قارلاگ: ءدىن وكىلدەرىن قالاي قورلادى؟

قارلاگ شارۋاشىلىعىنىڭ نەگىزگى بولىگى قاراعاندى مەن اقمولا وبلىس­تارىنىڭ اۋماعىن الىپ جاتتى. ەگەر 1931 جىلى قارلاگ اۋماعى 53 مىڭ گەكتار بولسا, 1941 جىلى 1 780 650 گەكتارعا جەتتى. 1931 جىلى قارلاگتا 14 بولىمشە, 64 ۋچاسكە بولسا, 1941 جىلى 22 بولىمشە, 159 ۋچاسكە قالىپتاستى. ال 1953 جىلى ولاردىڭ سانى 26 بولىمشە, 192 لاگەر ۋچاسكەسىنە جەتتى. ءاربىر بولىمشە بىرقاتار شارۋاشىلىق بولىمشەسىنە ءبولىنىپ, نۇكتە, فەرما دەپ اتالىندى. لاگەردە 106 مال شارۋاشىلىعى فەرماسى, 7 باقشا مەن 10 ەگىستىك ۋچاسكەسى بولدى. لاگەردىڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋ ءۇشىن وسىندا تۇتقىندا وتىرعان عالىمدار ەڭبەگى كەڭىنەن قولدانىلدى. قارلاگ عالىمدارى شارۋاشىلىق جەرلەرىن زەرتتەۋمەن بەلسەنە شۇعىلدانىپ, توپوگرافيا, گيدروتەحنيكا, بوتانيكا, مەتەورولوگيا, توپىراقتانۋ عىلىمدارى بو­يىنشا تەرەڭ زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى. ولار لاگەر ەكونوميكاسىن عىلىمي دەڭگەيگە كوتەرە ءبىلدى. قارلاگ ءوز زامانىنىڭ وزىق ۇلگىلى, ۇكىمەت تاپسىرىستارى مەن جوسپارلارىن ۇنەمى ارتىعىمەن ورىنداپ وتىرعان ءىرى شارۋاشىلىق بولىپ قالىپتاستى. بۇل جەتىستىكتەر ءبىرىنشى كەزەكتە تۇتقىنداردىڭ ەڭبەگىن اياۋسىز قاناپ, ادام توزگىسىز جاعدايدا اۋىر جۇمىس ىستەتۋگە نەگىزدەلدى. وسىنداي قيىنشىلىقتار مەن قورلىقتارعا شىداي الماعان قارلاگتىڭ شاحان ەلدى مەكەنىندەگى سۋلاندىرۋ جۇيەسىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ءبىر توپ شەشەندەر مەن ينگۋشتەر مولدالارىنىڭ ۇسىنىسىمەن وزدەرىن-وزدەرى ۋلاپ, دارىگەرلىك كومەكتىڭ ارقاسىندا عانا ءتىرى قالادى.

قارلاگ قىزمەتشىلەرى تۇتقىندارعا نەشە ءتۇرلى ايۋاندىق جاساپ باققان. مۇسىلمان تۇتقىنداردى بولەكتەپ, ولاردان «ناتسمەندەر بريگاداسى» («ناتسمەن» – «ناتسيونالنوە مەنشينستۆو» دەگەن ءسوزدىڭ قىسقارتىلعان ءتۇرى) اتتى توپتار قۇرعان. بريگادا مۇشەلەرىن جا­زىقسىز قورلاپ, بالاعاتتاپ, ۇرىپ-سوعۋ فاكتىلەرى ءجيى كەزدەسكەن. قارلاگتىڭ ماس باقىلاۋشىلارى تۇتقىنداردىڭ ءدىني نانىمدارىن كەلەكە ەتىپ, ولاردى سوققىعا جىعىپ, «قۇدايدان بەزدىرۋ» ءتاسىلىن قولدانۋدى ادەت قىلعان. قارلاگتا كۇنارا شىعىپ تۇراتىن «پۋ­تەۆكا» اتتى گازەتتىڭ 1934 جىلعى 19 شىلدەدەگى سانىندا بۇر­ما بولىمشەسىندە كۇندىزگى باقىلاۋشى پەتروۆ دەگەننىڭ №13 باراكتا تۇراتىن حادجي مۇساەۆتى جازىقسىز سوققىعا جىققانى تۋرالى ايتىلادى. پەتروۆ اۋەلى مۇساەۆتىڭ باس كيىمىن ج ۇلىپ الىپ, اياعىمەن تاپتاپ, بالاعاتتاعان. سوڭى­نان تاياقپەن توپەلەپ ۇرىپ, اۋىر جارا­قاتتاعان. اتالعان گازەتتىڭ №38 سانىندا لاگەردىڭ شاحان بولىمشەسىندە گورديەنكو دەگەن زۆەنو جەتەكشىسى شىنتاەۆ دەگەن تۇتقىننىڭ نانىن تارتىپ الىپ, ءوزىن بالاعاتتاپ, ۇرىپ, ساباعانى تۋرالى, №39 سانىندا بۇرما بولىمشەسىندە توپوروۆ دەگەننىڭ يتباەۆ جانە تايبەكوۆ ەسىمدى قازاقتاردى سوققىعا جىققاندىعى, №40 سانىندا مەششەرينوۆ دەگەن قۇرىلىس پرورابى ەڭبەك ەكپىندىسى ۋاليەۆتى ۇرىپ-سوققاندىعى تۋرالى جازىلادى. ءبىر ايتا كەتەرلىگى, قارلاگتىڭ ءوز گازەتى, باسپاحاناسى بولعان. «پۋتەۆكا», «جاڭا جول» (بۇل گازەت لاتىن قارپىمەن باسىلعان), «زا سوتسياليستيچەسكوە جيۆوتنوۆودستۆو» دەگەن گازەتتەر تۇراقتى شىعىپ تۇرعان.

