ۇلىلار قورىمىن نەگە ۇمىتتىق؟

اۋەزوۆ جۇمباعىنىڭ ءبىر قىرى

ايتپاقشى، اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ ۇلى ءابدىراحمان – ءابىش ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىن وسى الماتىدا وتكىزگەنىن، 1895 جىلى 15 قاراشادا وسى قالادا دۇنيەدەن وزعانىن، اۋا رايى مەن جەر (اقشوقىنىڭ) شالعايلىعىنا بايلانىس­تى ونىڭ سۇيەگى الماتىداعى مۇسىلمان زيراتىنا اماناتقا قويىلعانىن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ارقىلى بىلە­مىز. قۇنانبايدىڭ شوبەرەسى – ءارحام كاكىتاي ۇلىنىڭ «اباي­دىڭ ءومىر جولى» دەگەن ەڭبەگىندە دە: ء«ابىشتىڭ قايتىس بولعانىن ەستىگەن توبىق­تى ەلى، كورشى وتىرعان ۋاق ەلى كۇندىز-ءتۇنى باۋىرىمداپ كەلىپ جاتتى. كوزدىڭ جاسى كول بولدى. ماعاۋيا كوپ ايالداماي ۇيگە كەلگەندە اباي: – ءاي، ماعاش، ءابىشتىڭ سۇيە­گىن ءبىرجولاتا قويدىڭ با، جوق امانات قويدىڭ با؟ – دەپ سۇرادى. ماعاۋيا: – سىز­دەن رۇقساتسىز مەن ءبىرجولا قويا الام با، كوپ­كە ايتىپ، باسىنا امانات قويىلدى دەپ تاقتاعا جازىپ كەتتىم، – دەيدى» دەگەن جولدار بار.

ابايدىڭ ءابىشى اماناتقا قويىلعان الماتىداعى ورتالىق زيراتتا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ سۇيەگى جاتىر. اباي مەن اۋەزوۆ تاقىرىبى – ماڭگىلىك تاقىرىپ. جازۋشىنىڭ ۇلى مۇرات اۋەزوۆ اباي مەن مۇحتار الەمىن ءبىر-بىرىنەن بولۋگە بولمايتىنىن، ونى فراگمەنتتەر ارقىلى ەمەس، كەشەندى، تۇتاس كارتينا ارقىلى زەرتتەيتىن كەز كەلگەنىن ايتادى.

1949 جىلى «اباي جولى» ستاليندىك سىيلىقتى العاندا اۋەزوۆ­تىڭ دوستارى «مىلتىقتىڭ ءدۇمى ارى جىلجىدى» دەگەن كورىنەدى.

«اكەم «اباي جولىن» باستاعان كەزدە ابايدىڭ كوزىن كورگەندەردىڭ دە، ءابىشتى الماتىعا اماناتقا قويىپ، كەيىن ەلىنە اتتاندىرىپ سالعان ازاماتتاردىڭ دا كوزى ءتىرى كەزى بولاتىن. رومان-ەپوپەياداعى ءابىشتىڭ قازاسى جازىلعان تۇستارىندا اكەمنىڭ قالامىنان كوز جاسى تامشىلاپ وتىرعانىن سەزبەۋ مۇمكىن ەمەس. سونداي كوڭىل كۇيدە جۇرگەن جاننىڭ جۇرەگىنىڭ قالتارىسىندا ء«ابىشتىڭ اماناتقا قويىلعان جەرىن بارىپ كورەيىنشى» دەگەن ارماننىڭ بولماۋى مۇمكىن ەمەس قوي. ورتالىق زيراتتاعى ءابىش اماناتقا قويىلعان ورىن­نىڭ قاي تۇستا بولعانى اۋەزوۆ جۇمبا­عىنىڭ ءبىر قىرى»، دەيدى مۇرات اۋەزوۆ.

الماتىنىڭ ورتالىق زيراتىندا جاتقان قابىرلەردىڭ كارتوتەكاسىن، تسيفر­لىق پلاتفورماسىن جاسايتىن كەز كەلدى. نوۆودەۆيچي زيراتىنىڭ تاريحى 1524 جىلدان باستالادى. 1904 جىلدان باستاپ وندا رەسەي تاريحىندا ورنى بار تۇلعالار جەرلەنە باستاعان. قازىر مۇندا كىمدەردىڭ جاتقانى، ولار تۋرالى مالى­مەت­تەر عالامتور جەلىسىنە ەنگىزىلگەن. ءتىپتى نوۆو­دەۆيچي قورىمىن ۇيدە وتىرىپ-اق «ارا­ل­اپ» شىعۋعا بولادى. تۋىسقان ازەر­باي­جان ەلىندە ءاربىر قوناق كەلىپ كورەتىن ەكى تاعىلىمدى قابىرستان بار: ءبىرى – شاھيت­تەر زيراتى، ەكىنشىسى – ۇلتتىق پانتەون. بۇل ولاردىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىنىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە قاراستىرىلادى. بۇل ءۇردىس­تى وزبەك، تۇرىكمەن باۋىرلارىمىز دا قولعا العان.

