ەجەلدەن مال شارۋاشىلىعىنىڭ ماسەلەلەرىمەن تىكەلەي اينالىساتىن نەگىزگى ەكى ماماندىق – زووتەحنيك پەن مال دارىگەرى. قازىرگى زاماندا مال دارىگەرىنە سۇرانىس كوبەيمەسە، ازايعان ەمەس. ول تۇسىنىكتى. ويتكەنى مال اۋىرماي تۇرمايدى، شىعىن بولىپ تۇرادى، ونىڭ الدىن الۋ كەرەك، ەمدەۋ كەرەك. ال زووتەحنيك ماماندىعى بۇگىندە ەلەۋسىز قالدى.

كوللاجدى جاساعان قونىسباي شەجىمباي، «EQ»
بۇل ماسەلەنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. الدىمەن ماماندىق اتاۋىنا كەلەيىك. زووتەحنيا (ەجەلگى گرەك تىلىندە – «جانۋار، ءتىرى جان» جانە «ونەر»، «شەبەرلىك» دەگەن ماعىنانى بەرەدى) – اۋىلشارۋاشىلىق جانۋارلارىن ءوسىرۋ، ازىقتاندىرۋ، كۇتىپ-باپتاۋ جانە ولاردان ەڭ از شىعىنمەن بارىنشا جوعارى ساپالى ءونىم الۋ ءۇشىن ولاردى دۇرىس پايدالانۋ تۋرالى عىلىم. «زووتەحنيا» – مال شارۋاشىلىعىنىڭ عىلىمي نەگىزى رەتىندە سوناۋ XVII عاسىردا پايدا بولعان. «زووتەحنيا» تەرمينىن اينالىسقا 1848 جىلى فرانتسۋز عالىمى جورجەم بودەمان ەنگىزگەن. وسى سالانىڭ نەگىزگى جۇمىس باعىتى – اۋىل شارۋاشىلىعى مالدارىن ءوسىرۋ، ۇستاۋ، ازىقتاندىرۋ جانە ساپاسىن باعالاۋ، زووگيگيەنالىق تالاپتارعا سايكەس جانۋارلاردى قورادا جانە جايىلىمدا ۇستاۋدى ۇيىمداستىرۋ، مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋ جانە پايدالانۋ، مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ساتۋ جانە وتكىزۋ. ال بۇل جۇمىستارمەن اينالىساتىن زووتەحنيكتىڭ مىندەتىنە وندىرىستىك تەحنولوگيالىق ۇردىستەردى ۇيىمداستىرىپ، مالدىڭ بەلگىلى ءبىر ءتۇرىن وسىرۋدەن بارىنشا ەكونوميكالىق تابىس الۋ كىرەدى. ول مامان رەتىندە اۋىل شارۋاشىلىعى مالدارىنا قاجەت جەمشوپ بازاسىن قالىپتاستىرۋعا، ولاردى كۇتىپ-باپتاۋعا، وسىرۋگە وڭتايلى جاعداي جاسايدى. سونىمەن قاتار سەلەكتسيامەن اينالىسادى، مال شيكىزاتىنان الىناتىن ونىمدەردىڭ ساپاسى مەن ءوندىرىس كەزەڭدەرىن باقىلايدى.
قازاقستاندا الماتى مەن سەمەيدەگى زووتەحنيكالىق-مالدارىگەرلىك ينستيتۋتتارىنداعى زووتەحنيكالىق فاكۋلتەتتەرىن بىتىرۋشىلەرگە 1975 جىلعا دەيىن ديپلوم بەرگەندە «عالىم-زووتەحنيك» دەگەن بىلىكتىلىك بەرىلدى. وسىعان وراي اۋىل شارۋاشىلىعى كاسىپورىندارىندا، باسقارمالارىندا شتاتتىق بىرلىكتە «زووتەحنيك» دەگەن ماماندىق ەنگىزىلگەن ەدى. بۇدان كەيىنگى جىلداردا زامان اعىمىنا وراي فاكۋلتەتتەر «زووينجەنەرلىك» بولىپ وزگەرىپ، «زووينجەنەر» دەگەن بىلىكتىلىكپەن ديپلوم بەرىلدى. بۇل دا بولسا باستاپقى تۇبىرىنەن، نەگىزىنەن الشاق ەمەس.