قارلاگ باسشىلىعى مۇسىلمانداردىڭ قاسيەتتى دەپ سانالاتىن قورىمدارىن دا قورلاعان. سارىسۋ وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى قارا دەگەن بەلگىلى ادامنىڭ زيراتىن قارلاگ يتتەرىن قامايتىن ورىنعا اينالدىرعان. كوپتەگەن ادامنىڭ مولا­لارىنىڭ كىرپىشىن بۇزىپ, قۇرىلىسقا, باسقا دا قاجەتتىلىككە پايدالانعان. جاڭاارقا اۋپارتكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ج.سۇلەيمەنوۆ قاراعاندى وبلىسى پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گالايدينگە اۋدان كولەمىندەگى ورتاۋ, الاباس, جايداق سۋ دەگەن جەرلەردەگى ونداعان مولانى قارلاگ قىزمەتشىلەرى بۇزىپ تاستاعانىن, جيدەباي باتىردىڭ ۇلى سىزدىقتىڭ بەيىتىن مال قوراسىنا اينالدىرعانىن بايانداپ, حات جولداعان.

قازاقستاندا 1937-1938 جىلدارى 160 مىڭ ادام قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. قاراعاندى وبلىسىندا 6 288 ادام جازالانىپ, ولاردىڭ ىشىندە 1 495 ادام اتىلدى. 1930-1943 جىلدارى قارلاگتا جانە قاراعاندىدا اتىلعان 3 026 ادامنىڭ ىشىندە 588 قازاق فاميلياسى كەزدەسەدى. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگىن ءدىندار ادامدار قۇرادى.

قارلاگتا 1937 جىلى 19 ناۋرىزدا ستەپنياك قالاسىنىڭ يمامى قالياكپار ايتقوجين اتىلدى. كوكشەتاۋ وڭىرىنە بەلگىلى ءپىرادار ادام, مەككەگە بارىپ قاجى اتانعان ناۋان حازىرەتتىڭ كۇيەۋ­بالاسى قالياسقار ءىنىسى سابىرمەن بىرگە ۇستالىپ, ەكەۋى دە اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. 1937 جىلى 8 قاراشادا قۋ اۋدانىنىڭ تۋماسى, 59 جاستاعى مولدا ءامين بازىل­بەكوۆ اتىلدى. اتالعان جىلى 9 قا­زان­دا شەت اۋدانىنىڭ تۇرعىنى, مولدا بازىلباي اجىبەكوۆ, كەلەسى كۇنى مولدا ارىستانبەك ماعىباسوۆ اتۋ جازا­سىنا كەسىلدى. اكەسى سياقتى ءوزى دە قاجى بولعانى ءۇشىن سوتتالعان اقمولا ۋەزى ءنىلدى بولىسىنىڭ تۋماسى يسا ومار­بەك ۇلى ءدىن جولىنان قايتپاعانى ءۇشىن 1938 جىلى 14 قاڭتاردا اتىلىپ, 1957 جىلى عانا سوت شەشىمىمەن اقتالدى. 1937 جىلى 14 قىركۇيەكتە قا­را­عاندى وبلىسىنىڭ تۇرعىنى مولدا مىر­عابيتجان حاسانوۆ اتىلدى.