«جازۋشىلار وداعى، الماتى قالا­سى­نىڭ اكىمدىگى وسىندا جەرلەنگەن قاي­راتكەرلەر قابىرلەرىنىڭ تسيفر­لى نۇسقاسىن جاساپ، ونى عالامتور جە­لىسى­نە جۇكتەيتىن كەز كەلدى. كۇنى ەرتەڭ مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ قالىپتاسۋىنىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن تۇلعالارىمىزدىڭ ناق وسى قورىمدا جەر­لەن­گەنى ەستەن شىعىپ، قاتارداعى زيرات ەسەبىندە قالۋى ابدەن مۇمكىن»، دەيدى مۇرات اۋەزوۆ.

اقىن-پۋبليتسيست جۇماباي قۇليەۆ تاريحي ماڭىزى بار زيراتتاردى ءسۇرۋ، ونداعى جەرلەنگەن مارقۇمدار تۋرالى مالىمەتتەردى جوعالتىپ الۋ ارقىلى تاريحي جادىنى دا ەستەن شىعارىپ العانىمىزدى ايتادى. الماتىنىڭ ىرگەسىندە تۇرعان ەسىك قالا­سى ءبىر كەزدەرى ساقتار وركەنيەتىنىڭ ورتا­لىعى بولعانى بەلگىلى. ال كەيبىر تاريحي دەرەكتەردە قازىرگى الماتىنىڭ ءبىر بو­لىگى ساق زامانىندا ءومىر سۇرگەن بەلگىلى تۇلعا­لاردىڭ جەرلەنەتىن قاسيەتتى قورىمى بول­عا­نى كورسەتىلگەن. حح عاسىردىڭ باسىندا الماتىدا 50 ساق قورعانى بولعانى، ولار­دىڭ ءبىرازى 1940-جىلداردان بەرگى ۋاقىتتا ءسۇرىلىپ كەتكەنى جونىندە دەرەكتەر بار.

ج.قۇليەۆ ايتىپ وتكەندەي، حح عاسىر باسىندا زيراتتاردى ءسۇرۋ باستاماسىن كسرو قۇرامىنداعى رەسپۋبليكالاردىڭ ءبارى قۇپ كورمەگەن. رەسەيدىڭ وزىندە پاتشالار زيراتى رەتىندە ساقتالىپ قالعان كەسەنەلەر جەتەدى. بىرنەشە عاسىرلىق تاريحى بار زيراتتار ازەربايجاندا، وزبەكستاندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ تۇر. نۇكىس قالاسىنان 40 مينۋتتىق جەردە ورنالاسقان ميزداحقان قورىمىنىڭ 2 400 جىلدىق تاريحى بار. مۇندا ەڭ سوڭعى رەت حIح عاسىردا ءمايىت جەرلەنگەن. «اقجان ءال-ماشا­ني اتامىزدىڭ ءال-فارابي تۋرالى كىمنەن ەستىگەنى جونىندەگى دەرەكتەر ءار جەردە ءارتۇرلى. رەسمي اقپاراتتا سوعىس كەسىرىنەن الماتىعا قونىس اۋدارعان ا.ەينشتەيننىڭ شاكىرتى، چەحوسلوۆاكيا عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، ماتەماتيك-فيلوسوف ەرنەست كولماننان 1943 جىلى ەستىگەنى ايتىلادى. ەل اۋزىندا اقجان اتامىز ءال-فارابي بابامىز تۋرالى دەرەكتى ماعجان جۇماباەۆتان ەستىگەن، ۇلى عالىمنىڭ جاتقان جەرىن تاۋىپ، باسىنا ءبىر قازاقتىڭ قۇران وقۋى ماعجاننىڭ ارمانى، اماناتى ەدى دەگەن ءسوز بار. اقجان ءال-ماشاني وتكەن عاسىردىڭ 50-جىلدارى سيريانىڭ ارحيۆتەرىنەن ءال-فارابي قابىرىنىڭ رەتتىك ءنومىرى تۋرالى دەرەكتى كەزدەستىرەدى. سول دەرەك بويىنشا فارابي بابامىزدىڭ زيراتىن تابادى» دەيدى ج.قۇليەۆ.