جوعارىدا اتاپ وتكەندەي، زووتەحنيك مال شارۋاشىلىعى ءوندىرىسىنىڭ باستى ۇيىمداستىرۋشىسى، مالدىڭ ەسەپ-قيساپ، قوزعالىسىن جۇرگىزىپ، باقىلاپ قويماي، نەگىزگى تەحنولوگيالىق پروتسەستەردى ۇيلەستىرۋشى، باسقارۋشى قىزمەتتەرىن اتقاراتىن. وسىعان وراي كوپتەگەن كەڭشار-ۇجىمشارلار، اۋداندار مەن وبلىستاردىڭ باسشىلارىنىڭ ماماندىقتارى زووتەحنيك ەدى. رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىندە دە باسشى مينيستر لاۋازىمىن اتقارعان ادامدار از ەمەس. مىسالى، كەڭەس زامانىندا ا.مامبەتوۆ، ءا.ەلەمانوۆ، ۆ.سۋببوتين، م.موتوريكو، ال تاۋەلسىزدىك جىلدارى – بالتاش تۇرسىمباەۆ، سەرىك ۇمبەتوۆ، اسقار مىرزاحمەتوۆ. ونىمدىلىگى جوعارى جاڭا مال تۇقىمدارىن شىعارعان اتاقتى سەلەكتسيونەر عالىمدار، اكادەميك، پروفەسسورلار – ءوز الدىنا ءبىر شوعىر.
زووتەحنيا بويىنشا وقىپ، زووتەحنيك ماماندىعىن الىپ شىققان مىڭداعان ادامدار اراسىندا باسقا سالا بويىنشا دا جوعارى جەتىستىكتەرگە جەتكەن الەمگە ايگىلى ادامدار شىقتى. ولاردىڭ قاتارىندا وليمپيادا چەمپيونى، داڭقتى بالۋان جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆ، الەمگە ايگىلى جازۋشى شىڭعىس ايتماتوۆ، ۇلى كومپوزيتور ءشامشى قالداياقوۆ، ء«ورت/بىرىنشى كانال» باس ديرەكتورى ك.ەرنست جانە ت.ب. سوندىقتان بولار، كوپشىلىگىمىز وسى ماماندىقتى تاڭداعانىمىزعا ماقتانباساق، وكىنبەيتىنبىز. الايدا قوعامنىڭ دامۋىنا، ەكونوميكانىڭ وركەندەۋىنە ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان وسىنداي ماماندىقتىڭ باسىنا قارا بۇلت ۇيىرىلەدى دەپ كىم ويلاعان؟
نارىقتىق قاتىناستار باستالىپ، نارىقتىق ەكونوميكاعا كوشكەن كەزدە جاپپاي شەتەلگە ەلىكتەۋ باستالدى. سونىڭ ءبىرى ماماندىققا بايلانىستى: بيزنەس، مەنەدجمەنت، ماركەتينگ، بيوتەحنولوگيا، نانوتەحنولوگيا، لوگيستيكا، اگرومەنەدجمەنت دەگەن جاڭا اتاۋلار تورگە شىعا باستادى. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ ءتول اتاۋىمىزداي بولىپ كەتكەن «زووتەحنيا» اتاۋى قازاقستان نارىقتىق قاتىناستارعا كوشكەننەن سوڭ وشۋگە اينالدى. باسشىنى دا، قوسشىنى دا «مەنەدجەر» دەپ اتاۋ سانگە اينالدى. وتكەن عاسىردىڭ سوڭىنا تامان ءبىزدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارى دا بىتىرۋشىلەردى «مال شارۋاشىلىعىنىڭ مەنەدجەرى» دەگەن بىلىكتىلىكپەن شىعارا باستادى. جوعارىدا اتالعان ەكى ينستيتۋتتىڭ قابىرعاسى شايقالىپ، قازاقستاندا العاشقى قۇرىلعان جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ءبىرى – الماتى زووتەحنيكالىق-مالدارىگەرلىك