاجىريبەلەردىڭ ناتيجەسىندە جاسالعان قورىتىندى. مىسالى، جەمىس-جيدەكتى از جەۋدىڭ سالدارىنان جىلىنا بەس ميلليون ادام، ال تۇزدى وتە كوپ پايدالانۋدان ءتورت ميلليون ادام كوز جۇمادى ەكەن. ولار تۇزدى از جەيتىن حالىق بار ما دەپ ىزدەۋ سالىپ، امازون دجۋنگليىندە مەكەندەيتىن يانومامو تايپاسىن تابادى. سويتسە ولار الەمدەگى تۇزدى ەڭ از قولداناتىن حالىق ەكەن. ارينە ولاردىڭ «مايعا قۋىرىلعان كارتوپ، اششى سوۋستاعى تاۋىق قاناتتارى» دەگەن سياقتى تاماقتاردى جەمەيتىنى، اراق-شاراپتى ىشپەيتىنى دە ايتىلعان. بۇل تايپانىڭ ادامدارى ەشقاشان گيپەرتونيامەن اۋىرماعان. عالىمدار نەگە بار ماسەلە تۇزدا دەپ شەشكەن؟ وعان كوپتەگەن مىسالدار كەلتىرەدى. سونىڭ ءبىرى، 1940 جىلدارى كەمپەر دەگەن دارىگەر كۇرىش جانە جەمىس-جيدەك ديەتاسىن ۇستاتىپ، پاتسيەنتتەرىنىڭ جوعارعى قان قىسىمىن تومەندەتكەن، ياعني تۇزسىز ديەتا جانە ماي مەن اقۋىزى از وسىمدىك ديەتاسىن ۇستاتقان. ءسويتىپ كوپ ادامنىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالعان. ول كەزدە ءالى قان قىسىمىن تومەندەتەتىن دارىلەر ويلاپ تابىلماعانىن ايتا كەتەيىك. وسى كىتاپتى وقىعانعا دەيىن تۇزدى شامادان تىس كوپ قولدانۋ قان قىسىمىن كوتەرەتىنىن بىلمەگەن ەكەنمىن. ال ءسىز شە؟ اۆتوردىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، ادام تۇزدى كوبىنەسە ىرىمشىك (سىر) ارقىلى الادى، بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر ءۇشىن ەڭ كوپ تۇز پيتستسا ارقىلى كەلسە، ەلۋدەن اسقاندارعا – نان، ال 20 مەن 50 جاس ارالىعىنداعى ادامدار ءۇشىن تاۋىق ەكەن.
«تۇزدى، مايلى، ءتاتتى تاعامنان قالاي باس تارتۋعا بولادى؟» دەگەن سۇراققا دارىگەر ءبىر-ەكى اپتاعا وسى تاعامنان باس تارتىڭىز، سوندا ءسىزدىڭ ءدام سەزگىش رەتسەپتورلارىڭىز وزگەرە باستايدى دەيدى. اششى نارسەنى جەۋدەن باس تارتۋ ءۇشىن نەگىزگى ءۇش نارسە جاساۋدى ۇسىنادى. تاعامدى دايىنداپ جاتقان كەزدە دە، كەيىن دە تۇز قوسپاڭىز، ۇشىنشىدەن، دايىن نەمەسە جارتىلاي دايىن تاعامدى قولدانباڭىز. تۇزسىز تاماقتى كوپ ادام جەي المايدى. سوندىقتان تۇزدىڭ ورنىنا سارىمساق، پياز، بۇرىش سياقتى دامدەۋىشتەردى قولدانۋعا بولادى.
كىتاپ اۆتورى سپورتپەن شۇعىلدانۋعا جانە كوكونىستەر مەن جەمىس-جيدەكتەردى، بۇرشاق داقىلدارىن، جاڭعاق-ءدان، جارما ءتۇرىن، دارىلىك شوپتەر مەن دامدەۋىشتەردى (جالبىز، قالامپىر، اقجەلكەن، كۋركۋما، زىعىر، سارىمساق، ءزىمبىر ت.س.س) كۇندەلىكتى اس مازىرىنە قوسىپ وتىرۋعا كەڭەس بەرەدى. دۇرىس تاماقتانۋ باعىتىندا شىعىپ جاتقان باسقا كىتاپتاردان ەرەكشەلىگى – قاي اۋرۋ نەدەن تۋىندايتىنىن جانە قانداي ازىق-ت ۇلىك قاي اۋرۋدىڭ الدىن الۋعا كومەكتەسەتىنىن جەتە زەرتتەگەن. وعان قوسا دارىگەرلەر مەن عالىمداردىڭ قورىتىندىلارىنا قاراماستان، تاعام يندۋسترياسىنىڭ ادام دەنساۋلىعىنا زياندى نارسەلەردى ءالى دە شىعارىپ، جارنامالاپ، ساتىپ جاتۋىنىڭ سەبەپتەرىنە توقتالىپ وتەدى. ارينە بۇل زەرتتەۋلەردىڭ ءبارى اقش-تا جانە باسقا ەلدەردە وتكىزىلگەن عوي دەرسىزدەر. بىراق ودان ماسەلە وزگەرمەيتىنىن ايتقىم كەلەدى. ويتكەنى ءبىز – الەمنىڭ ءبىر بولىگىمىز. بالالارىمىز بەن جاسوسپىرىمدەرىمىز قالادا كۇندە سامسا، پيتستسا نەمەسە دونەر، قۋىرىلعان كارتوپ، كوپ مولشەردە نان نەمەسە كوكا-كولا سياقتى ونىمدەردى دە كوپ ءىشىپ-جەيدى. سوندىقتان اقىلمەن تارازىلايىق. نە تۇتىنىپ، بالالارعا نە بەرىپ جاتقانىمىزدى ساراپتايىق. «اۋىرىپ ەم ىزدەگەنشە، اۋىرمايتىن جول ىزدە» دەگەن كەڭەستى ۇمىتپايىق. دەنساۋلىق – زور بايلىق، ونى ساقتاۋ ءوز قولىمىزدا.