ج.قۇليەۆتىڭ سوزىنە قاراعاندا، ساراي­شىقتا جەرلەنگەن جەتى حانىمىزدىڭ زيراتى سۋ استىندا قالعان. تۇركىستاندا جەرلەنگەن 12 حانىمىزدىڭ سۇيەگى ارشىلىپ الىنىپ، ياساۋي كەسەنەسىنە ورنالاستىرىلدى. رايىمبەك زامانى تاريحي ولشەممەن سالىستىرعاندا قىر استىندا قالعان ۋاقىت. تۋعان جىلىن دا، دۇنيەدەن كوشكەن كەزىن دە بىلەمىز. «وتكەن تاريح ءۇشىن ساياساتتى كىنالاۋ دۇرىس ەمەس. بار كىنا وزىمىزدە. بۇرىنعى تاشكەنت داڭعىلى بويىنداعى قازاق زيراتىندا رايىمبەك بابامىزدىڭ جالعىز جاتپاعانى، قازاق تاريحىندا ورنى بار ءىرى تۇلعالاردىڭ بىرگە جەرلەنگەنى اقيقات. ءبىر وكىنىشتىسى، ولاردىڭ اسىل سۇيەكتەرى تاس جولدىڭ استىندا قالدى»، دەيدى ج.قۇليەۆ.

ج.قۇليەۆ زيارات ەتۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرا الماعانىمىز جانىنا باتاتىنىن ايتادى. «قازاق اراسىندا «ورتالىق زيرات» دەگەن اتاۋعا يە بولعان قورىندا مۇحتار اۋەزوۆ، مۇقان تولەباەۆ سىندى قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىن قالىپتاستىرۋ جو­لىندا تەر توككەن ازاماتتارىمىزدىڭ دەنە­سى جەرلەنگەن. سولاردىڭ بىرقاتارىنىڭ مەرەي­تويلارى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتالىپ وتكەنىن بىلەمىز. وسىدان ءبىراز بۇرىن اقىن قاسىم امانجولوۆتىڭ مەرەيتويى ەل دەڭگەيىندە اتالىپ ءوتىپ، الماتىدان 200 ادام قاتىستى. بىراق سولاردىڭ ىشىندە تىم بولماسا 10 ادام اقىننىڭ باسىنا بارىپ قۇران وقىدى دەگەندى ەستىگەن جوقپىن. اقىننىڭ قىزدارى جۋرناليستەرمەن كەزدەسكەن كەزدە مەرەيتوي باستالار الدىندا قاسىمنىڭ زيراتىنىڭ باسىندا ءوسىپ تۇرعان تەرەك قۇلاپ، ەسكەرتكىشىن باسىپ قال­عانىن، زيرات قىزمەتكەرلەرىنە ءوتىنىش ايتا ءجۇرىپ، اكەلەرىنىڭ جاتقان جەرىن تازا­لات­قانىن ايتقان بولاتىن»، دەيدى ج.قۇليەۆ.

وسى رەتتە جۇماباي قۇليەۆ الماتىدا قاسىم تۇرعان ءۇي ءسۇرىلىپ تاستالعان كەزدە ەلدىڭ كوڭىل كۇيىن اقىن ءجۇرسىن ەرماننىڭ «دەگەنى قايدا باسىلدى قۇيىن، اقىلىم جەتپەي اشيدى ميىم، ۆينوگرادوۆ كوشە­سىن­دەگى، قيراتىپ جاتىر قاسىمنىڭ ءۇيىن»، دەگەن جىر جولدارى ءدوپ باسقانىن جەت­كىز­دى. ء«بىز قاسىم تۇرعان ءۇيدىڭ قيراتىل­عا­نىنا عانا ەمەس، قاسىمنىڭ سوڭعى مە­كەن-تۇراعىنىڭ جاعدايىنا دا نازار اۋدارۋىمىز كەرەك شىعار. ءبىزدىڭ مۇقا­عا­لي اقىن­نىڭ اتىن جاڭعىرتىپ، ودا شىعار­عانىمىز دۇرىس، بىراق باسىنا بارىپ قۇران وقۋدىڭ ساۋابى سالماقتى»، دەيدى ج. قۇليەۆ.

