بيلىك ءۇشىن كۇرەستىڭ قىرى مەن سىرى

بۇل – قاڭتار قىرعىنى تۋرالى جا­زىل­عان العاشقى كىتاپ. ەڭبەك اۆتورى اقوردا ءۇشىن كۇرەستىڭ بارلىق قىر-سىرىن قارا­پايىم تىلمەن جەتكىزەدى. تۋىندىدا 2017 جىل­دىڭ قىركۇيەگىنەن باستاپ 2022 جىلدىڭ قاڭتارىنا دەيىنگى پرەزيدەنتتىك بيلىك ءۇشىن كۇرەسكە قاتىستى بۇكىل رەسمي فاكتى مەن دەرەك جيناقتالعان. بۇل مالىمەتتەر جان-جاقتى ساراپتالىپ، سولاردىڭ نەگىزىندە وتە باتىل تۇجىرىمدار جاسالعان.

كىتاپتىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – اۆتور بيلىككە تالاسۋشىلاردى العاشىندا «جابىق سپەكتاكلگە» قاتىسۋشىلار رەتىندە سيپاتتايدى. سودان كەيىن ولاردى شاحمات تاقتاسىنا شىعارىپ، ەكى جاققا ءبولىپ، شاحمات ويىنىنداعى تاسىلدەردى شەبەر پايدالانىپ، ونداعى ءار فيگۋرانىڭ سالماعى مەن سيپاتىن، كوزدەگەن ماقسات-مۇددەسىن، قوزعالىسى مەن ءىس-ارەكەتىن، جاساعان ءار قادامىنىڭ ناتيجەسىن ءدال كورسەتە بىلگەن. 

كىتاپتىڭ «قاڭتارعا دەيىن» دەپ اتالاتىن ءبىرىنشى بولىمىندە ق.توقاەۆتىڭ پرەزيدەنتتىك بيلىككە قالاي كەلگەنى باياندالادى. ونىڭ بۇعان دەيىن قىز­مەت­تىك باسپالداقتاردان (سىرتقى ىستەر مينيستر­لىگىنىڭ بەدەلدى تۇلعاسى، ەل ديپلوماتتارىنىڭ جەتەكشىسى، ەكى رەت سەناتتىڭ توراعاسى، پرە­مەر-مينيستر) ابىرويمەن وتكەنى ايتىلادى. تۋىندىدا ونىڭ بۇۇ باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى بولعانى، الەمدىك ارەناداعى بەدەلى دە ەسكەرىلگەن. سالقىنقاندىلىعى مەن شىدامدىلىعى، باسقالاردىڭ پىكىرىمەن ساناسا بىلەتىن، ادال، ساياسي توپتاردان، ءتۇرلى جانجالدان بويىن اۋلاق ۇستايتىن، مەنەدجەرلىك قابىلەتى مەن تاجىريبەلى ساياساتكەر ەكەنى دە نازاردان تىس قالماعان.

