اۋىل شارۋاشىلىعى – مەملەكەتتى دامىتاتىن سالا

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا دا «اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ – نەگىزگى پروبلەمانىڭ ءبىرى. وسى سالاداعى احۋال مەملەكەتىمىزدىڭ ازىق-ت ۇلىك قاۋىپسىزدىگىنە تىكەلەي اسەر ەتەدى» دەپ ناقتىلاپ ايتتى. بۇل شىندىق. اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن دامىتۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ونىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان ماسەلەلەردى انىقتاۋعا ءتيىسپىز. ولاردى بىرتىندەپ شەشۋدى قولعا الساق، العا قويعان ماقساتتار دا وزدىگىنەن ورىندالا باستايدى. ياعني اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرى ارتىپ، ازىق-ت ۇلىك قاۋىپسىزدىگى تومەندەيدى.

پروبلەمالاردى انىقتاۋ ءۇشىن سالادا ناقتى جوسپار بولۋعا ءتيىس. ءبىز نارىقتىق ەكونوميكادا جوسپارلاۋ قاعيداتىن ۇمىتتىق. بارلىق وزگەرىستىڭ ناتيجەسىن سالىستىرمالى تۇردە عانا انىقتاۋعا بولادى. ول ءۇشىن الدىمەن وندىرىستە جوسپارلاۋ باعىتى جولعا قويىلۋى كەرەك. دۇرىس ءارى ساۋاتتى تۇزىلگەن جوس­پار – جارتىلاي ورىندالعان ناتيجە. ءوندىرىستىڭ ناتيجەسى – الىنعان ءونىمنىڭ كورسەتكىشى. الىنعان ءونىمنىڭ كولەمىن، جوسپارلانعان مالىمەتپەن سالىستىرىپ، ونىڭ قاجەتتىلىكتى قانشالىقتى قامتاماسىز ەتىپ وتىرعانىنا تالداۋ جاساۋ كەرەك. مىنە، سوندا عانا الداعى ماقساتتاردى ايقىنداۋعا بولادى.

ارينە، جوسپاردى ساۋاتتى عىلىمي-وندىرىستىك تاجىريبەسى مول كادرلارعا جاساتۋ كەرەك. سوندا ول وڭ ناتيجە بەرەدى. مۇنداي جوسپارلاردى رەسپۋبليكا، وبلىستار، اۋداندار، اۋىل اكىمدىكتەرى بو­يىنشا جاساتۋ ماڭىزدى. وعان جەرگىلىكتى عىلىمي، وندىرىستىك، اكىمدىك كادرلارىن تەگىس تارتۋ كەرەك. كادر دەمەكشى، ءبىزدىڭ اقساپ تۇرعان تۇسىمىز دا ءدال وسى مامان ماسەلەسى. كەيىنگى جىلدارى جاسى ۇلعايعان مامانداردى زەينەتكە جىبەردىك تە، ولاردىڭ ورنىنا جاستاردى دايارلامادىق. مامانداردى بىلىمىنە قاراي ەمەس، تامىر-تانىستىقپەن، قال­تاسىنىڭ قالىڭدىعىنا، تۋىسقاندىق قاتىستارىنا قاراي ىرىكتەدىك. بارلىق ماسەلە سالانى ءوز مامانى باسقارسا عانا وڭ شەشىلەتىنىن ەسكەرسەك، بۇعان ءاتۇستى قاراۋعا بولمايدى. وكىنىشكە قاراي، كەيىنگى جىلدارى سالالىق ماماندار ءوز سالاسىنا كەرەكسىز بولىپ قالدى دا، باسقا قىزمەتتەردى اتقارىپ كەتتى.

ايتپاعىمىز، قاي سالادا بولسىن، جوس­پارلى ەكونوميكادان قول ۇزبەۋ كەرەك. ماسەلەن، قاراپايىم وتباسىنىڭ وزىندە ءبىر كۇندىك، اپتالىق، ايلىق، جىلدىق جوسپارلار قاعازعا ءتۇسىرىلىپ، ءمور باسىلىپ بەكىتىلمەسە دە، باعىت-باعدار نۇسقاپ ۇنەمى ەستە جۇرەدى. دەمەك جوسپاردى قاعاز جۇزىندە قۇرۋ جەتكىلىكسىز. جوسپاردا ءاربىر كۇننىڭ، اپتا مەن ايدىڭ، تۇتاس جىلدىڭ شارۋاسى قامتىلىپ، تياناقتى تۇردە قاداعالانىپ وتىرۋى كەرەك.