ساتتاردىڭ سۇيەگى قايدا قالدى؟

قازاق ادەبيەتىندە، ونەرىندە وشپەس ءىز قالدىرعان ساتتار ەرۋباەۆ پەن امىرە قاشاۋباەۆتىڭ وسى زيراتتا جاتقانى كوپ­كە بەلگىلى. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن عانا دۇنيەدەن وتكەن شەرحان مۇرتازا ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىندە قازاقستان كومسومو­لى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى وزبەكالى جانىبەكوۆ وزدەرىنە ساتتار ەرۋباەۆتىڭ مولاسىن ىزدەپ تابۋعا تاپسىرما بەرگەنىن ايتقان. زەرتتەۋ بارىسىندا ءبىر قاريانىڭ ايتۋىمەن ساتتاردىڭ الماتى قالاسىنداعى قازىرگى رايىمبەك كوشەسىنىڭ بويىنداعى زيراتتا جەرلەنگەنىن انىقتايدى. شەر-اعا بۇرىنعى تاشكەنت، قازىرگى رايىمبەك داڭعىلى بويىنداعى ەسكى زيراتتار ءسۇرىلىپ، ونىڭ ورنىنا سايران اۆتوستانساسى سالىنباق بولعانىن جازعان. ۇلتجاندى ازامات تەز ارادا ساتتاردىڭ مولا­سىن تاۋىپ، سۇيەگىن باسقا زيراتقا جەرلەپ، باسىنا بەلگى قويۋدى ويلاعان. «وك­ىنىشكە قاراي، قازاق ادەبيەتىنىڭ جاي­ساڭ تۇلعاسى ساتتاردىڭ مولاسى تابىلمادى. بەلگى جوق. ساتتاردىڭ وسى تۇستا جەرلەنگەنىن بىلەتىن قارت ونىڭ قاي تۇستا جاتقانىن تابا المادى. ساتتاردىڭ سۇيەگى سايران اۆتوستانساسىنىڭ استىندا قالدى»، دەيدى شەر-اعا ەستەلىكتەرىندە.

ءان پاديشاسى امىرە قاشاۋباي̆ ۇلى جونىندە از جازىلىپ جۇرگەن جوق. امىرەنىڭ جانسىز دەنەسى 1934 جىلعى قاراشانىڭ 5-ىنەن 6-سىنا قاراعان تۇندە الماتى كو­شە­لەرىنىڭ بىرىندە تابىلعانىمەن، بۇل ولىمگە قاتىسى بار ادامدار ءالى كۇنگە بەلگىسىز. قازاقتىڭ ارماندا كەتكەن بوزداعى امىرە قاشاۋباەۆتىڭ سوڭعى مەكەنى – ورتالىق زيراتتا. سول كەزدەگى كوزكورگەندەردىڭ اي̆­تۋىن­شا، ايگىلى ءانشى 1934 جىلدىڭ 8 قارا­شاسى كۇنى الماتى قالاسىنداعى تاشكەنت كوشەسى بويىنداعى ورتالىق زيراتتا جەرلەنگەنى، دومبىراشى-كۇيشى، مۋزىكا زەرتتەۋشىسى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى جارقىن شاكارىمنىڭ ەستەلىكتەرىندە امىرەنىڭ دەنەسىن اقىمداپ-جەرلەگەن ءابىلماجىن ساپاقوۆتىڭ زيرات جانىنداعى تەرەك اعاشىنا باكىمەن «بۇل جەرگە امىرە قاشاۋباي̆ ۇلى جەرلەنگەن» دەپ جازىپ كەتكەنى ايتىلادى. «سەركە قوجامقۇلوۆ، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ، ساپارعالي بەگالين جانە مەن – تورتەۋىمىز ورتالىق زيراتتان ءتورت كۇن ىزدەپ تاپپادىق، بەسىنشى كۇن دەگەندە ورتامىزعا ءابىلماجىن ساپاقوۆ ارالاسىپ، ءانشى جەرلەنگەن جەردى ءبىر ساتتە-اق تاۋىپ بەردى. ارينە، امىرە زيراتىنىڭ ورنى تۇرماق تۇقىلى دا جوق. جەرمەن-جەكسەن تاقىر جەر. تاپ وسى جەردە سۇي̆ەگى جاتقانعا بالاپ، وسىعان دا قۋانىسىپ قۇران باعىشتادىق».

الماتىداعى بىرنەشە قورىم، ونىڭ ىشىندە «كەڭساي-1»، «كەڭساي-2»، ورتالىق زيرات سياقتى تاريحي ماڭىزى بار 17 قورىم قالاداعى سالتتىق قىزمەت كورسەتۋ كومبيناتىنا قارايدى.

ءبىز وسى ماتەريالدى دايىنداۋ بارىسىندا كومبينات ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى مارات يسمايلوۆپەن كەزدەسىپ، تىلدەسىپ، ءبىراز جايتتى انىقتادىق. جەرمەن-جەكسەن بولىپ جاتقان بەيىتتەردى دە كوزبەن كوردىك.