ينستيتۋتىن (ازمي، 1929) قازاق اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنا قوسسا، سەمەيدىڭ زووتەحنيكالىق-مالدارىگەرلىك ينستيتۋتىن (سزمي، 1952) مۇعالىمدەر مەن تەحنولوگتەر دايىندايتىن ينستيتۋتتارىمەن بىرىكتىرىپ، «سەمەي» ۋنيۆەرسيتەتىن قۇرىپ، ءتىپتى قويىرتپاق جاسادى. فاكۋلتەت اتاۋلارى بولسا سان رەت وزگەردى. قازىرگى جاعدايعا كەلسەك، بۇرىنعى ازمي نەگىزىندە «تەحنولوگيا جانە بيورەسۋرستار» مەن «ۆەتەريناريا» فاكۋلتەتتەرى قۇرىلسا، سزمي نەگىزىندە تەك ءبىر عانا «ۆەتەريناريا جانە اگرومەنەدجمەنت» فاكۋلتەتى عانا بار. بۇرىنعى باتىس قازاقستان اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتى، بۇگىنگى جاڭگىر حان اتىنداعى باتىس قازاقستان اگرارلىق-تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە «ۆەتەرينارلىق مەديتسينا جانە مال شارۋاشىلىعى ينستيتۋتى»، ال اقمولا اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتى كەزىندەگى زووتەحنيكتەر دايارلاعان تەحنولوگيالىق فاكۋلتەت تە كەلمەسكە كەتىپ، قازىر س.سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندەگى «ۆەتەريناريا جانە مال شارۋاشىلىعى تەحنولوگياسى» فاكۋلتەتى قۇرامىندا. بايقاساڭىزدار، ءبىر جەردە دە زووتەحنيا، زووتەحنيك دەگەن اتاۋ كەزدەسپەيدى. العا جالاۋلاتىپ ۆەتەريناريانى شىعاردىق.
بۇل دەڭگەيدەن ءتۇسىپ، ماماندىق پەن بىلىكتىلىك اتاۋلارىنا كەلەيىك. جاڭا عاسىر باستالعان سوڭ باستاپقىدا جوعارى وقۋ ورىندارىندا ستۋدەنتتەردى «مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ءوندىرۋ جانە وڭدەۋ»، ال قازىر «مال شارۋاشىلىعى» دەگەن ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسىمەن دايارلاۋدا. ال ديپلوم العانداعى بىلىكتىلىگى – «اۋىل شارۋاشىلىعى باكالاۆرى». ال ءتۇسىنىپ كورىڭىز. ويتكەنى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ اۋقىمى وتە ۇلكەن. تولىپ جاتقان ماماندىق يەلەرى دايارلانادى. سوندىقتان بىلىكتىلىگىندە نەگە تىكەلەي مال شارۋاشىلىعى مامانى ەكەنى ايتىلمايدى؟ مۇنداي جاعداي تۇبىرىمەن دۇرىس ەمەس دەپ ەسەپتەيمىز. ويتكەنى كورشى مەملەكەت رەسەيدى قاراڭىز. وندا زووتەحنيا، زووتەحنيك اتاۋلارىن ساقتاپ قالدى. جوعارى وقۋ ورىندارىندا مال شارۋاشىلىعىنا قاجەتتى مامانداردى «زووتەحنيا» فاكۋلتەتتەرىندە وقىتىپ، «زووتەحنيك» دەگەن بىلىكتىلىكپەن ديپلوم بەرىپ جاتىر. ىرگەدەگى اعايىنىمىز ك.سكريابين اتىنداعى قىرعىز اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىندە دە زووتەحنيا ماماندىعى جويىلعان جوق.