قازاقستان جەرىنىڭ كولەمى جاعىنان دۇنيە جۇزىندە توعىزىنشى ورىندا بولا تۇرا (جايىلىمنىڭ كولەمىنەن – بەسىنشى، ەگىستىكتىڭ اۋماعىنان – ەكىنشى)، ءوزىنىڭ از عانا حالقىن وسىنشا جەر­دەن الۋعا بولاتىن ەكولوگيالىق تازا ونىم­دەرمەن قامتاماسىز ەتە الماي وتىر. بۇل جەردەگى نەگىزگى ۇلكەن كەمشىلىك – سالالىق مينيسترلىكتەردىڭ جىلدىق جوسپاردى ساۋاتتى عىلىمي-وندىرىستىك تاجىريبەگە سۇيەنە وتىرىپ جاساي الماۋى. ولار­دىڭ مۇنداي ەسەپتەردەن الشاقتاپ، تاجى­ري­بەدەن قول ءۇزىپ قالعاندىعى ءتۇرلى پروب­لەمالارعا جول اشىپ وتىر. ءبىر جاعى­نان مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردى دە تۇ­سىنۋگە بولادى. ولار وتە از اقشاعا جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر. تاپقان ايلىعى شاي­لىعىنا زورعا جەتەدى. ال مۇنداي جاعدايدا ولاردان ۇلكەن ءبىر دۇنيەنى تالاپ ەتۋدىڭ ءوزى ورىنسىز. دەگەنمەن، الداعى ۋاقىتتا ءبارى جاقسارادى دەگەن ۇمىت­تەمىن. ويتكەنى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ۇستانىپ وتىر­عان ساياساتىنان وسىنداي وي ءتۇيىپ وتىر­مىز. بۇل مەنىڭ عانا ەمەس، كوپتىڭ دە پى­كىرى ەكەنىنە داۋىم جوق. سوندىقتان باسشىعا قوسشى بولىپ، بارىنشا دەمەۋ­گە ءتيىسپىز.

الماتى قالاسىندا قازاق مال شا­رۋا­شىلىعى جانە جەمشوپ ءوندىرىسى عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى، قازاقتىڭ ەگىنشىلىك عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى بار. وبلىستاردا دا بىرنەشە ۋنيۆەرسيتەت، عىلىمي-تاجىريبەلىك ستانسالار جۇمىس ىستەيدى. سولاردى اۋماقتىڭ جەر جاعدايىنا ىڭعايلاپ، ولاردىڭ جاسايتىن ءىس-جوسپارىنا قاتىسۋعا، ونداعى كادر­لاردى ءتيىمدى پايدالانۋعا جەرگىلىكتى اكىمدىكتەردەن ارنايى جۇكتەمە رەتىندە تىكەلەي تاپسىرمالار بەرىلۋگە ءتيىس. ونداعى عالىمدارمەن بىرلەسە وتىرىپ، ءار وبلىسقا ارناپ استىق، مال شارۋا­شىلىعى جانە جەمشوپ ءوندىرۋ بو­يىنشا اۋقىمدى جوسپار جاساۋ كەرەك. ءار وبلىستىڭ جەرىنىڭ كولەمىنە ءارى مۇم­كىندىگىنە بايلانىستى قولدا بار مالدىڭ باسىن انىقتاۋ قاجەت. سوندا قازىرگى قولدا بار مالدىڭ باسى شىعادى. سودان كەيىن جەرىنىڭ كولەمى (سۋلى جانە ەگىستىك جەرلەردىڭ)، ول جەردەن ءبىر جىلدا قانشا استىق، جەمشوپ وندىرۋگە بولاتىنى انىقتالادى. جەمشوپتىڭ كولەمىن جەمشوپ بىرلىگىنە اينالدىرىپ، سول كولەمگە سايكەس جىل بويىنشا قانشا مال ۇستاۋعا بولاتىنىن وبلىستار، اۋداندار، شارۋاشىلىقتار بويىنشا ەسەپتەپ شىعارۋعا ءتيىسپىز. بۇل مالدىڭ باسى مەن جەمشوپ ءوندىرۋدىڭ ەسەپ-قيسابى.

