اۋىل-ايماق تاعاتسىزدانا كۇتكەن تۇجىرىمداما

راسىن ايتقاندا تاۋەلسىزدىك جىلدارى اۋىلعا, اۋىل شارۋاشىلىعىنا از كوڭىل بولىنگەن جوق. بىراق اۋىلدى جانە اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا بولىنگەن ميللياردتاعان قارجى دىتتە­گەن جەرىنە جەتە الماي, جول-جونەكەي باعىتى وزگەرىپ كەتىپ وتىراتىن. وسىنى ەسكەرگەن پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ بۇل جولى اۋەلى تۇعىرى مىعىم تۇجىرىمداما دايىنداپ الىپ, اۋىلدى دامىتۋ ءىسىن سونىڭ قاعيدالارى مەن نەگىزدەرىنەن اۋىتقىماي ىسكە اسىرۋدى كوزدەگەن بولار. سوندىقتان ءبىرىنشى كەزەكتە بەكىتىلگەن تۇجىرىمداما بويىنشا اۋىلدىق اۋماقتاردىڭ گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرى مەن ارتىقشىلىقتارىن ەسكەرە وتىرىپ, ولاردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق الەۋەتىن اشا تۇسۋگە باعىتتالعان. سونداي-اق تۇجىرىمداما اياسىندا اۋىل تۇرعىندارىنىڭ تابىسى مەن تۇرمىس ساپاسىن ارتتىرۋ بو­يىنشا ءتۇرلى شارالار قاراستىرىل­عان. ايتا كەتەيىك, مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ 2022 جىلعى قاراشا ايىندا پرەزيدەنت لاۋازىمىنا كىرىسكەننەن كەيىن وسى تۇجىرىمدامانى ازىرلەۋ تۋرالى جارلىققا قول قويعان ساتتەن باستاپ نەگىزى قالانعان قۇجات بو­يىنشا كوپتەگەن جۇمىس اتقارىلدى.

اۋىل مەن اۋىل شارۋاشىلى­عىنا قاتىسى بار مەملەكەتتىك ورگاندار جانە وسى سالاعا قاتىستى زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى, سونداي-اق اۋىل شارۋاشىلىعىندا قىزمەت ەتەتىن مامانداردىڭ ءبارىنىڭ وي-پىكىرى ەسكەرىلىپ, ەكشەلىپ, ۇتىمدى ۇسىنىستاردىڭ بارلىعى تۇجىرىمدامادان ورىن تاپتى. ەندى بۇيىرتسا, اۋىل ينفراقۇ­رى­لىمدارى دامىپ, اۋىل شارۋا­شىلى­عىنداعى جانە ونداعى كاسىپ­كەرلەردىڭ ءىسى وڭالارى انىق. سەبەبى اۋىلداعى ناشار ينفرا­قۇرىلىمدار كوپتەگەن كاسىپ­كەردىڭ قانات جايىپ, بيزنەسىن كەڭەيتۋىنە قولبايلاۋ بولىپ كەلگەنى كادىك. اتالعان قۇجاتتا «اۋىل – ەل بەسىگى» جوباسى اياسىندا رەسپۋبليكا بويىنشا اۋىل تۇرعىندارىنىڭ 90 پا­يىزى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان دامۋ الەۋەتى جوعارى 3,5 مىڭ اۋىل­دىق ەلدى مەكەندى (اەم) كەشەن­دى جاڭ­عىرتۋعا باسا نازار اۋدا­رىل­عان. ەندى مۇنداي ەلدى مەكەن­دەر ادامداردىڭ ەڭبەك ەتىپ, ءومىر سۇرۋىنە قولايلى جاعدايلار جاساۋ ەسەبىنەن ەكونوميكالىق ءوسۋ­دىڭ جاڭا نۇكتەلەرىنە اينالادى.