جالپى، زووتەحنيا ماماندىعىنا بايلانىستى جاعدايدى، بىلىكتىلىگىن رەتكە كەلتىرۋگە بايلانىستى رەسپۋبليكامىزدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى مال شارۋاشىلىعىنا كادرلار دايارلايتىن كافەدرالار تالاي رەت ناقتىلى ۇسىنىستارىن جىبەرگەنىن ايتقان ءجون. بۇل جاعداي تۋرالى رەسپۋبليكاعا بەلگىلى قانشاما عالىم جازدى. الايدا بۇرىنعى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى تاراپىنان قولداۋ تاپپادى. ال ەندىگى ءۇمىت، ماسەلەنى شەشۋ – بۇگىنگى باسشىلىق ەتەتىن اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى جانە ۇيلەستىرۋشى «ۇلتتىق اگرارلىق عىلىمي-ءبىلىم بەرۋ ورتالىعى» كەاق قۇزىرىندا.
سونىمەن، رەسپۋبليكاداعى جوعارى وقۋ ورىندارى مازمۇنى جاعىنان زووتەحنيا تالاپتارىنا تولىقتاي ساي كەلەتىن ءبىلىم بەرىپ جاتقانمەن، مامانعا بەرىلگەن ديپلومداعى بىلىكتىلىك اتاۋى مۇلدەم قيىسپايدى. شىعارىپ جاتقاندارىمىز زاتى بار دا، اتى جوق ماماندىق يەسىنە اينالدى دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولا قويماس. سوندىقتان دا قازىرگى اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن وندىرۋمەن اينالىساتىن شارۋاشىلىقتاردا زووتەحنيك دەگەن ماماندىق شتاتتىق بىرلىككە كىرگىزىلمەگەن دەۋگە تولىقتاي نەگىز بار.
ماسەلەنىڭ ەكىنشى جانە باستى جاعى – جوعارى ءبىلىمدى مامانداردىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋ جاعدايى. ديپلوم الىپ شىققان مامانداردىڭ ءبىرازى ءىرى كاسىپورىندارعا ورنالاسادى. ولاردىڭ اراسىندا قۇس فابريكالارى، وبلىستىق، اۋداندىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارمالارى، رەسپۋبليكالىق اسىل تۇقىمدى مال پالاتالارى، ءىرى جشس مەن شارۋا قوجالىقتارى بار. الايدا ولاردا ماماندارعا ورىن كوپ ەمەس. سوندىقتان جاس مامانداردىڭ كوپشىلىگى جۇمىسقا ورنالاسا الماي، باسقا سالالارعا كەتۋگە ءماجبۇر. ال رەسپۋبليكاداعى كوپتەگەن ورتا جانە شاعىن شارۋاشىلىقتار جوعارى بىلىكتى مامانداردى جۇمىسقا قابىلداۋعا شاماسى كەلمەيدى. ويتكەنى ولارعا جاقسى جالاقى تاعايىنداۋ، الەۋمەتتىك جاعدايلار (ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ جانە ت.ب.) جاساۋعا ولاردىڭ قارجىلىق مۇمكىندىكتەرى ساي ەمەس. وسىدان كەلىپ شارۋاشىلىقتاردىڭ كوبى اۋىل شارۋاشىلىعى جانۋارلارىن كۇتىپ-باعۋ، ازىقتاندىرۋ، مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋ، ءتيىمدى پايدالانۋ ماسەلەلەرىمەن وزدەرى اينالىسۋدا. مۇنداي جاعدايدا، ياعني ارناۋلى ءبىلىمى جوق، بىلىكتىلىگى جوعارى مامان بولماعان سوڭ، الدىڭعى قاتارلى زاماناۋي تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ، مالدىڭ تۇقىمدىق جانە ساپالىق كورسەتكىشتەرىن تالاپتارعا ساي دارەجەگە جەتكىزۋ قاتارداعى ادامعا قيىن. سوندىقتان مالدىڭ ونىمدىلىگى دە تومەن بولىپ كەلەدى.