باقىتگۇل سالىحوۆا،
پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
ورالدا ەر ادام گازدان ۋلانىپ كوز جۇمدى
ايماقتار • بۇگىن، 15:07
الماتى وبلىسىندا كاسىپكەر تۇرمەگە 32 تەلەفون وتكىزبەك بولعان
ايماقتار • بۇگىن، 14:34
اتىراۋ وبلىسىندا ەسىرتكىنى زاڭسىز ساتقان ەر ادام ۇستالدى
ايماقتار • بۇگىن، 14:13
الماتىنىڭ المالى اۋدانىندا ءورت بولدى
ايماقتار • بۇگىن، 14:02
تۇركىستانداعى وقيعا بويىنشا قىلمىستىق ءىس قوزعالدى
ايماقتار • بۇگىن، 13:45
ەتنومادەني بىرلەستىك وكىلدەرى ءسابيت مۇقانوۆ ساياباعىنا اعاش وتىرعىزدى
ايماقتار • بۇگىن، 13:17
اۋا رايىنا بايلانىستى جابىق تۇرعان تراسسالار تۋرالى مالىمەت
قازاقستان • بۇگىن، 12:25
«مەن مۇنداي پوليتسيانى ەش جەردەن كورمەدىم...»
ايماقتار • بۇگىن، 11:58
وبلىستىق اسسامبلەيا العىس گيمنىن شىرقادى
ايماقتار • بۇگىن، 11:21
نۇر-سۇلتان قالاسى «قىزىل» ايماققا ەندى
ەلوردا • بۇگىن، 10:44
قازاقستاندىقتار دەپوزيت بويىنشا قاي بانككە كوپ سەنىم ارتادى؟
ەكونوميكا • بۇگىن، 10:41
اۋە كومپانيالارىنىڭ تابىسى قۇلدىرادى
ەكونوميكا • بۇگىن، 09:58
قىستىڭ سوڭعى كۇنىنە ارنالعان اۋا رايى بولجامى
اۋا رايى • بۇگىن، 09:26
كوروناۆيرۋس: ءبىر تاۋلىكتە 2 ادام قايتىس بولدى
كوروناۆيرۋس • بۇگىن، 09:17
الماتىدا اۆتوبۋس پەن بىرنەشە جەڭىل كولىك سوقتىعىستى
وقيعا • كەشە
تۇركىستانداعى وقيعا: ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى
وقيعا • كەشە
كونە مۇرالار تسيفرلىق فورماتتا جاڭا تىنىس اشۋدا
ونەر • كەشە
شقو-دا قارۋ ساقتاۋ ءتارتىبىن بۇزعان 6 مەكەمەگە ايىپپۇل سالىندى
ايماقتار • كەشە
پروباتسيا قىزمەتىندە ەسەپتە تۇرعاندار قوعامدىق جۇمىسقا تارتىلدى
ايماقتار • كەشە
الماتىدا قۇرىلىسشىلار قۇقىن قورعاۋعا ارنالعان كەڭەس ءوتتى
ايماقتار • كەشە
پاۆلودار وبلىسىندا حالىق سانى ازايعان
ايماقتار • كەشە
شقو-دا بيىل 70 چەرنوبىلدىق ساناتوريالىق-كۋرورتتىق ەم الادى
ايماقتار • كەشە
الماتىدا الەۋمەتتىك قور پاتەرلەرىنىڭ قۇنى كوتەرىلمەيدى
ايماقتار • كەشە
اقتوبە وبلىسىنىڭ العا اۋدانىنا جاڭا اكىم تاعايىندالدى
تاعايىنداۋ • كەشە
قوستاناي وبلىسىندا جوعالعان جىلقىشى 6 كۇننەن كەيىن تابىلدى
ايماقتار • كەشە
شەكارا قىزمەتى «قاراسۋ» وتكىزۋ پۋنكتىندە كونتراباندالىق جۇكتى ۇستادى
قازاقستان • كەشە
سەناتورلار ەقىۇ پارلامەنتتىك اسسامبلەياسىنىڭ سەسسياسىنا قاتىستى
پارلامەنت • كەشە
اقمولا وبلىسىنداعى مەكتەپ اسحانالارىنىڭ جۇمىسىنا رۇقسات بەرىلدى
ايماقتار • كەشە
ەكونوميكا • كەشە
الماتىدا 452 كوپبالالى وتباسى باسپانامەن قامتىلادى
ايماقتار • كەشە
10 قالادا اتموسفەرالىق اۋانىڭ لاستانۋ يندەكسى جوعارى