وسىنداي ناقتى ءارى ايقىن قۇجاتتى اۋىل ادامدارىنىڭ كۇتكەنىنە كوپ بولعانى راس. ويتكەنى جىلدان-جىلعا اۋىل ەكونوميكاسى كەرى كەتىپ, اۋىل تۇر­عىندارىنىڭ تۇرمىسى تومەندەپ, ەلدى مەكەندەر توزىپ بارا جاتقانى جاسىرىن ەمەس. مۇنى ەسكەرگەن ۇكىمەت اۋىلداعى بارلىق جاعدايعا ءجىتى نازار اۋدارعان سياقتى. سەبەبى قۇجاتتاعى نەگىزگى ماقساتتاردىڭ ءبىرى رەتىندە اۋىلدىق ەلدى مەكەندەردەگى الەۋمەتتىك, ينجەنەرلىك جانە كولىك ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ دەپ انىق كورسەتىلگەن. اتاپ ايتقاندا, جاڭا مەكتەپتەر مەن مەديتسينالىق نىساندار سالىنىپ, سۋمەن جانە ەلەكتر­مەن ۇزدىكسىز جابدىقتالادى, كەڭ جولاقتى ينتەرنەت جانە عارىشتىق بايلانىسى تارتىلادى, اۋىل جولدارىنىڭ ساپاسى جاقسارىپ, كىتاپحانا, كلۋب, مۋزەي جانە كينوتەاتر, سپورت عيماراتتارى سياقتى مادەني نىساندار سالىنادى, حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارى اشىلادى. قۇجاتتان ناقتى ورىن العان وسى يگىلىكتەر جۇزەگە اسسا, اۋىل حالقى ەلدى مەكەندەردەن قونىس اۋدارماي, دالا تىرشىلىگىن تۇلەتىپ, تۇراقتاپ قالارىنا داۋ جوق. سەبەبى الدىمىزدا «التىن-كۇمىس تاس ەكەن, ارپا-بيداي اس ەكەن» دەگەن زامان تۋىپ كەلە جاتقانىن ءبارى كورىپ, ءبىلىپ وتىر. سوندىقتان ۇلانعايىر جەرى بار, اۋىل شارۋاشىلىعىنا قولايلى ءبىزدىڭ ەل ازىق-ت ۇلىك ءوندىرۋ بويىنشا الەمدىك نارىقتا ءوزىنىڭ لايىقتى ورنىن الاتىن كەز كەلىپ جەتتى. ول ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋدىڭ نىق تۇعىرى وسى اۋىلدىق اۋماقتاردى دامىتۋ تۇجىرىمداماسى بولماق.

تۇجىرىمدامادا تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىن جانداندىرۋ ءۇشىن جاڭا جەر ۋچاسكەلەرىنە ينجەنەر­لىك كوممۋنيكاتسيالاردى جۇرگىزۋ جۇمىس­تارى جالعاساتىنى ناقتى كورىنىس تاپقان. بۇل رەتتە اۋىل­دىق ەلدى مەكەندەردە ءوز قىزمەت­كەرلەرىنە ءۇي سالىپ بەرگەن جۇمىس بەرۋ­شىلەردىڭ شىعىندارى جالپى الاڭى 100 شارشى مەتردەن اس­پاي­تىن ءۇي قۇنىنىڭ 50 پا­يىز مول­شەرىندە سۋبسيديالانادى. بۇل جاعىمدى جاعداي اۋىل شا­رۋا­­شىلىعىنداعى جۇمىس بەرۋ­­شى­لەردىڭ قىزمەتكەرلەرى مەن ەڭبەك­­شىلەرىنە ءۇي سالىپ بەرۋگە دەگەن ىقىلاسىن بارىنشا ىنتالان­دى­راتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى بولار.

قۇجاتتا اۋىل تۇرعىن­دارى­­نىڭ قاۋىپسىز ءومىر كەشۋى دە نازاردان تىس قالماعان. سوندىقتان اۋىلدىق جەرلەردەگى قوعامدىق قاۋىپسىزدىكتى كۇشەيتۋ ءۇشىن زاماناۋي ۋچاسكەلىك پوليتسيا پۋنكتتەرىن سالۋ كوزدەلىپ وتىر. ال اۋدان ورتالىقتارىندا بەينە­باقىلاۋ جۇيەسىن ەنگىزۋ, اۋىلداردا جاياۋ جۇرگىنشىلەر جولدارى مەن مال ايداۋ ايماقتارىن بەل­گىلەۋ, شومىلۋعا رۇقسات ەتىلگەن جانە جابدىقتالعان ورىندار قۇرۋ بويىنشا كوپتەگەن جۇمىس جۇرگىزىلەدى.

ارنايى ايتارلىعى, شەكارالاس اۋىلدىق ەلدى مەكەندەردى دامىتۋعا ەرەكشە نازار اۋدارىلادى. اتاپ ايتقاندا, ينفرا­قۇرىلىمدى جاڭارتۋ مەن نەگىز­گى قىزمەتتەردى قامتاماسىز ەتۋ­دىڭ ناتيجەسىندە حالىقتىڭ ەلدى مەكەندەردەن كوشۋىن ازايتۋ, ادامداردىڭ ءومىر سۇرۋىنە قولايلى جاعداي جاساۋ جانە جالپى شەكارا ماڭىنداعى اۋدانداردىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا جاڭا سەرپىن بەرۋ جوس­پارلانىپ وتىر. بۇعان قوسا ەڭبەك تاپ­شىلىعى بار وڭىرلەردىڭ شە­كارالاس اۋىلدىق وكرۋگتەر تۇر­عىن­دارىنىڭ جالاقىسىنا ۇستەم­ەاقى قوسۋ مۇمكىندىگى قارا­لادى. تۇجى­رىمدامادا كورسە­تىلگەن­دەي اۋىلدا جاڭا جۇمىس ورىن­دا­رى كوپتەپ اشىلىپ, وندا­عى تۇر­مىستى ىزگىلەندىرۋ شارا­لارى مىق­تاپ قولعا الىنسا, شە­كا­را­لىق اۋداندارداعى حالىق­تىڭ سول اۋماقتا تۇراقتاپ قا­لا­رى­­نا ءۇمىت زور. ويتكەنى اۋىل شا­رۋا­شى­لى­عىنىڭ جۇمىستارىن جەڭىل­­دەتە­تىن جاڭا تەحنولوگيا­لار مەن سونى جۇمىس ءادىس-تاسىل­دە­رى ەنگىزىلسە جانە ونى مەڭ­گەرۋ ءۇشىن اۋىل جاستارىن جاڭا ۇردىس­تە وقىتىپ دايىنداسا, ەلدى مە­كەن­دەر­دىڭ ەكونوميكاسى كوتەرىلەتىنى انىق.