بەلگىلى دراماتۋرگ, حالىق جازۋشىسى قالتاي مۇحامەدجانوۆتىڭ اكەسى دە سول زوبالاڭ جىلدارى «حالىق جاۋى» اتانىپ, اۋىلدان قالاعا ايداپ اكەلىنىپ, تاپا تال تۇستە, ەلدىڭ كوزىنشە, تەرگەۋسىز, سوتسىز اتىپ تاستالعان. ارعى تەگى پايعامبار اۋلەتىنەن ءوربيتىن ءتىرى تەولوگ, سىر بويى مەن وڭتۇستىك وڭىرىنە اسقان ءدىني بىلىمىمەن تانىلعان مۇحامەدجان حازىرەتتىڭ وسى قايعىلى قازاسى تۋرالى جازۋشى ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ «شەرمەندە ءداۋىر شەجىرەشىسى» اتتى ەسسەسىندە ايانىشتى باياندالادى. وكىنىشكە قاراي, 1943-1959 جىلدارى ارالىعىندا اتىلعان مۇسىلمان تۇتقىنداردىڭ ءتىزىمى تابىلمادى. 1943-1944 جىلدارى قازاقستانعا جۇزدەگەن مىڭ چەشەن, ينگۋش, قاراشاي, بالقار, تۇرىك, ازەربايجان, قىرىم تاتارلارى, ت.ب. جەر اۋدارىلعان كاۆكاز حالىقتارىنىڭ اراسىنان سوتتالىپ, اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن ءدىنباسىلار تۋرالى مالىمەتتەر دە جوق.

قارلاگ تۇتقىندارىن ءولىم جازاسىنا كەسۋ ۇكىمى تومەندەگىدەي تارتىپپەن ورىندالىپ وتىرعان. لاگەردىڭ ورتالىعى دولينكا كەنتىندەگى قارلاگ باسقارماسى عيماراتىنا تاياۋ ءى وپەرچەكيستىك ءبولىمنىڭ جەرتولەسىنە اتۋ جازاسىنا كەسىلگەندەردى قامايتىن بولعان. ۇكىم شىعىسىمەن سول تۇندە ولاردى قازىرگى دولينكا كەنتىندەگى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەستە ساقتاۋ مۇراجايىنان 3-4 شاقىرىم جەردەگى كۇنى بۇرىن باسقا تۇتقىنداردىڭ قولىمەن قازىلىپ, دايىندالعان تەرەڭ ۇراعا الىپ بارىپ, تىزەرلەپ وتىرعىزىپ, جەلكەسىنەن پيستولەتپەن اتىپ, شۇڭقىرعا قۇلاتىپ وتىرعان. ءاربىر شۇڭقىرعا 3 قاتاردان قول-اياقتارىنا رەت ساندارى جازىلعان قاڭىلتىر بىلەزىك كيگىزگەن 15 ولىكتى كومگەن. ۇرا تاياز قازىلعان جاعدايدا قىس كۇندەرى اش تۇلكى-قاس­قىرلار ولەكسەلەردى قازىپ جەگەن فاك­تىلەر دە كەزدەسكەن. وسىعان ۇقساس جاعداي قارلاگتىڭ باسقا بولىمشەلەرىندە دە بولعان.

قارلاگتىڭ سپاسسكىدەگى بولىمشەسىندە ولەكسە جەرلەۋشى بولىپ ىستەگەن تۇتقىن, كراسنودار ولكەسى ستارومينسك ستانساسىنىڭ تۇرعىنى ۆيتالي ساگاي­داكتىڭ ايتۋىنشا, لاگەرگە ءار ەتاپپەن 2-5 مىڭداي تۇتقىن ايدالىپ كەلگەن. «قارلاگتىڭ مولاسى» اتالعان بۇل زونادان لاگەر سىرتىنداعى ولىكتەردى جەرلەيتىن قورىمعا كۇنىنە جۇزدەن استام ولەكسە جەتكىزىلگەن. كەيدە جۇك كولىگىنىڭ ۇستىنە قاتارلاپ ۇيگەن ولىكتەردىڭ اراسىنان «ناچالنيك, مەن ءالى ءتىرىمىن» دەگەن ءالسىز دىبىستاردى ۆ.ساگايداك ءوز قۇلاعىمەن ەستىگەنىن ايتادى. ولەكسەلەردى شۇڭقىرعا قۇلاتار الدىندا قارلاگتىڭ اسكەري قىزمەتكەرى ارقايسىسىن كەۋدە تۇسىنان جۇرەگىن كوزدەپ, مىلتىقتىڭ سۇڭگىسىمەن بىرنەشە رەت شانشۋدى ادەت قىلعان. بىرنەشە ولىك كومىلگەن شۇڭقىردىڭ باسىنا تاقتايشالار قاعىلعان قادالار ورناتىپ, ولارعا تۇتقىننىڭ سەرياسى مەن رەت سانىن شەگەمەن تىرناپ نەمەسە كۇيدىرىپ جازعان. الايدا بۇل ءتارتىپ كوپ جاعدايدا ساقتالا بەرمەگەن.