مارات يسمايلوۆتىڭ ايتۋىنشا، حح عاسىردىڭ باسىندا الماتىدا «ساياحات» اۆتوۆوكزالى ورنالاسقان اۋماق، رايىمبەك كوشەسىنىڭ وڭ قاپتالىندا قازاق زيراتى اتالىپ كەتكەن ۇلكەن قورىمدار بولىپتى. 30-جىلداردىڭ اياعى مەن 40-جىلدارى قالا سالىنىپ، جول توسەلە باستاعاندا زيرات ءسۇرىلىپ، تەگىستەلىپ، بو­ساعان جەر قالا ينفراقۇرىلىمىنىڭ قاجەت­ىن وتەۋگە بەرىلگەن. «مەنىڭ نەگىزگى مامان­دىعىم – تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى. بالا كەزدەن زيراتتار تاقىرىبىنا نازار اۋداردىم. ءبىراز اڭگىمەنى اكەمنەن ەستىدىم. ساتتار ەرۋباەۆ 1937 جىلى قايتىس بولعان. العاشقى جەرلەنگەن جەرى «ساياحاتتىڭ» اينا­لا­سىنداعى قورىمدا بولۋى ابدەن مۇمكىن. ءسىز ايتقان ابايدىڭ ءابىشىنىڭ اما­نات­قا قويىلعان جەرى «ساياحات» اۆتوۆوكزالى ورنالاسقان اۋماقتىڭ استىندا قالسا كەرەك. سول كەزدە ءبىراز سۇيەكتەر تۋعان-تۋىس­تا­رىنىڭ ارالاسۋىمەن قازىپ الىنىپ، قازىرگى ورتالىق زيراتقا جەرلەندى. ءبىرازى جول، قۇرىلىس استىندا قالدى»، دەيدى م.يسمايلوۆ.

اتالعان كومبينات ديرەكتورىنىڭ ورىن­­باسارى ايتىپ بەرگەندەي، ورتالىق زيرات­­تا دا، «كەڭساي-1»، «كەڭساي-2» زيرات­تا­­رىن­دا دا ارنايى كارتوتەكالىق ءتىزىم، باسقاشا ايتقاندا زيراتتىڭ پاسپورتى جوق. ەگەر مارقۇمداردىڭ باسىنا قويىل­عان بەلگىتاستاعى جازۋلار ءوشىپ قال­سا، ىزدەپ كەلگەندەر تابا الماي قالۋى ابدەن مۇمكىن.

الەمدە مولاسىن اسقان قاتىگەزدىكپەن قيراتقان، ارداقتىلارىنىڭ سۇيەگى سىقىر­لاپ تاس، قۇرىلىس استىندا قالعان ەل ءبىز عانا سياقتىمىز.

ءبىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن كەنەسارىداي حانىنىڭ باسىن جوقتاپ جۇرگەن ەلمىز.

م.يسمايلوۆ اڭگىمە كەزىندە قازاق اراسىندا زيراتقا زيارات ەتۋ مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسپاعانىن ايتىپ ءوتتى. ءبىر عانا ورتالىق زيراتتا 200 مەملەكەت قايراتكەرى ۇكىمەت اللەياسىندا قازاقتىڭ تۇڭعىش سىرتقى ىستەر ءمينيسترى، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ مىنبەرىنەن سويلەگەن قازاق تولەگەن تاجىباەۆ جەرلەنگەن. ول مينيستر بولىپ تۇرعان كەزدە، 1947 جىلى بۇۇ-عا مۇشەلىككە قابىلدانۋعا تالپىنىس بولعان. بىراق سوڭعى ناتيجەدە كسرو-نىڭ بۇۇ-عا وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ بارلىعىن بىردەي مۇشە ەتىپ سايلاۋ ارەكەتى جۇزەگە اسپادى. بۇۇ-عا تەك ءۇش رەسپۋبليكا – رەسەي، ۋكراينا جانە بەلارۋس قانا كىردى. سودان كەيىنگى جىلدارى سىرتقى ىستەر مينيسترلىكتەرىنىڭ قۇقى شەكتەلىپ، سوڭىندا قوعامدىق قىزمەت دەڭگەيىنە دەيىن تومەندەتىلدى.

تولەگەن تاجىباەۆتىڭ قابىرى ورتالىق زيراتتىڭ ۇكىمەت اللەياسىندا ەلەۋسىز جاتىر. كەيىنگى ۇرپاق تا ول تۋرالى ايتا بەرمەيدى. بۇل جەردە ماسەلە مۇرات اۋە­زوۆ­تىڭ سوزىمەن ايتقاندا، تاريحتى تۇتاس ءبىر الەم دەپ قاراماي، جەكە-جەكە بولشەكتەرگە ءبولىپ زەرتتەۋىمىزگە بايلانىستى.

«وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن جالاۋ مىڭباەۆتىڭ زيراتىن تاپتىق. 1924-1927 جىلدار اراسىندا قازاكسر واك-تى (قازاقستان ورتالىق كوميتەتى) باسقارعان تۇلعا. ونىڭ ۇلتشىل دەگەن جالامەن قىزمەتى تومەندەتىلدى، 1929 جىلى اۋىر ناۋقاستان كوز جۇمعان»، دەيدى م.يسمايلوۆ.

