تالقى

بۇل تاقىرىپتى قاۋزاۋعا تۇرتكى بولعان دۇنيە – تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتو­رى، پروفەسسور جامبىل ارتىق­باەۆ الەۋمەتتىك جە­لى ارقىلى «تالقى» تۋرالى ءسوز قوزعاپ، ينتەرنەتتى اق­تارىپ، بۇل بۇيىم تۋرالى تولىققاندى مالىمەت كەز­دەس­تىرە الماعانى جانە فوتو­بەي­نەسى دە قولجەتىمدى ەمەس ەكەنى جايىندا جازىپتى. اتام قازاق «كوزدەن كەتسە، كوڭىل­دەن كەتەدى» دەگەنىندەي، «تال­قى» قازىر كوزدەن دە، كوڭىلدەن دە كەتكەلى قاشان.

«تالقى – تەرىنى كەرىپ، سو­زىپ، ءيىن قاندىرا جۇم­سار­تاتىن اعاش اسپاپ» دەپ جازىپتى ۋيكيپەديالىق اشىق انىقتامالىقتا. بۇل – دۇ­رىس ايتىلعان تۇجىرىم. را­سىن­دا، بۇل بايىرعى تەرى ءون­دىرىسى ءۇشىن اسا قاجەت قۇرال. ياعني قوي-ەشكى سياقتى ۇساق مال تەرىسىنىڭ ءيىن قاندىرۋ ءۇشىن نەمەسە ءىرى قارا مالدىڭ تە­رىسى­نەن تاسپالاپ تىلىنگەن جال­پاق قايىستى جۇمسار­تىپ، ەر-تو­قىم جابدىعىن جاساۋ ءۇشىن بۇل بۇيىمدى اتالارىمىز قول­دانىپ كەلگەن.

اكادەميك جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ: ء«جۇنى جيدىگەن تە­رىنى جايىپ كەپتىرەدى دە، ونىڭ قۇرىس-تىرىسىن جازۋ ءۇشىن «تالقى» دەپ اتالاتىن تىستەرى كەدىر-بۇدىر سايمانمەن سوزعىلايدى. مىنە، وسىلاي يلەنگەن، تالقىلانعان تە­رىنىڭ اتى – قايىس» دەپ جازسا (مۇقانوۆ. س. «حالىق مۇراسى» – الماتى:  جازۋشى، 2005. – 135 بەت)، 2013 جىلى ۇلانباتىر قالاسىندا جارىق كورگەن بيقۇمار كامالاش ۇلىنىڭ «قا­زاق حالقىنىڭ سالت-داس­تۇرلەرى» اتتى كولەمدى ەڭبە­گىنىڭ 360-ىنشى بەتىندە: «قازاق حالقىنىڭ تەرى يلەۋ داستۇرىندە تەرىنىڭ ءيىن قان­دىرىپ، جۇمسارتىپ يكەمگە كەلتىرۋ ءۇشىن ونى تالقىعا سالادى. تالقى قازاقتىڭ تەرى ءيىن قاندىرىپ، جۇمسارتا­تىن قۇرالدارىنىڭ ءبىرى»، دەپتى.

دەمەك جوعارىدا اتاپ وتىلگەن «تالقىعا ءتۇس­تى»، «تالقىعا سالىندى»، «تال­قى­لاندى» دەگەن سوزدەردىڭ ما­عىناسى وسىدان شىققان. ياعني بۇل قانداي ءبىر داۋلى ماسەلە ابدەن كەڭەسىلىپ، تو­­لىق شەشىمىن تاپتى دەگەن ۇعىم­­عا سايادى.

تالقىنىڭ ءتۇرى كوپ. سۇيەكتى ءىرى قارانىڭ تەرىسىنە ۇلكەن تالقى، ۇساق مال­دىڭ تەرىسىنە كىشى تالقى قول­دا­نىلادى. ال قۇرىلىمدىق تۇر­عىدان: باسپا تالقى، سوزعى، يرەك، سۇزگى دەگەن تۇرلەرى بار. موڭعوليا قازاقتارى اراسىندا يرەك تالقى كوپ تاراعان. ول جاقتىڭ قازاقتارى كوپ ايتاتىن «يت ءمىنىپ، يرەك قام­شىلاپ» دەگەن ءسوز وسىدان شىققان.

تالقىنى جاساۋ ءۇشىن اشا اعاش تاڭداپ الىنادى دا، ونىڭ تۇيىق باسىنا جانە ورتاسىنا باسقاندا تومەن تۇسەتىن سۇيمەن-تۇتقا ورناتىلادى. ال باسپا اعاشتىڭ باسى اشاعا كولدەنەڭ مۇرىندىقتالادى. بۇل مۇرىندىق اعاشتى تيەك نەمەسە باستىرىق دەپ اتايدى. اشا اعاشتىڭ بەتكى جاق تىلىندە كەرىلگەن تىستەرى (قى­شىرى) بولادى.

وسىنداي ءبىر ۇزىندىعى 159 سم، اشاسىنىڭ ايىرى 40 سم، ءتىلى 141 سم بولاتىن تالقى الماتى قالاسىنداعى مەم­لەكەتتىك ورتالىق مۋزەي (كپ 27334/1) قورىندا ساقتاۋلى تۇر (1-سۋرەت).

سونداي-اق 2014 جىلى جا­­رىق كورگەن «قازاقتىڭ ەت­نو­گرافيالىق كاتەگوريالار، ۇعىم­دار مەن اتاۋلارىنىڭ ءداس­تۇرلى جۇيەسى» اتتى ەنتسيكلو­پەديالىق انىقتامالىقتىڭ 5-ءشى تومىنىڭ 335 بەتىندە تالقى باسىپ، تەرى يلەپ جات­قان ادامداردىڭ جۇمىس ۇستىن­دەگى فوتوسى جاريالانىپتى (2-سۋرەت).

ەرتەدە تالقىمەن جۇمىس ىستەۋ اۋىر ەڭبەك تۇرىنە جاتاتىن بولعان. سوندىقتان اتام قازاق «قۇرۋلى تۇرعان تالقىدان، قۇر وتپە» دەپ قاتاڭ ەسكەرتكەن. ياعني تالقى جاساپ جاتقان ادامدى كورگەن كىم بولسا دا، وعان كومەك قولىن سوزۋى كەرەك. بۇل كوشپەلىلەردىڭ بۇلجىماس قاعيداتى.