2006 جىلى استانا قالاسىندا «ەحو پوليتيچەسكيح رەپرەسسي. تراگيچەسكيە سۋدبى سۆياششەننيكوۆ كازاحستانا» اتتى كىتاپ جارىق كوردى. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى دەرەكتەرىنىڭ نەگىزىندە قۇراس­تىرىلعان بۇل جيناقتا باسقا ءدىن وكىل­دەرىمەن قاتار, ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان قازاق مولدالارىنىڭ ءتىزىمى كەلتىرىلگەن. ءبىر عانا قاراعاندى وبلى­سى-
نان 16 ءدىن وكىلى ءتۇرلى جازاعا تارتىلعان.

قارلاگ تۇتقىنىنان امان-ەسەن ەلگە ورالعان ءدىن وكىلدەرى بىرەن-ساران عانا. سولاردىڭ ءبىرى ۇزاق جىل بويى قالىڭ بۇقاراعا ءدىني ۋاعىز ايتىپ, مولدالىق قۇرعان تەمەشالى باربول ۇلى اقساقال ەدى. 1932 جىلى تۇتقىندالىپ, كوپ جىل بويى قارلاگتا جازاسىن وتەگەن ول كەيىننەن جايرەم كەن-بايىتۋ كومبيناتىندا ەكونوميست بولىپ قىزمەت ىستەدى. زەينەتكەرلىككە شىققاننان كەيىن قاراعاندى وبلىسىنداعى جايرەم مەشىتىنىڭ العاشقى يمامى بولدى.

قارلاگ تامۇعىنداعى تۇتقىندار قاتارىندا باسقا ءدىن وكىلدەرى دە كوپ بولعان. ماسەلەن, پراۆوسلاۆيە, كاتوليتسيزم, پروتەستانتيزم, يۋدايزم ءدىني وكىلدەرى, ءتىپتى مەننونيتتەر مەن باپتيستەر دە ءدىني نانىم-سەنىمدەرى ءۇشىن جازالانىپ, ومىرلەرىنىڭ بىرقاتار بولىگىن ايداۋدا, لاگەرلەردە وتكىزگەن. قاراعاندى لاگەرىندە تۇتقىندا بولعان باسقا ءدىن وكىلدەرىنىڭ كوپشىلىگى كەڭەس وداعىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن جەر اۋدا­­رىلعان ادامدار ەدى. ايتالىق, ال­مات­ى جانە قازاقستان ءميتروپوليتى يوسيف ميتروپوليت يوسيف (يۆان ميحاي­لوۆيچ چەرنوۆ), ليپەتسك ەپيس­كوپى ۋار (شمارين), گلۋحوۆ ەپيسكوپى, چەرنيگوۆ ەپارحياسىنىڭ ۆيكاريى داماسكين (تسەد­ريك), ۆورونەج جانە زادونسك ارحيە­پيسكوپى زاحاريا لوبوۆ, گوركي جانە ارزاماس ءميتروپوليتى ەۆگەني (زەرنوۆ), الماتى ەپيسكوپى گەرمان (ۆەينبەرگ), ت.ب. سونداي-اق قارلاگتىڭ ءتۇرلى بولىمشەلەرىندە كوپتەگەن موناحينيالار دا جازاسىن وتەدى. وكىنىشكە قاراي, بۇل ءدىنباسى­لاردىڭ دا باسىم بولىگى بار ءومىرىن تۇتقىندا وتكىزدى. كوپشىلىگى اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. جازا مەرزىمىن اياقتاپ, ۇلكەن ومىرگە امان ورال­عاندارى نەكەن-ساياق.

ستاليندىك كونتسلاگەرلەردە شەيىت بولعان ءدىن وكىلدەرىنىڭ تاريحى – قار­­لاگتىڭ قارا تاڭبالى ءبىر بەتى. ميل­ليونداعان جازىقسىز جاننىڭ تا­عدى­رىن تالكەككە سالعان ستاليندىك قۋ­عىن-سۇرگىن ساياساتى دۇنيەجۇزى تاريحىنا ءوز حالقىنا جاسالعان قاتىگەز جانە ادام­گەرشىلىككە جات­پايتىن قىرعىننىڭ كورىنىسى رەتىندە ەندى.

جومارت وسپان,

جۋرناليست

قاراعاندى وبلىسى