اۋىل ادامدارى وندىرگەن اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن ساۋداعا شىعارۋدى, بازارعا نەمەسە زاۋىت-فابريكاعا جەتكىزۋدى, ايتپەسە ساتىپ, لايىقتى اقىسىن بەرۋدى مەملەكەت نەمەسە ۇلكەن كورپوراتسيالار مىندەتىنە السا, اۋىل حالقى جاپپاي بەل بۋىپ, بىلەك تۇرەتىنى كۇدىك تۋدىرمايدى. سونداي-اق اۋىلداعى كاسىبىن كەڭەيتۋگە كاپيتالى جوق شاعىن جانە ورتا بيزنەس يەلەرىن ناقتى قارجىلاي دەمەۋ بولسا, كوپ ادامدى جۇمىسپەن قامتۋعا مۇمكىندىك تۋار ەدى. راسىن ايتقاندا, قازىرگى كۇندە اۋىلدى جەرلەردە شارۋا­سىن دوڭگەلەتىپ اكەتۋگە اقشا­سى جەتپەي, «اتتەڭ توننىڭ كەل­تەسى» دەپ جۇرگەن قاراپايىم كاسىپ­كەرلەر وتە كوپ.

اۋىلدىق اۋماقتاردى دامى­تۋ­دىڭ 2023-2027 جىلدارعا ارنال­عان تۇجىرىمداماسى باسقا دا بىرق­اتار ءىس-شارانى كوزدەي­دى, ونىڭ ىشىندە اۋىل تۇرعىن­دارىن جەر­گىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋعا تارتۋ, جان-جاقتى مەملەكەتتىك قولداۋ كور­سەتۋ, ءتۋريزمدى دامى­تۋ, ەكسپورت­تى ىن­تالاندىرۋ, ەكولو­گيا­لىق قاۋىپ­سىزدىكتى قامتا­ماسىز ەتۋ جانە ت.ب. بار. تۋريزم دەمەك­شى, اۋىل­داعى بۇل باعىتتى دامى­تۋ ءۇشىن ۇلكەن اقپاراتتىق قول­داۋ دا قا­جەت. سونىمەن قاتار ەل ىشىن­دەگى عانا ەمەس, شەتەل تۋريس­تەرىن دە اۋىل­عا كەلتىرۋ ءۇشىن تاعى بىر­قا­تار بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ جۇمىس­تا­رىن جۇزەگە اسىرۋ كەرەك بو­لار. نە­گىزى وسى ايتىل­­عانداردىڭ ءبارى تۋ­را­لى تولىعىراق ءبىلۋ ءۇشىن مىن­دەت­­تى تۇردە ءار اۋىل ادامى تۇجى­رىم­­­دا­ما­نىڭ وزىنەن وقىپ بىلۋىنە بولادى.

وسىناۋ ەل ىرىزدىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن ارنايى دايىندالعان تۇجىرىمداما مەملەكەت باسشى­سىنىڭ ءوز باقىلاۋىندا بولسا قۇبا-قۇپ. ويتكەنى بۇعان دەيىن اۋىل شارۋاشىلىعىن كوتەرىپ, دامىتۋعا ارنالاعان قانشاما باعدارلاما قۇردىمعا كەتكەنىنە ەل-جۇرت كۋا. ەندى بۇيىرتسا, وسى تۇجىرىمدامانى ىسكە اسىرۋ ناتيجەسىندە تابىسى ەڭ تومەن­گى كۇنكورىس دەڭگەيىنەن از اۋىل حالقىنىڭ ۇلەسى 5,8 پايىز­عا دەيىن, ال اۋىلدىق جەرلەردە جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى 4,2 پايىزعا دەيىن تومەندەيدى دەپ كۇتىلۋدە. سونىمەن قاتار اۋىلدىق ەلدى مەكەندەر سۋمەن 100 پايىز, ينتەرنەتپەن 97 پايىز قامتىلادى. سونداي-اق نورماتيۆتىك جاعدايى جاقسى جەرگىلىكتى جولداردىڭ ۇلەسى 95 پايىزعا جەتكىزىلمەك. اۋىلدىق جەرلەردە 655 دەنساۋلىق ساقتاۋ نىسانى, 183 مەكتەپ جانە 100 سپورت عيماراتى پايدالانۋعا بەرىلەدى. 650 مادەنيەت نىسانى سالىنىپ, جوندەۋدەن وت­كىزىلەدى.