تايلاند – قازاقستان: باۋىرلاستىق باس قالالاردان باستالادى

1993 جىلى ەكى تاراپ ۇكىمەتارالىق بىرلەسكەن كوميسسيا قۇردى. سودان بەرى ول ەكىجاقتى ديالوگتىڭ بارلىق اسپەكتىسى بويىنشا نەگىزگى الاڭعا اينالدى. تايلاند استاناسى بانگكوك پەن قازاقستاننىڭ باس قالاسى استانا، سونداي-اق  تايلاندتىڭ الەمگە ايگىلى تۋريستىك ورنى پاتتايا مەن قازاقستاننىڭ ءۇشىنشى ءىرى قالاسى شىمكەنت «باۋىرلاس قالالار» اتانۋى دا – ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا دەگەن شىنايى ىنتا-ىقىلاس ايعاعى.

ەكى ەل ءوزارا ساۋدا جانە ينۆەستيتسيالىق ىنتىماقتاستىقتى ودان ءارى ىلگەرىلەتۋگە نيەتتى. قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستان تاي­لاند­تىڭ ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى ساۋ­دا سەرىكتەسى بولىپ سانالادى. ەكى­جاق­­تى ساۋدا 2021 جىلى 64،94 ملن دول­­لاردى قۇرادى. تايلاندتان قا­زاق­ستان­عا ەكسپورتتالاتىن نەگىزگى تاۋارلار – اۆتوموبيلدەر مەن ونىڭ بول­شەكتەرى، ماشينالار، پلاستيكالىق تا­بان­دىقتار، توڭازىتقىشتار، رەزەڭكە بۇيىمدار، اسىل تاستار، زەرگەرلىك بۇ­يىم­دار جانە مەديتسينالىق جابدىقتار. ين­ۆەستيتسيالىق سالاعا كەلەتىن بولساق، ەكى ەل ىنتىماقتاستىعىن كەڭەيتۋ ءۇشىن ءالى دە زور الەۋەت بار. قازىرگى تاڭدا مۇناي-گاز سالاسىندا پروگرەسكە قول جەت­كى­زىلدى. 2018 جىلى تايلاندتىڭ PTT Public Company Limited كومپانياسى مەن قازاقستاننىڭ «قازسترويسەرۆيس» كومپانياسى تايلاندتا ۇزىندىعى شامامەن 200 شاقىرىم بولاتىن 5-ءشى گاز قۇبىرى جوباسىنىڭ قۇرىلىسى بويىنشا 150 ملن دوللاردان استام سوماعا كەلىسىم جاساستى. تايلاندتىڭ قازاقستانعا سالاتىن ينۆەس­­تيتسياسىنا كەلسەك، 2019 جىلى وسى ەلدىڭ PTT Public Company Limited كومپانياسى ماڭعىستاۋ وبلىسىنداعى يگەرىلىپ جاتقان مۇناي كەن ورنى –  دوڭعا جوباسىنداعى Partex Holding B.V. اكتسيالارىنىڭ 20 پا­يىزىن ساتىپ الدى. تايلاندتىڭ جەتەكشى اگروونەركاسىپتىك كونگلومەراتى Charoen Pokphand الماتىداعى ءۇي جانۋارلارىنا ارنالعان ازىق ءوندىرىسى بيزنەسىنە شامامەن 700 مىڭ دوللار كولەمىندە ينۆەستيتسيا قۇيدى. ال Charoen Pokphand كومپانياسى قازاقستاندى ورتالىق ازياداعى ءوز ونىمدەرىن وتكىزەتىن ورتالىق رەتىندە پايدالانۋعا ۇمتىلىپ وتىر.

ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس تاعى ءبىر كەلەشەگى بار سالا بولىپ سانالادى جانە ول تايلاند پەن قازاقستاننىڭ اراسىنداعى ەكىجاقتى بايلانىستاردى نىعايتۋعا ايتارلىقتاي ىقپال ەتەدى. بۇل تايلاندتىڭ قازاقستاندىق تۋريستەر ءۇشىن ەڭ تاڭداۋلى تۋريستىك باعىتتاردىڭ ءبىرى رەتىندە تانىمال ەكەندىگىنەن بايقالادى. COVID-19-عا دەيىنگى كەزەڭدە تايلاندقا 50 مىڭنان استام قازاقستاندىق تۋريست كەلدى. قازىرگى تاڭدا «Air Astana» اۆيا­كومپانياسى تايلاند پەن قازاقستان اراسىنداعى تىكەلەي رەيستەردى قالپىنا كەلتىردى. وسىعان وراي تايلاندقا كەلەتىن قازاقستاندىق تۋريستەر سانى ارتادى دەپ بولجانىپ وتىر. بۇعان قوسا، 2022 جىلدىڭ 1 قازانىنان باستاپ تايلاند COVID-19  سىنىپتاماسىن قاۋىپتى جۇق­پا­لى اۋرۋ­دان باقىلاۋداعى جۇقپالى اۋرۋعا دەيىن تومەندەتتى. سوندىقتان تايلاندقا كەلەتىن ساياحاتشىلاردان بۇدان بىلاي ۆاكتسيناتسيا دالەلى نەمەسە تەست ناتيجەسىن كورسەتۋ تالاپ ەتىلمەيدى. ال قازاقستانعا COVID-19 پاندەمياسى باستالعانعا دەيىن بىرنەشە مىڭ تايلىق بارعان. ولاردىڭ سانى الداعى كەزدە، ياعني COVID-19 پاندەمياسى ەندەميالىق سيپاتقا يە بولعان كەزدە وسە تۇسەدى دەپ بولجانىپ وتىر. ويتكەنى تابيعاتى سۇلۋ جەرلەرى مول، كەڭ-بايتاق اۋماققا يە قازاقستان تايلاند ساياحاتشىلارى ءۇشىن بىرەگەي تۋريستىك باعىتتاردى ۇسىنادى. قازاقستان ۇكىمەتى بەرگەن 30 كۇندىك ۆيزاسىز رەجىم جانە تايلاند كورولدىگىنىڭ ۇكىمەتى بەكىتكەن ۇشىپ كەلگەندە بەرىلەتىن 15 كۇندىك ۆيزانى تاعى 15 كۇنگە (2022 جىلدىڭ 1 قازانىنان 2023 جىلدىڭ 31 ناۋرىزىنا دەيىن) ۇزارتۋعا رۇقسات ەتۋ ەكى ەل ادامدارىنىڭ اراسىنداعى بايلانىس پەن ءتۋريزمدى ىلگەرىلەتۋگە ۇلكەن ۇلەس قوسقانى كۇمانسىز.

كوپجاقتى ىنتىماقتاستىقتا تايلاند پەن قازاقستان تەڭ دە ماڭىزدى سەرىكتەستەر رەتىندەگى ىنتىماقتاستىق بايلانىستارىن ساقتاۋمەن قاتار، ءبىر-بىرىنە قولداۋ كورسەتىپ كەلەدى. اتاپ ايتقاندا، مۇنداي ىنتىماقتاستىقتى تايلاندتىڭ قازاقستان نەگىزىن قالاۋشى جانە قازىرگى توراعاسى بولىپ وتىرعان ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەسكە (اوسشك) بەلسەنە قاتىسۋىنان كورۋگە بولادى. اوسشك-كە كەلسەك، تايلاند اوسشك-كە مۇشە مەملەكەتتەردىڭ بار­لى­عىنىڭ ورنىقتى دامۋ سالاسىنداعى الەۋەتىن ارتتىرۋعا كومەكتەسۋ ءۇشىن ورنىقتى دامۋ جانە تايلاندتا ازىرلەنگەن  جەتكىلىكتىلىك ەكونوميكاسىنىڭ فيلوسو­فيا­سى (SEP) بويىنشا ءارتۇرلى وقىتۋ كۋرس­تارىن ۇيىمداستىرۋ ارقىلى ورنىقتى دامۋ سالاسىنداعى سەنىمدى نىعايتۋ شارالارىن ىسكە اسىرۋ جونىندەگى ۇي­لەس­­تىرۋشى ءرولىن اتقارۋعا ۇمتىلادى. تاي­لاند پەن قازاقستان دوستىق قارىم-قا­تى­ناستارىن ازياداعى ىنتىماقتاستىق ديالوگى (ACD) جانە ازيا-ەۋروپا كەزدەسۋى (ASEM) سياقتى ايماقتىق الاڭداردا دا جالعاستىرۋدا. جاھاندىق اۋقىمدا، مىسالى، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىندا تايلاند پەن قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ جانە قارۋسىزدانۋ، داۋلاردى بەيبىت جولمەن شەشۋ سياقتى ماسەلەلەر بويىنشا ۇستانىمدارى ۇقساس.

