جاھاندىق جىلىنۋ, اۋانىڭ لاستانۋى, تەڭىزدەردىڭ تارتىلۋى سياقتى ادام ومىرىنە تىكەلەي قاتىستى ەكولوگيالىق ماسەلەلەر تۋىنداعالى بەرى ءار ەلدەگى ەكولوگتەر ۇزدىكسىز دابىل قاعىپ, وسكەن ورتامىزدىڭ, تۋعان ەلىمىز بەن جەرىمىزدىڭ كليماتىن لاستاماۋعا ۇندەۋمەن كەلەدى. ولاردىڭ ماقساتى – قورشاعان ورتامىزدى ءوز قالپىندا ساقتاۋ, تىرشىلىك كوزىن ايالاۋ. قوعامنىڭ دامۋىنا ىلەسە, الەمدىك ەكولوگتەردىڭ دە شىر-پىرى كوبەيە ءتۇستى. انە سونداي جانداردىڭ ءبىرى – اينۇر سەيىلحان. ول جوعارىدا ايتقان ماسەلەلەرمەن اينالىسىپ, قازاق جاستارىنىڭ ەكولوگيالىق سانا قالىپتاستىرۋىنا جەتەكشىلىك ەتىپ ءجۇر. كەيىپكەرىمىز – اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پوستدوكتورانتى, جاراتىلىستانۋ جانە گەوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى, PhD, «بولاشاق» باعدارلاماسى ارقىلى اقش-تاعى دجوردج ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىلىم العان ءوز سالاسىنىڭ مامانى.
ەكولوگيامىزعا دەگەن شىنايى جاناشىرلىق ونى «تۇراقتى دامۋ كونتەكستىندە جاسىل ۋنيۆەرسيتەت تۇجىرىمداماسىن قالىپتاستىرۋ» جوباسىن جاساۋعا جەتەلەدى. قازىر ول وسى جوبانىڭ اۆتورى جانە جەتەكشىسى رەتىندە جۇمىس ىستەپ كەلەدى.
– دجوردج ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىر جىلعا تاياۋ ۋاقىت «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزدىم. ەكولوگ رەتىندە الەمدىك ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى جانە ونى تۋدىرۋشى فاكتورلاردى سارالاي كەلە مىناداي تۇجىرىمعا كەلدىم. ەكولوگيالىق ماسەلەلەردىڭ باستى شەشىمى – ادامزاتتىڭ ەكولوگيالىق تۇرعىدان ساۋاتتى بولۋى. سوندىقتان ەلىمىزدە مەكتەپتەن باستاپ «جاسىل ءبىلىم بەرۋدى» دۇرىس جولعا قويۋ كەرەك. ال قازاق حالقى كوك ءشوپتى جۇلمايتىن, قارا جەردى قازعىزبايتىن, تۇندە قوقىس شىعارمايتىن تابيعاتتىڭ ءبىر مۇشەسى ىسپەتتى ەل ەدى. سوڭعى ءجۇز جىلدىقتا ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزبەن بىرگە تابيعات تانىمىمىز دا جوعالا باستادى. قازىرگى كەزدە حالىققا كەرەكتى باستى اقپارات جەڭىل, عىلىمي, ۇلتتىق قۇندىلىققا ساي جۇرگىزىلۋى كەرەك. مىسالعا قاراپايىم اعاشتى سىندىرۋ ماسەلەسىندە «تىنىس الاتىن وتتەگىنى وندىرەتىن جاسىل جاپىراق ەكەنىن ايتپاعاندا, بەسىگى مەن كەرەگەسى اعاش, تەگى الاش دەگەن حالىقتىڭ ۇرپاعى ەكەنىڭىزدى ويلانىڭىز, – دەيدى ول.
قازىر حالىق سانىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى ەلىمىزدەگى ۇلكەن قالالاردا اۋا رايى, كوشە تازالىعى سياقتى اۋقىمدى ەكولوگيالىق احۋال كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي تۇر. اينۇر سەيىلحاننىڭ بۇل تۋرالى دا ايتارى بار. «الماتىدا تۇرعىنداردىڭ سانى جىل سايىن ءوسىپ كەلە جاتقانى شىندىق. رەسمي دەرەك بويىنشا, مەگاپوليستىڭ 2 ميلليوننان استام تۇرعىنى بار. اتالعان شاھار ويىستا ورنالاسقاندىقتان, اۋا اينالىمىنا كەدەرگى كەلتىرىپ جاتقانى ءسوزسىز. سوندىقتان قالادا ەركىن دەمالۋعا مۇمكىندىك ازايىپ بارادى. بۇل ءوز كەزەگىندە ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا قاۋىپ ءتوندىرىپ جاتقانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى», دەيدى ول.
ءيا, قوعام دامىدى, ەكونوميكا قارىشتادى دەپ جاتامىز, دۇرىس-اق. بىراق كۇن سايىن كەرى كەتىپ بارا جاتقان قورشاعان ورتامىزدىڭ ماسەلەسىن دە كۇن تارتىبىنە ەنگىزۋ وزەكتى ءارى ماڭىزدى بولماق. ۇلكەن قالالارعا تونگەن ەكولوگيالىق قاۋىپتەر تۋرالى وسى سالامەن اينالىسىپ جۇرگەن مامانداردىڭ ۇسىنىستارىن تىڭداپ, دەر كەزىندە شارا قولدانىلسا, تابيعي رەسۋرستارىمىزدى ساقتاپ قالۋعا نەگىز بار.