ەندى ادامعا قاجەتتى تاماق ونىمدەرىنىڭ ەسەبىن شىعارىپ كورۋگە بولادى. ول دا اسا ءبىر قيىن شارۋا ەمەس. ماسەلەن، ەلدە قانشا حالىق بار، ولارعا ازىق-ت ۇلىكتىڭ قانداي تۇرلەرىنەن جانە قانشا كولەمدە كەرەك ەكەنىن سالالىق مينيسترلىكتەرمەن بىرلەسە وتىرىپ، ەسەپتەپ شىعارۋ كەرەك. ال اۋىل شارۋاشىلىعى مامان­دارى سولاردى قانداي كولەمدە دايىن­داۋدىڭ جولدارىن ىزدەيدى. ول ءۇشىن ءار وبلىستىڭ مۇمكىندىگىمەن ەسەپتەسە وتىرىپ، جەرىنىڭ، اۋا رايىنىڭ جاعدايىن ەسەپكە الىپ «قاي ءوڭىر حالىق ءۇشىن نە وندىرە الادى جانە قانداي كولەمدە» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋ شارت. وسىلايشا، حالىق­تىڭ قاجەتتىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ءار وبلىستىڭ مۇمكىندىگىمەن ساناسىپ، كەرەكتى ونىمگە تاپسىرىس بەرىلۋىن تالاپ ەتۋ قاجەت. ونىڭ ورىندالۋىن ءتيىستى مينيسترلىكتەر، اكىمدەر جىل بويى با­قىلاۋدا ۇستاپ، قاجەت بولعاندا ماتەريال­دىق جاردەم ۇيىمداستىرۋعا مىندەتتى. ءدال وسىنداي ەسەپ-قيساپتى اۋدان­دار، اۋىلدار، جەكە شارۋا قوجالىق­تارى بو­يىنشا جاساۋ ماڭىزدى.

اۋىل اكىمدىگى جىلدىق جوسپار دا­يىن­داعاندا ولار اكىمدىككە قاراستى جەكە شارۋا قوجالىقتارى جىلدىق جوس­پارلارىنىڭ جيىنتىعىنان، ياعني ءاربىر شارۋاشىلىقتىڭ كورسەتكىشتەرىنەن قۇرالعان ءونىمنىڭ جالپى سانىن قاپەرگە الادى. ول ەسەپتەردى اۋىل اكىمدىگى شا­رۋاشىلىقتاردىڭ ءمورىن باستىرىپ، باسشىلارىنا قولىن قويدىرىپ جىل­دىڭ سوڭىندا قابىلداپ الۋعا ءتيىس. بۇل ءۇشىن ءاربىر جەكە قوجالىققا جىل­دىڭ باسىندا بيزنەس-جوسپار جاساتۋ مىندەتتى. جوسپاردى اۋىل اكىمدەرى تال­قىلاپ، ءمور باسىپ بەكىتۋى كەرەك. «جىل­دىڭ سوڭىندا كەلىسىمشارتتاعى مىن­دەت­تەمە ورىندالماسا، قوجالىقتىڭ يەلى­گىن­دەگى جەرلەر قايتارىپ الىنىپ، تياناق­تى جۇمىس جۇرگىزىپ جاتقان باسقا شارۋا­شى­لىقتارعا بەرىلەدى» دەگەن تالاپ كەلى­سىم­شارتتا تايعا تاڭبا باسقانداي كور­سەتىلۋى كەرەك. وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن ءدال وسىنداي ناقتى ەسەپتەردى جۇر­گىزۋ ءۇشىن اۋىل اكىمدەرىنىڭ ءوتىنىشى بو­يىنشا ءاربىر اۋىلدىق اكىمدىككە س­تاتيس­تيكالىق ەسەپتەردى ازىرلەپ وتىراتىن قىزمەتكەرلەر دە بەرىلگەن ەدى. بىراق اكىمدەر ولاردى دۇرىس، ءتيىمدى پايدالانا المادى دا، اتالعان شتات قىسقارتىلىپ كەتتى. وسىلايشا، اكىمدەر جىل­دا جالعان ەسەپ جاساپ، مەملەكەتكە وتكىزە سالاتىن بولدى. اكىمدەر ستاتيس­تيكالىق ەسەپتەردى جۇرگىزەتىن مامانداردان جالعان مالىمەت دايىنداۋ ءۇشىن ادەيى قۇتىلدى ما دەگەن وي دا مازالايدى كەيدە. ويتكەنى مۇنداي ماماندار اكىمدىككە ەمەس، تىكەلەي اۋداندىق ستاتيس­تيكا بولىمىنە باعىناتىن ەدى. تيىسىنشە، جۇمىسىنا جوعارى جاۋاپكەرشىلىك ار­تىل­عانىن دا بىلەتىن، سول ءۇشىن جالعان ەسەپ جاساماۋعا تىرىساتىن. سوندىقتان مۇنداي كەمشىلىكتى بولدىرماس ءۇشىن اتالعان قىزمەتكەرلەردى قايتارۋ كەرەك. ەسەپ ناقتى، دۇرىس بولعاندا عانا جۇمىستىڭ ناتيجەسى شىنايى كورىنىس تابادى. سوندا عانا اكىمدەردىڭ جىلدىق جۇمىسىنا دۇرىس باعا بەرۋگە بولادى. بارلىق جەردە ەسەپ-قيساپتى ناقتى ءارى شىنايى جۇرگىزۋگە قول جەتكىزسەك، حالىقتىڭ جاعدايى دا جاقسارا باستايدى.