وسىعان وراي قالىپتاسقان ماسەلەنى شەشۋدىڭ بىرنەشە جولىن ۇسىنامىز:
– اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى تاراپىنان جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن زووتەحنيك مامانداردى ماقساتتى تۇردە جۇمىسقا ورنالاستىرۋ. مۇمكىندىگى تومەن شارۋاشىلىقتارعا بارعان ماماندارعا جاعداي جاساۋ (جالاقى تولەۋ نە سۋبسيديالاۋ، ءۇي جاعدايىنا كومەكتەسۋ جانە ت.ب. );
– اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى وبلىستىق، اۋداندىق باسقارمالارىنىڭ جانىنان مالداردى كۇتىپ-باعۋ، ازىقتاندىرۋ، مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋ، ءتيىمدى پايدالانۋ ماسەلەرىمەن اينالىساتىن ارناۋلى شتاتتىق بولىمدەر اشۋ (زووتەحنيكالىق قىزمەتتەر كورسەتەتىن توپ).
– «زووتەحنيا» ماماندىعىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋ، زووتەحنيك بىلىكتىلىگىن، اتاۋىن قايتارۋ قاجەت.
كوپشىلىكتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن تالاپ-تىلەگىمىز، ۇسىنىسىمىزدى جۇزەگە اسىرۋ اسا قيىن ماسەلە ەمەس دەپ ويلايمىز.
ومىرزاق سۇلتانوۆ،
اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت
«اق جول» ۇمىتكەرلەرىن انىقتادى
قوعام • كەشە
پىكىر • كەشە
ساياسات • كەشە
ازىق-ت ۇلىك وداقتارى وتاندىق وندىرۋشىلەر باعدارلاماسىن قولداي ما؟
ەكونوميكا • كەشە
قوعام • كەشە
تاريف جانە ينۆەستيتسيا: تىعىرىقتان شىعار جول
سۇحبات • كەشە
توتەنشە جاعداي • كەشە
ۇلىلاردى ۇلىقتاۋ – ۇرپاققا امانات
حالىق • كەشە
پىكىر • كەشە
قارتتار ءۇيى: الۋان ءتۇرلى تاعدىرلار
حالىق • كەشە
ايماقتار • كەشە
قوعام • كەشە
وندىرىستىك جاراقات ازايماي تۇر
ەڭبەك • كەشە
56 مەكتەپ ليتسەنزياسىز جۇمىس ىستەگەن
مەكتەپ • كەشە
ديرەكتورلاردى روتاتسيالاۋ: ارتىقشىلىعى مەن كەمشىلىگى
ءبىلىم • كەشە
قوعام • كەشە
قىلمىس • كەشە
تاريح • كەشە
«قانىش» ءفيلمى كورەرمەنگە جول تارتتى
كينو • كەشە
تەاتر • كەشە
ادەبيەت • كەشە
ادەبيەت • كەشە
ادەبيەت • كەشە
پوەزيا • كەشە
ايماقتار • كەشە
ەكولوگيا • كەشە
جەڭىل اتلەتيكا • كەشە
جادىگەر • كەشە
كاسىپقوي بوكس • كەشە
سپورت • كەشە
باس جۇلدە كارياكين مەن گيريگە بۇيىردى
سپورت • كەشە
قازاقستان رەسەيدەگى ساۋدا وكىلدىگىن جابۋى مۇمكىن
قوعام • كەشە
قوعام • كەشە
شەتەلدەن اكەلىنگەن 9 مىڭنان اسا كولىك زاڭداستىرىلدى
قازاقستان • كەشە
قازاقستاندا 14 ءىرى حيميالىق كاسىپورىن ىسكە قوسىلادى
قازاقستان • كەشە
استانا مەن پرەتوريا اراسىندا ارىپتەستىك ارتادى
قازاقستان • كەشە
ۇقساس جاڭالىقتار