ەكولوگيا • كەشە
قوجا احمەت ياساۋي شەجىرەسىنىڭ ءبىر ۇلگىسى مەن ءمورى تابىلدى
رۋحانيات • كەشە
الماتى وبلىسىندا ايەلدەر كولونياسىنا تىيىم سالىنعان زاتتار جەتكىزىلگەن
ايماقتار • 26 اقپان، 2021
قالا شەتىندەگى دۇكەنگە قاراقشىلىق جاساعان ادام ۇستالدى
ايماقتار • 26 اقپان، 2021
قاسىم-جومارت توقاەۆ رەفورمالار جونىندەگى جوعارى كەڭەستىڭ كەزەكتى وتىرىسىن وتكىزدى
پرەزيدەنت • 26 اقپان، 2021
ايماقتار • 26 اقپان، 2021
اتىراۋدا 33 مەديتسينا قىزمەتكەرى ماراپاتتالدى
ايماقتار • 26 اقپان، 2021
نۇرسۇلتان نازارباەۆ قورى قايىرىمدى دا باتىل وتانداستارىمىزدى ماراپاتتادى
ايماقتار • 26 اقپان، 2021
قازاقستان تاريحى: 7 تومدىق اكادەميالىق ەڭبەك ازىرلەنەدى
قوعام • 26 اقپان، 2021
جامبىل مۇراسى – ۇلت رۋحانياتىنىڭ ايناسى
ايماقتار • 26 اقپان، 2021
كورابلدەردى كۇزەتۋ مەن قورعاۋ بويىنشا وقۋ-جاتتىعۋ ءوتتى
ايماقتار • 26 اقپان، 2021
شىمكەنت قالاسى ىشكى ساياسات جانە جاستار ىستەرى جونىندەگى باسقارماسىنىڭ باسشىسى تاعايىندالدى
ايماقتار • 26 اقپان، 2021
شقو-دا التى مەكەمە قارۋ ساقتاۋ ءتارتىبىن بۇزعان
ايماقتار • 26 اقپان، 2021
پەتروپاۆلدا ۇلاندىقتار ورتەنگەن ۇيدەن ءۇش ادامدى الىپ شىقتى
وقيعا • 26 اقپان، 2021
باس پروكۋراتۋرا الەۋمەتتىك جەلىلەردە ميتينگكە شاقىرۋعا بايلانىستى ۇندەۋ جاريالادى
قوعام • 26 اقپان، 2021
جامبىل جاباەۆتىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويى باستالدى
فوتوگالەرەيا • 26 اقپان، 2021
قاسىم-جومارت توقاەۆ تۇركيا پرەزيدەنتىنە قۇتتىقتاۋ جەدەلحاتىن جولدادى
پرەزيدەنت • 26 اقپان، 2021
الماتىدا تەرىسبۇلاق وزەنى كارىز سۋلارىنان تازارتىلدى
ايماقتار • 26 اقپان، 2021
اۋا رايىنا بايلانىستى بىرنەشە وبلىستا ەسكەرتۋ جاريالاندى
اۋا رايى • 26 اقپان، 2021
مەملەكەت باسشىسىنىڭ جارلىقتارىمەن بىرقاتار لاۋازىم وكىلى تاعايىندالدى
پرەزيدەنت • 26 اقپان، 2021
قازاقستاننىڭ اوسشك-گە توراعالىعى بىرقاتار ەلگە گۋمانيتارلىق كومەك بەردى
قازاقستان • 26 اقپان، 2021
اقمولا وبلىسىندا 3 مىڭ ادامعا جەتكىلىكتى ءدارى-دارمەك قورى بار
مەديتسينا • 26 اقپان، 2021
قازاقستان بيرجالىق كريپتو-اينالىمنىڭ 1% -ىن ءوزىنىڭ بيرجالارىنا اۋدارۋدى جوسپارلاپ وتىر
قارجى • 26 اقپان، 2021
قىزىلوردادا كارانتين تالاپتارىن ساقتاماعان تۇنگى كلۋب انىقتالدى
ايماقتار • 26 اقپان، 2021
اتىراۋدا پوليتسياعا 840 ايەلدەن شاعىم تۇسكەن
ايماقتار • 26 اقپان، 2021
تارباعاتاي اۋدانىندا كەن بايىتۋ كومبيناتى سالىنادى
ايماقتار • 26 اقپان، 2021
ەلوردادا جەكسەنبىدە سوو-لاردىڭ جۇمىس ىستەۋىنە رۇقسات بەرىلدى
قوعام • 26 اقپان، 2021
ۇقساس جاڭالىقتار