ونىڭ ايتۋىنشا، جالاۋ مىڭباەۆتىڭ زيراتى كەزەكتى تازالىق جۇمىستارى ءجۇ­رىپ جاتقان كەزىندە تابىلعان، سوسىن اتى-ء­جونىن جاڭارتىپ جازىپ، باسىنا بەلگىتاس قويىلعان. «ورتالىق زيراتتا 1950-جىل­داردىڭ اياعىندا قازكسر وك قاۋلى­سىمەن ۇكىمەت ادامدارىنا ارنالىپ اللەيا اشىلدى. سول جىلداردان باستاپ مەم­لەكەتتىك دەڭگەيدە قىزمەت اتقارعان تۇلعالار وسى جەرگە جەرلەندى»، دەيدى م.يسمايلوۆ.

زيارات ەتۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ كەرەك

ارۋاقتاردىڭ باسىنا زيارات ەتۋ ما­دەنيەتىن قالىپتاستىرۋ قاجەتتىگى جونىندەگى پىكىر قازاق قوعامىنىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ماسەلە. «وسىدان بىرەر جىل بۇرىن عانا دۇنيە سالعان ءامينا ومىرزاقوۆا اپامىز دا وسى جەرگە جايعاستى. ۇكىمەت اللەيا­سىندا جاتقان تۇلعالارىمىزدىڭ قابىر­لەرى پاسپورتتالعان. بىراق ءوزىڭىز كورىپ تۇرعانداي، شامامەن مۇنداي 100 شاقتى قابىر بار. جوعارىدا وسى زيراتتا 200 مەملەكەت قايراتكەرى جەرلەنگەنىن ايتتىق. ولاردىڭ قابىرلەرى ەسەپكە الىنباعان. كۇندەردىڭ كۇنىندە باسىنا قويعان تاستاعى جازۋلار ءوشىپ كەتسە، ەرتەڭگى ۇرپاق ولاردىڭ جاتقان جەرلەرىن جوعالتىپ الۋى عاجاپ ەمەس. الدا ءبىزدى نە كۇتىپ تۇرعانىن بىلمەي­مىز»، دەيدى م.يسمايلوۆ،

وسى رەتتە سپيكەر ەگەر ىزدەستىرسە، ولاردىڭ سانى بۇدان دا كوپ بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتادى. قالادا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارى الماتى گوسپيتالدارىندا قايتىس بولعان جاۋىنگەرلەر جەرلەنگەن باۋىرلاستار زيراتى بار. قورىم اۋلاسىن تازالاۋ كەزىندە اتى تاريحتا قالعان تۇلعالاردىڭ زيراتى تابىلىپ جاتادى. «1940 جىلدارى وڭ قاپتالداعى زيرات بۇزىلعان كەزدە قانشا سۇيەكتىڭ قايتا جەرلەنگەنىن بىلمەيمىز. زيراتتار سۇرىلگەن كەزدە اسىلدارىمىزدىڭ سۇيەگى اياق استىندا قالماسىن دەپ جاناشىرلىقپەن تۇگەندەپ، ەسىم-سويىن قاعازعا تۇسىرگەندەر تۋرالى دا ەستىگەن جوقپىن»، دەيدى م.يسمايلوۆ.

كۇلاشتى بىلمەيتىن ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى

م.يسمايلوۆپەن اڭگىمە بارىسىندا ۇققانىمىز – بۇرىنعى كسرو قۇرامىندا بولعان ەلدەردىڭ اراسىندا جەرلەۋ ءراسىمىن زاڭداستىرا الماي وتىرعان مەملەكەت ءبىز عانا ەكەنبىز. بۇل جايت تاريحي ماڭى­زى، بىرنەشە عاسىرلىق شەجىرەسى بار قورىمداردى يۋنەسكو شەڭبەرىندە قورعاۋعا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر. بۇرىنعى كسرو قۇرامىندا بولعان ەلدەردىڭ بارىن­دە جەرلەۋ، سالتتىق قىزمەت كورسەتۋ راسىم­دەرىن مۋنيتسيپالدى مەملەكەتتىك ورگاندار اتقارادى. «بىزگە زيراتتارعا زيارات ەتۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ كەرەك. بىزدە مۇقاعالي، قاسىم سىندى اقىندارعا ارنال­عان جىر كوپ. بىراق اقىنىنىڭ بەيىتىن ىزدەپ، قۇران وقىپ كەلگەن­دەردى سيرەك كورەمىن. ءتىپتى مۇحتار اۋەزوۆ، مۇقان تولەباەۆتاردىڭ باسىنا تەك تۋعان-تۋىسقاندارى كەلەدى. سوعان قاراعاندا، بىزدە تۇلعاتانۋ، ولاردىڭ ءومىرىن زەرتتەۋ، ناسيحاتتاۋ جاعى كەمشىن ءتۇسىپ جاتقان ءتارىزدى. وسى وتكەن اپتادا عانا بەس-التى قىز بالا كۇلاش بايسەيىتوۆانىڭ باسىنا قويىلعان ەسكەرتكىشتى قىزىقتاپ تۇرعانىن كوردىم. جاندارىنا بارىپ، «اپالا­رىڭدى بىلەسىڭدەر مە؟» دەسەم، ء«بىزدىڭ اپامىز ەمەس، كىم ەكەنىن بىلمەيمىز، ەسكەرتكىشى ادەمى ەكەن دەپ قاراپ تۇر»، دەيدى م.يسمايلوۆ.