مەملەكەت قارجىسىمەن شەتەلدەن ءبىلىم الىپ كەلگەن مامانداردىڭ ەلىمىزدىڭ دامۋىنا, عىلىمىنا, ەكونوميكاسىنا, ءبىر سوزبەن ايتقاندا, ءار سالاسىنا ۇلەس قوساتىن ۋاقىتى كەلدى. وسى ورايدا بىزدە «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن وقىپ كەلگەندەر شەتەلدە العان ءبىلىمىن ەلىمىزدە قولدانۋ اياسى قانداي دەگەن زاڭدى سۇراق تۋاتىنى شىندىق. ءبىز وسى ساۋالدى ەكولوگ اينۇر سەيىلحانعا دا قويىپ كوردىك.
– شەتەلدەن العان ءبىلىمىمدى ەكىگە بولۋگە بولادى. ءبىرىنشى – اقش-تاعى باعدارلاما: بىلىمدەگى كوشباسشىلىق پەن مەنەدجمەنتتى دامىتۋ. ەكىنشى – جەكە زەرتتەۋلەرىم: ەكولوگيالىق ءبىلىم بەرۋ. جيناعان تاجىربيەممەن ءبولىسۋ اياسى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنەن, بالاباقشادان باستاپ جوعارى وقۋ ورنىن قامتيدى. سەبەبى قازىر ەكو-ءبىلىم ۇزدىكسىز بەرىلۋى قاجەت دەپ سانايمىن. ەكو-ورتانى قالىپتىستىرماس بۇرىن ەكو-سانانى قالىپتاستىرۋ قاجەت. ول ءۇشىن جوعارى وقۋ ورنىندا ءبىلىم باعدارلامالارىنىڭ مازمۇنىنا ەكو-ءبىلىمدى ساپالى ەنگىزۋ, زاماناۋي ەكو-ادىستەردى حالىقارالىق رەيتينگىسىنىڭ نەگىزىندە ەجەلدەن كەلگەن ەل ءداستۇرىن ۇستانا وتىرىپ قالدىقتاردى ءتيىمدى پايدالانۋ, قورشاعان ورتانى قورعاۋ قاعيداسىندا بيوالۋانتۇرلىلىكتى ساقتاۋ, جاسىلداندىرۋدى ناسيحاتتاۋ, جاپپاي جىلىنۋدى الدىن الۋ ماسەلەلەرىمەن ۇشتاستىرۋ ماڭىزدى, – دەدى اينۇر.
شىنى كەرەك, بىزدە ەكولوگيالىق سانا قالىپتاسا قويعان جوق. ءبىر عانا مىسال, بۋراباي ۇلتتىق پاركىنە بارساڭىز, اينالاڭىز شاشىلعان قوقىسقا تولىپ جاتادى. ءتىپتى كەيبىرەۋلەر جۇمباقتاستىڭ بەتىنە قولى جەتپەگەن قىزدارىنىڭ ەسىمىن جازىپ, «التىن ارىپپەن» بەدەرلەپ كەتكەن. ايتا بەرسەك, وسىنداي مىسالدار وتە كوپ. ال جازعى دەمالىس ورىندارىنداعى تازالىق تۋرالى ايتۋدىڭ ءوزى كوڭىلگە مۇڭ تۇسىرەدى. وسىنىڭ ءبارى ەكولوگيالىق ساناعا بارىپ تىرەلەدى. وتكەن جىلعى قاتارداعى فۋتبولدان الەمدىك دودادا ستاديوندا وزدەرىنىڭ قوقىسىن تازالاپ جۇرگەن جاپون جانكۇيەرلەرىنىڭ بەينەجازباسى كەڭ تارادى. بالكىم, بۇل بىرەۋگە ەرسى كورىنەتىن شىعار, ال جاپونيادا ول تەرەڭ تۇسىنىككە يە تاربيەنىڭ كوزى.
– اۋانىڭ لاستانۋىن تومەندەتۋ ماقساتىندا پولشادا «تازا اۋا» باعدارلاماسى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. وسى باعدارلامانىڭ اياسىندا ەسكىرگەن پەشتەردى ورتالىق جىلىتۋ جۇيەسىنە قوسىپ, جىلۋ ەلەكتر ورتالىعى كومىردەن, ەلەكتر قازاندىقتارعا, كوندەنساتتى گازدى قازاندىقتارعا جانە جىلۋ ناسوستارىنا الماستىرعان. الماتىدا دا ءدال وسىنداي دۇنيەنى قولعا الۋ كەرەك. پايداسى وتە كوپ. كومىر ادام اعزاسىنا, اۋاعا زيان. ال ەگەر گازعا كوشسە, ەكولوگيالىق ماسەلەلەر دە بىرتىندەپ شەشىلەر ەدى, – دەيدى ەكولوگ.
اينۇر سەيىلحان قازىر «قازاقستاندىق جوعارى وقۋ ورىندارىنا جاسىل ۋنيۆەرسيتەت كونتسەپتسياسىن ەنگىزۋدىڭ مەحانيزمدەرىن زەرتتەۋ» ەكو-جوباسى بويىنشا گرانت ۇتىپ الىپ, زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسىپ جاتىر. جاس ەكولوگتىڭ قورشاعان ورتامىز تۋرالى كوزقاراستارى ءبىزدىڭ تىرشىلىگىمىزگە, قورشاعان ورتامىزعا پايداسىن تيگىزبەسە, كەرى كەتىرمەسى انىق. قالاي دەسەك تە, ەندىگى جەردە كومىرگە كومىلگەن ادام تاعدىرىنىڭ باستى پروبلەماسى ەكولوگيالىق ماسەلەلەر بولماق.