تايلاند پەن قازاقستان اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستاردىڭ 30 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ ماقساتىندا 2022 جىل ىشىندە ءىرى مەرەيتويلىق ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىلدى. تايلاند كورولدىگىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى، گەنەرال، جوعارى مارتەبەلى پرايۋت چان-وچا مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى، جوعارى مارتەبەلى قاسىم-جومارت توقاەۆ مىرزانىڭ قۇتتىقتاۋ نوتالار الماسۋى سيمۆولدىق يشارات جانە وسى ايتۋلى وقيعانى اتاپ ءوتۋ بولىپ سانالادى. تايلاند كورول­دى­گى­نىڭ استاناداعى ەلشىلىگى ەكىجاقتى ىن­تىماقتاستىقتى ىلگەرىلەتۋگە سەپ­تە­سە­تىن، ەكى ەلدىڭ ديپلوماتيالىق قارىم-قا­تىناستارىنىڭ 30 جىلدىعىن مەرەكەلەۋگە ارنالعان بىرنەشە ءىس-شارانى ۇيىمداستىرۋدا شەشۋشى ءرول اتقاردى. قازاقستاندىقتار اراسىندا تاي مادە­نيە­تىنىڭ تانىمالدىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، 2022 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە مۋاي-تايدان جولداستىق كەزدەسۋ ۇيىمداستىرىلدى. وعان تايلاندتان 5 كاسىپقوي بوكس­شى قاتىسىپ، قازاقستاندىق بوكسشىلار­مەن كۇش سىناستى، سونداي-اق جاس قازاق­ستان­دىقتاردى تاي بوكسى ونەرىمەن تا­نىس­تىرۋ ماقساتىندا ماستەر-كلاسس وتكىزدى. تاعى ءبىر ەستە قالارلىق ءىس-شارا – 2022 جىلدىڭ قازان ايىنىڭ ورتاسىندا ورتالىق ازيا تۇرعىندارىن تاي فيلمدەرى ارقىلى تاي مادەنيەتىمەن تانىستىرۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلىپ، ورتالىق ازيانىڭ بارلىق ەلىندە الەۋ­مەتتىك جەلى پلاتفورمالارىندا كور­سە­تىل­گەن تاي كينوفەستيۆالى.

كەلەسى تاراۋعا زەر سالساق، تايلاند پەن قازاقستاننىڭ ەكىجاقتى ىنتىماق­تاس­تىعىن دامىتۋ مەن كەڭەيتۋ ءۇشىن كەڭ مۇمكىندىك پەن الەۋەت بار وراسان كەڭىس­تىكتى كورەمىز. ەكى ەلدىڭ گەوگرا­فيا­لىق تۇرعىدان قاشىقتا ەكەنىنە قارا­ماس­تان، ولاردىڭ ءوزارا پايدالى بولۋى ءۇشىن پايدالانۋعا بولاتىن ورتاق سيپاتتارى بار. ەكى ەلدىڭ ازياداعى سترا­تەگيالىق جاعدايىن، تايلاندتىڭ ASEAN – ماتەريگىنىڭ ورتالىعىندا، ال قازاقستاننىڭ ورتالىق ازيانىڭ ورتالىعىندا ورنالاسقانىن ەسكەرە وتىرىپ، ەكى ەل دە وڭىرىشىلىك جانە وڭىرارالىق ەكونوميكالىق جانە ينۆەستيتسيالىق مۇمكىندىكتەردى بىرىكتىرۋدە  ورتالىق بۋىندار رەتىندە قىزمەت ەتە الادى جانە ماڭىزدى ءرول اتقارا الادى.

شىعىس ەكونوميكالىق ءدالىز نەمەسە EEC – تايلاند كورولدىگى ۇكىمەتىنىڭ ينۆەستيتسيالىق سالاداعى فلاگمانى بۇل ماقساتتى ايتارلىقتاي تولىقتىرا الادى، ويتكەنى ول تايلاندتى ASEAN-نىڭ جەتەكشى ەكونوميكالىق ايماعىنا جانە ASEAN ەلدەرىمەن، ازيا-تىنىق مۇحيتى وڭىرىمەن، ءۇندى مۇحيتى جيەگىمەن جانە ودان تىس جەرلەرمەن، قۇرلىق، تەڭىز جانە اۋە ارقىلى تىعىز بايلانىسى بار تەحنولوگيالىق ءوندىرىس پەن قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعىنا اينال­دى­رۋ­عا باعىتتالعان. ەلدىڭ تايلاندتى يننوۆاتسيالىق جانە قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەن سالاعا اينالدىرۋعا ارنال­عان 20 جىلدىق «تايلاند 4.0» ستراتە­­گياسىنىڭ نەگىزىنە الىنعان EEC بۇرىن­عى تانىمال شىعىس جاعالاۋىنىڭ كەڭەي­تىلىمى بولىپ سانالادى جانە ءوزىن باس­تاپ­قى كەزدە ەلدىڭ ءۇش شىعىس پرو­ۆينتسياسىندا، اتاپ ايتقاندا، رايونگ، چونبۋري جانە چاچوەنساودا شوعىر­لانعان وڭىرلىك دامۋ باستاماسى رەتىندە كورسەتىپ وتىر.