ماسكەۋدەگى، سانكت-پەتەربۋرگتاعى كەي­بىر قابىرستانداردىڭ بىرنەشە عاسىرلىق تاريحى بار. وندا كىمنىڭ قايدا جاتقانىن كورسەتەتىن ونلاين-كارتا بار، گيد-ارالا­تۋشىلاردىڭ جۇمىستارى مەملەكەت تاراپىنان دۇرىس ۇيلەستىرىلگەن.

«ورتالىق زيراتتا ەۆرەي ۇلتىنىڭ اتاقتى عۇلاماسى جەرلەنگەن. جىل سايىن الەمنىڭ ءتورت تاراپىنان وسى ۇلتتىڭ وكىلدەرى كەلىپ، قانداس­تارىنىڭ جاتقان جەرىنىڭ جاي-كۇيىن كوزبەن كورىپ كەتەدى. بىزدە زيراتتىڭ پاسپورتى بولماسا، ونى ۆيدەوعا ءتۇسىرىپ، عالامتورعا جۇكتەۋگە قۇقىمىز جوق. زيراتتىڭ ءتورت قابىرعاسىنىڭ ءىشى مارقۇمنىڭ تۋىستا­رىنىڭ مەنشىگى بولىپ سانالادى»، دەيدى م.يسمايلوۆ.

سپيكەرىمىز ايتىپ وتكەندەي، بىزدە جەرلەۋ، سالتتىق قىزمەت كورسەتۋ ماسەلەلەرى زاڭ­داس­تىرىلاتىن كەز كەلدى. بىزدە جەر­لەۋ ادەبىنە، زيراتتاردى جوبالاۋعا، كۇتىپ-ۇستاۋعا قويىلاتىن سانيتارلىق-ەپيدە­ميولوگيالىق ەرەجەلەر مەن نورمالاردى قازاقستان دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى 2010 جىلى 30 ماۋسىمدا №476 بۇيرىقپەن بەكىتكەن.

2017 جىلى سەناتور ولگا پەرەپەچينا «جەرلەۋ جانە جەرلەۋ ءىسى تۋرالى» زاڭ جوباسىن ازىرلەۋ قاجەتتىگىن ايتتى. الاي­دا سالالىق مەملەكەتتىك ورگاندار بۇل ماسەلەنى ەلەمەي، سوزبۇيداعا سالىپ جىبەر­دى. 2018 جىلى وسى ماسەلە ۇكىمەت قابىر­عاسىندا كوتەرىلگەن.

ء«بىز ءوز تاراپىمىزدان زاڭ قابىلداۋ قاجەتتىگىن ايتتىق. باقىتجان ساعىنتاەۆ پرەمەر-مينيستر بولىپ تۇرعان كەزدە زاڭ قابىلداۋ باعىتىندا ءبىراز ىلگەرى­لەۋشىلىك بولعان. جۇمىس توبىنىڭ جيىن­دارى ءوتىپ، زاڭنىڭ نوبايىنىڭ باس-يا­عى تۇگەلدەنىپ قالعان بولاتىن. بىراق كەيىن تاعى دا ۇمىت قالدى. زاڭ عانا جەر­لەۋدى ۇيىمداستىرۋ اينالاسىنداعى باسەكەلەستىككە اينالىپ كەتكەن زاڭسىزدىق­تاردى جويادى. بىراق ۇكىمەت تاپ وسى ماسەلەگە كەلگەندە ونى اينالىپ وتۋگە تىرىسادى. زاڭنىڭ بولماۋى زيراتتاردى تىزىمگە الۋ، پاسپورتتاۋ ماسەلەسىن شەشۋگە كوپ كەدەرگىسىن كەلتىرىپ جاتىر. قازاقستاندا سالت پەن ءجون-جورالعى قىزمەتىن كورسەتەتىن جەكە فيرمالار پايدا بولا باستاعانى ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر. ولاردىڭ سانى قاۋلاپ ءوسىپ بارادى. زاڭ قابىلدانسا، وسىنداي ماڭىزدى سالانى باقىلاپ قانا قويماي، ونى قولجەتىمدى ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. جەرلەۋ ماسەلەلەرىن رەتتەيتىن زاڭ­نامالىق اكتىنىڭ بولماۋى ءتۇرلى قۇقىق بۇزۋشىلىقتارعا الىپ كەلەدى. قىلمىستىق تۇردە جەرلەۋ، زاڭسىز بيزنەستى جۇرگىزۋ فاكتى­لەرى دە بولۋى ىقتيمال. ەكسگۋماتسيا مەن جەرلەۋدىڭ ناقتى ەرەجەلەرى بولماي وتىر. سوڭعى كەزدەرى جەرلەۋ جۇمىسى جەكە­مەنشىك كومپانيالارعا بەرىلەدى دەگەن ءسوز شىعىپ ءجۇر. قازىر ىزدەگەن ادامىڭ­نىڭ سۇيەگى جاتقان جەردى تابۋ ءۇشىن بىرنە­شە مولانىڭ ۇستىنەن اتتاپ وتۋگە تۋرا كەلە­دى. ەگەر بۇل ماسەلە جەكە مەنشىككە بەرىل­سە، اۋەزوۆ، تولەباەۆتاردىڭ قاسىنا جاتقى­سى كەلەتىندەردىڭ قاتارى كوبەيىپ كەتۋى ىقتيمال. ەگەر اقشاسىن كوپ تولەسە كەز كەلگەن جەردەن زيراتتى ءسۇرىپ تاستاپ ورىن الۋعا جول اشىلادى. مۇنداي جاعدايدا ۇكىمەت اللەياسىنداعى جالعىز اياق جولدى ساقتاپ قالۋدىڭ ءوزى قيىن بولادى»، دەيدى م.يسمايلوۆ.