ەسەپتەر ناقتىلانىپ، زاماناۋي عى­لى­مي-پراكتيكالىق ەسەپكە سۇيەنىپ، نەگىز­دەلىپ ساۋاتتى جاسالىنسا، وندا مەملە­كەت حالىقتى (ەگىستىك جەردەن الىناتىن، سونىمەن بىرگە مال شارۋاشىلىعى ونىم­­دەرىمەن) ازىق-ت ۇلىكپەن تولىق قام­تاماسىز ەتە الادى. بۇل قولدان كەلە­تىن شارۋا. تەك، ناقتى ءىس، ۇلكەن جاۋاپ­كەر­شىلىك كەرەك. قازىرگى جاڭا قازاقستان جاعدايىندا وسى ءبىر ولقى تۇسىمىزدى دۇرىستاپ، حالىق يگىلىگىنە جارايتىنداي ەتىپ، زاماناۋي تالاپقا سايكەس قۇرۋعا تولىق مۇمكىندىك بار. وعان ءبىزدىڭ كۇش-جىگەرىمىز دە، اقىل-ويىمىز دا، ينتەل­لەكتۋالدىق قابىلەتىمىز دە جەتەدى.

بۇل جەردە اۋىتقۋعا بولمايتىن، تۇراقتى باسشىلىقتا ۇستايتىن قاتاڭ قاعيدا بار. قازىر اكىمدىكتىڭ ءبىر جىل ىشىندەگى جۇمىسىنىڭ باستى كورسەتكىشى رەتىندە نەگىزىنەن «جولداردى جوندەۋ» دەگەن تالاپقا عانا نازار اۋدارىلادى. بۇل دا دۇرىس شىعار. ول دا الەۋمەتتىك سالاداعى باستى كورسەتكىشتىڭ ءبىرى. ال ءبىزدىڭ پايىم بويىنشا، جىلدىڭ سوڭىندا اكىمدەرگە باعا بەرەتىن نەگىزگى كورسەت­كىش – قاراماعىنداعى جەرلەردى ءتيىمدى پايدالانۋ بولۋعا ءتيىس. سەبەبى حالىقتى، جاندىكتەردەن باستاپ ۇلكەن جانۋارلارعا دەيىن اشىقتىرماي، ازدىرىپ-توزدىرماي اسىراپ وتىرعان – جەر-انا. جەردىڭ قادىرىن تەك ادامدار عانا تۇسىنەدى دەسەك، قاتەلەسەمىز. جەردەن قورەك الىپ، كۇن كورىپ جۇرگەن جاندىك پەن جانۋارلار دا ونىڭ قادىرىن بىلەدى. تەك، ادامدار سەكىلدى ايتاتىن ءتىلى جوق. ايتپاعىمىز، قاسيەتتى جەر-انانى قادىرلەپ، انامىزداي ايالاپ، قادىرىنە جەتە ءبىلۋىمىز كەرەك. ءومىرىمىزدىڭ ءمانى دە، ءسانى دە جەرگە تىكەلەي بايلانىس­تى. سوندىقتان ۇلتاراقتاي جەردىڭ وزىنە دۇرىس قاراپ، ونى كەرەكتى قورەكتىك زاتتارمەن قامتاماسىز ەتىپ، وڭدەپ، ءتيىستى اگروتەحنيكالىق جۇمىستاردى ءوز دەڭ­گەيىندە اتقارىپ، جەر بەرەتىن ءونىمدى بارىنشا الۋعا قول جەتكىزۋىمىز كەرەك. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ول ءۇشىن جىلدىڭ باسىندا جوسپار قۇرىپ، سونى نەگىزگى باعدار ەتىپ ۇستاۋ كەرەك. ال جىل­دىڭ سوڭىندا اۋدان، اۋىل باسشىلارى جوس­پار­لانعان جۇمىستىڭ قانشالىقتى ساپا­لى يا ساپاسىز اياقتالعانى تۋرالى ەسەپ بەرۋگە مىندەتتى. باعا دا جەرلەردىڭ تۇگەل يگەرىلىپ، العان ءونىمىنىڭ سانىنا، سا­پاسىنا قاراي انىقتالۋعا ءتيىس. جەر­گى­لىكتى بيلىككە بەرىلەتىن جىلدىق باعا جەر-انانى قالاي پايدالانعانىنا تىكە­لەي بايلانىستى بولسا، مىنە، سول ءادىل ءارى ورىندى بولار ەدى. مۇنداي قادام جەرگى­لىكتى بيلىكتىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرار ەدى جانە ءونىمنىڭ قاجەتتى كولەمدە دايىندالۋىنا تىكەلەي سەپتىگىن تيگىزەرى انىق.