EEC-كە 12 ماقساتتى S بەينەلى سالا كىرەدى، اتاپ ايتقاندا، (1) جاڭا بۋىن اۆتوموبيل جاساۋ، (2) زياتكەرلىك ەلەكترونيكا، (3) وزىق اۋىل شارۋاشىلىعى جانە بيوتەحنولوگيا، (4) بولاشاققا ارنالعان ازىق-ت ۇلىك، (5) قۇنى جوعارى جانە مەديتسينالىق تۋريزم، (6) اۆتوماتتاندىرۋ جانە روبوتتەحنيكا، (7) اۆياتسيا جانە لوگيستيكا، (8) مەديتسينالىق جانە كەشەندى دەنساۋلىق ساقتاۋ، (9) بيووتىن جانە بيوحيميا، (10) تسيفرلىق سالا، (11) قورعانىس جانە (12) ءبىلىم بەرۋ مەن ادام رەسۋرستارىن دامىتۋ. EEC سونىمەن قاتار وسى 12 ماقساتتى سالانىڭ ورنى بولۋعا ءتيىس ىلگەرىلەتۋشى ايماقتاردى قام­تيدى. بۇل ىلگەرىلەتۋشى ايماقتارعا جوعا­رى جىلدامدىقتى تەمىر جول تاسپاسىنا ارنالعان EECh، تسيفرلىق پارككە ارنالعان EECd، مەديتسينالىق ورتالىققا ارنالعان EECmd، يننوۆاتسيالىق پلات­فور­ماعا ارنالعان EECi، EECa نەمەسە شىعىس اۋەجاي قالاسى جانە Genomics Thailand-قا ارنالعان EECg كىرەدى. ارنايى ينۆەستيتسيالىق ىنتالاندىرۋلار مەن قوسىمشا ارتىق­شى­لىقتار EEC سالالارىنداعى ينۆەس­تور­­لاردىڭ ناقتى قاجەتتىلىكتەرىن ەس­­كە­رىپ ازىرلەنگەن (https://www.eeco.or.th/en/incentives-schemes).

تايلاند پەن قازاقستان اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ تاعى ءبىر الەۋەتتى باعىتى – تايلاند كورولدىگى ۇكىمەتى COVID-19 پاندەمياسىنان كەيىن ورنىق­تى قالپىنا كەلتىرۋ جانە الدەقايدا جاسىل بولاشاققا ارنالعان تايلاند ۇلت­تىق ستراتەگياسى اياسىندا قابىلداعان بيوتسيكلدى جاسىل ەكونوميكا مودەلى (BCG ەكونوميكا مودەلى). تايلاند ادام قۇ­قىقتارىن كەڭەيتۋگە جانە ورنىق­تى­لىق­قا باعىتتالعان دامۋ ءتاسىلى رەتىندە ازىرلەگەن جەتكىلىكتىلىك ەكونوميكاسى فيلوسوفياسىن (SEP) باسشىلىققا الا وتىرىپ، BCG ەكونوميكالىق مودەلى قالپىنا كەلتىرۋدى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار 2030 جىلعا قاراي ورنىقتى دامۋ ماقساتىنا (SDG) قول جەتكىزۋگە با­عىت­تالعان. BCG مودەلى رەسۋرستاردىڭ تيىم­دى­لىگىنە، قالدىقتاردى ازايتۋعا جانە تومەن كومىرتەگى شىعارىندىلارىنا نە­گىز­دەلگەن ەكونوميكالىق وسۋگە كۇش سالادى. تايلاند كونتەكستىندە بۇل مودەل ءتورت سالانى، اتاپ ايتقاندا، (1) اۋىل شارۋاشىلىعى جانە تاماق ونىمدەرى، (2) مەديتسينا جانە دەنساۋلىق، (3) بيوەنەرگەتيكا، بيوماتەريالدار مەن بيوحيميكاتتار، (4) تۋريزم مەن كرەاتيۆتى ەكونوميكا سالالارىن ىلگەرىلەتۋ ءۇشىن قولدانىلادى.

تايلاند بيىل ازيا-تىنىق مۇحيتى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىعىنا (اتمەى) توراعالىق ەتەتىندىكتەن جانە اتمەى ەكونوميكالىق كوشباس­شى­­­­لارىنىڭ كەزدەسۋى 2022 جىلدىڭ قاراشا ايىندا وتكەندىگىنە بايلانىس­­تى، اتمەى-نى بارلىق مۇمكىندىككە اشىق ەتۋدى، بارلىق ولشەمدە بىرىگۋدى جانە بارلىق اسپەكتىدە تەڭدەستىرۋدى ەل­دىڭ باسىمدىعى ەتۋگە تىرىستى. تاي­لاندتىڭ «اش. قوس.تەڭدەستىر» تاقى­رى­بى COVID-19 پاندەمياسىنان تۋىن­دا­عان كەدەرگىلەردى جويۋعا جانە BCG ەكونو­مي­كالىق مودەلىن ازيا-تىنىق مۇحيتى ەكونوميكاسىنا ينتەگراتسيالاۋ ارقىلى وسىمگە قول جەتكىزۋگە ارنالدى.

تايلاند كورولدىگى ەلشىلىگى