م.يسمايلوۆتىڭ ايتۋىنشا، ورتالىق زيراتتاعى مۇحتار اۋەزوۆ، شاكەن ايما­نوۆ، مۇقان تولەباەۆتاردىڭ باسىنا قويىلعان ەسكەرتكىشتەردى مادەني مۇرا رەتىندە يۋنەسكو شەڭبەرىندە قورعالاتىن تىزىمگە الۋدىڭ كەزى كەلگەن. م.اۋەزوۆ، ش.ايمانوۆتاردىڭ و دۇنيەلىك بولعانىنا الدى الپىس، سوڭى 50 جىلدان اسىپ بارادى. كەزىندە ولاردىڭ باسىنا قويىلعان تاس مۇسىندەردى كسرو-عا اتى ءمالىم ساۋلەتشىلەر دايىنداعاندىقتان ونەر تۋىندىسى دەپ باعالاۋعا بولادى.

«زيراتتاعى ۇكىمەت اللەياسىندا جات­قان ەسىمى قازاققا تانىمال ءبىر تۇلعا­عا قويىلعان ءمۇسىننىڭ قۇلاعى كەرتىلىپ قالىپتى. حابارلاندىرۋ بويىنشا ساۋلەت­شىنى شاقىرىپ، قۇلاق جاپسىرىپ قويا المايسىڭ. ەگەر زاڭ بولسا، بۇل ماسەلەنى زاڭ شەڭبەرىندە شەشۋگە بولار ەدى. بۇل دا ايتىلۋى ءتيىس ماسەلە بولعاندىقتان ۇكىمەت قاپەرگە السا»، دەيدى م.يسمايلوۆ.

اتا-بابا باسىنا بەلگى قويىپ، جازۋ قالدىرۋ – كەشەگى كۇلتەگىن زامانىنان قالعان ءداستۇر. كەڭسايدا قۇنى بىرنەشە ميلليون دوللار تۇراتىن كەسەنەلەردى كورىپ ءجۇرمىز. پسيحولوگتەر مۇنداي ۇردىستەرگە ادام ءوزىن ولگەننەن كەيىن دە ەرەكشەلەندىرىپ كورسەتۋگە تىرىسقان جارتىكەش پسيحولوگيا سەبەپ ەكەنىن ايتادى. بىراق ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز باسقا. ۇلىلارىمىز جاتقان جەردى قورعاۋ، ولاردىڭ قابىرلەرىن تۇگەندەپ، تسيفر­لىق جۇيەگە ءتۇسىرۋ – كۇن تارتىبىندەگى وزەكتى ماسەلە. التىنمەن اپتاپ كۇمبەز قويساڭ دا تاريحىنان وتكەن تۇلعا حالىق جادىندا قالادى. ارۋاقتى سىيلاعان ەلمىز. قايراتكەرلەردى قۇرمەتتەۋگە ولارىڭ بەيىتىن كۇتۋ دە ەنەدى. بۇل جەردە ءبىراز ماسەلە زيارات ەتۋ مادەنيەتىمىزدىڭ دەڭگەيىنە بايلانىستى.

ۇلىلاردىڭ قورىمىن ناقتىلاپ، بۇگىنگى ۇرپاققا لايىقتى ناسيحاتتاۋعا ەلدىك، مەملەكەتتىك كوزقاراس پەن تالاپ قاجەت.

الماتى