وسى جەردە ايتپاي كەتۋگە بولمايتىن، ۇكىمەتتىڭ جىبەرىپ العان تاعى ءبىر ۇلكەن كەم­شىلىگى بار. ول – حالىق سانى ازايىپ بارا جاتقان اۋىلداردى كەلەشەگى جوق دەگەن سىل­تاۋمەن تاراتىپ جىبەرگەندىگىمىز. بۇل الدەكىمدەردىڭ ۋاقىتشا قيىندىقتان قاشىپ، ماسەلەنى وڭاي شەشەمىز دەپ حالىق­قا جانى اشىماي، اۋىلدىڭ كەلە­شەگىن ويلاماي جاسالعان قادامى بولدى. بۇل ءبىر جاعىنان ۇكىمەتتىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنا دەگەن ءجۇر­دىم-باردىم قارايتىن كوزقاراسىنىڭ «جەمىسى» سەكىلدى كورىنەدى. ايتپەسە، اۋىل شارۋا­شىلىعى دەگەنىمىز – اۋىلدىڭ ءوزى ەمەس پە؟!

 مەملەكەت باسشىسى «اۋىلدى قايتا جاڭ­عىرتىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىن دامى­تۋعا كوڭىل ءبولۋىمىز كەرەك» دەپ، ۇكى­مەت­تىڭ الدىنا ناقتى مىندەت قويدى. كە­لە­شەگى كەمەل، كوڭىلگە قونىمدى، قاي­تارى­مى زور، حالىقتىڭ قارنىن تويعى­زىپ، كيىمىن بۇتىندەيتىن، حال-احۋا­لىن جاقسارتىپ، جاقسىلىققا جەتەلەپ، تۇر­مىسىن تۇزەتۋگە اپاراتىن سارا جول دا وسى نەگىزى. اۋىلدا بەس-ون ءۇي قالسا دا، سول ەلدى مەكەننىڭ جاعدايىن جاساپ، حالىقتى اۋىلعا شاقىرا بەرۋىمىز كەرەك. قاجەتتى ينفراقۇرىلىمداردى جەدەل تارتىپ، حالىقتىڭ مۇقتاجىن مۇقيات زەرتتەپ، زەردەلەپ شۇعىل تۇردە شەشۋ – كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە. ءارى-بەرىدەن كەيىن بۇل ءبىزدىڭ ازاماتتىق پارىزىمىز ءھام قارىزىمىز ەكەنىن تۇسىنۋگە ءتيىسپىز.

اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ – مەملەكەتتى العا سۇيرەۋ، ونىڭ كەلەشەگىن ويلاۋ. اۋىلشارۋاشىلىق ءونىمىن ون­دى­رەتىندەر – اۋىلدىقتار. ويتكەنى ولاردىڭ تۇرمىسى مەن تابىسى اۋىلمەن، جەرمەن بايلانىستى. ولاردى تاراتىپ جىبەرۋ، ياكي قالاعا كوشىرۋ – ۇلكەن قاتەلىك. ەندى ولاردى اۋىلعا قايتارۋ وقيىن. بىراق باسقا امالىمىز دا جوق. اۋىلدا تۇراتىن حالىقتىڭ جاعدايىن جاساپ، ولاردى ماتەريالدىق تۇرعىدان قولداۋ ارقىلى عانا ماسەلەنى شەشە الامىز. ال جەردىڭ ىستىق-سۋىعىن سەزىن­بەگەن، حالىقتىڭ ادال ەڭبەكپەن تاپ­قان ونىمدەرىن ورتا جولدا يەلەنە كەتە­تىندەر وزدەرىن «كاسىپكەرمىز» دەپ ءجۇر. ولار بار بولعانى الىپ-ساتارلار. ولاردا ەلدىك مۇددە دەگەن بولمايدى. ابايشا ايتساق، ء«وزىڭ ءۇشىن ەڭبەك ەتسەڭ، ءوزى ءۇشىن وتتاعان حايۋاننىڭ ءبىرى بولاسىڭ».

ءبىز بىرنەشە مەملەكەتپەن بىرلەسىپ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇردىق. مەنىڭ تۇسىنىگىمدە، وداقتىڭ نەگىزگى مىن­دەتى – وداق مۇشەلەرىنىڭ اراسىندا ءوزارا ەكونوميكالىق بايلانىس جاساۋ، ساۋدا-ساتتىق قارىم-قاتىناس ورناتۋ، قاجەتتى ونىمدەرمەن الماسۋ، بىرىندە جوعىن بىرىنە ساتۋ، ءسويتىپ، ءار ەل ءوزىنىڭ قاجەتتىلىگىن وداق مۇشەلەرىنەن الىپ، ماسەلەنى بىر­لەسىپ شەشۋ. بۇل جەردەگى ۇلكەن ماسەلە ءار مەملەكەتتىڭ ءوز حالقىنا، ياعني ءونىم وندىرۋشىلەرىنە قارجىلاي (سۋبسيديا ەسەبىندە) بەرەتىن جاردەمىنىڭ كولەمىنە دە بايلانىستى. اۋىل شارۋاشىلىعى ءونى­مىن ءوندىرۋ شىعىنى (وزىندىك قۇنى) وتە جوعارى. تابىسى شىعىنىن جاپپايدى. دامىعان مەملەكەتتەردە اۋىل شارۋا­شىلىعى ونىمدەرىن وندىرۋشىلەرگە مەملەكەت سۋبسيديا بەرەدى. ۇزاققا بارماي-اق، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا مۇشە ەلدەردىڭ كورسەتكىشىنە نازار اۋدارايىق. ماسەلەن، بەلارۋستا اۋىل شارۋاشىلىعى ءونىمىن وندىرۋشىلەرگە بەرىلەتىن سۋبسيديانىڭ جالپى كولەمى وندىرىلگەن بارلىق ىشكى ءونىمنىڭ پايىزىنا شاققاندا 24 پايىزدى، رەسەيدە 16 پايىزدى، ال قازاقستاندا 6 پايىزدى قۇرايدى. بۇل بىرەر جىل بۇرىنعى دەرەك. قازىرگى كورسەتكىشتەر ءبىرشاما وزگەر­گەن دە شىعار. ايتپاعىمىز، وسى ءبىر كور­سەتكىشتى ۇلعايتۋعا ءالى دە بولسا كۇش سالۋىمىز كەرەك. سوندا عانا مەم­لەكەت حالىقتى جەرگىلىكتى ونىممەن – قا­جەتتى ازىق-ت ۇلىكپەن 70 پايىزعا دەيىن قامتاماسىز ەتە الاتىن بولادى. قال­عان 30 پايىزىن يمپورتتىڭ ەسەبىنەن تولىق­تىرۋعا مۇمكىندىك بار. ازىرشە كورسەتكىش كەرىسىنشە بولىپ تۇر.

تۇيىندەي كەلە ايتارىمىز، قازاقتىڭ كىندىگى اۋىلعا بايلانعان. ەندەشە اۋىلعا ورالۋ، تامىردان اجىراماۋ – ەلدىك پارىزىمىز!

نۇرماحانبەت ايتۋعانوۆ،

مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ كانديداتى