بۇدان كەيىنگى بولىمدەردە 2019 جىلعى 19 ناۋرىزدا قازاقستاندى 30 جىلعا جۋىق باسقارعان ن.نازارباەۆ بيلىك تىزگىنىن ق.توقاەۆقا ۇستاتقانى تۋرالى جازىلا­دى. بىرنەشە ايدان كەيىن توقاەۆتىڭ بۇكىل­حالىقتىق سايلاۋدا جەڭىسكە جەتكەنى، مەم­لەكەت باسشىسى قىزمەتىنە رەسمي كىرىس­كەننەن باستاپ حالىق اراسىندا «قوس بيلىك» دەپ اتالعان تەكەتىرەستىڭ باستالعانى باياندالعان. 2022 جىلعى قاڭتارعا دەيىن سابىر تانىتىپ، ء«وزى شىققان جۇيەگە توپىراق شاشپاي»، «وگىزدى دە ولتىرمەي، اربانى دا سىندىرماي» سىننان ءوتتى. ەلدەگى قوردالانىپ قالعان ماسەلەلەردى اشىق ايتىپ، ولاردى شەشۋ ءۇشىن تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قالىپتاسقان «اۋەلى – ەكونوميكا، سودان سوڭ – ساياسات» دەگەن ۇستانىمنان باس تارتتى. «ساياسي رەفورماسىز ەكونوميكالىق دامۋ مۇمكىن ەمەس» دەپ جاريالاپ، ەل مۇددەسىن كوزدەيتىن رەفورمالاردى جۇرگىزدى. سايلاۋ جۇيەسىنە وزگەرىستەر ەنگىزىپ، پارلامەنت سايلاۋىن وتكىزۋگە باستاما جاسادى. حالىقتى مەملەكەت باسقارۋ ىسىنە تارتۋدىڭ جاڭا مودەلى رەتىندە ۇلتتىق سەنىم كەڭەسى قۇرىلدى. سونىمەن بىرگە ۇكىمەتتىك ەمەس سەكتور مەن ازاماتتىق قوعامنىڭ ءرولىن ارتتىرۋعا جول اشتى. بۇدان بولەك، كىتاپتا ق.توقاەۆتىڭ بيلىككە كەلگەننەن بەرگى ۋاقىتتا اتقارعان شارۋالارى تۋرالى جان-جاقتى باياندالعان.

«قاڭتاردا» دەگەن ەكىنشى بولىمدە اۆتور 2021 جىلى ەلدەگى ساياسي جاعداي بارىنشا شيەلەنىسكەنىن العا تارتادى. «ترانزيتتىك كەلىسىمنىڭ» بۇزىلعانىن، قاڭتار قىرعىنىنىڭ لوگيكالىق سەبەپتەرىنە ءۇڭىلىپ، وقيعانىڭ بۇكىل حرونولوگياسى ناقتى فاكتىلەر ارقىلى باياندالادى. قاي جەردە، قالاي باستالعانى، ونىڭ تەز ارادا رەسپۋبليكانىڭ 7 وڭىرىندەگى 70-كە جۋىق قالا مەن ەلدى مەكەندە ءوربۋى جازىلعان. بەيبىت شەرۋلەردىڭ قاندى ب ۇلىك پەن لاڭكەستىككە قالاي ۇلاسقانى، الماتى، تاراز، شىمكەنت، قىزىلوردا، اقتوبەدە اۆتومات، پىشاقپەن قارۋلانعان لاڭكەستەر 111 مەملەكەتتىك نىسانعا شابۋىل جاساعانى ەگجەي-تەگجەي ايتىلعان. 400-گە جۋىق قىزمەتتىك كولىكتىڭ ورتەنگەنى، 100 اسا ءىرى ساۋدا ورنى، 1 395 بيزنەس نىسانى مەن بانك، 7 قارۋ-جاراق دۇكەنى تونالعانى مىسالعا كەلتىرىلەدى. سول كەزدە سودىرلاردىڭ سانى 20 مىڭ دەپ پرەزيدەنتكە جالعان اقپارات بەرىلدى. اتىس، قاقتىعىس پەن جارىلىس سالدارىنان 238 ادام قازا تاۋىپ، 4 578 ادام جاراقات الدى. كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ ب ۇلىكتى باسۋى، ادامداردىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن تىنىشتىعىن، ەلىمىزدىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن توتەنشە جاعداي ەنگىزىلگەنى، انتيتەررورلىق وپەراتسيالاردىڭ ناتيجەسى تۋرالى ايتىلادى.

ەل تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان قاڭتار وقيعاسى كەزىندە ق.توقاەۆ اقوردادان كەتپەي، تاباندىلىق كورسەتىپ، باتىل شەشىمدەر قابىلدادى. جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الىپ، لاڭكەستەر مەن ب ۇلىكشىلەردىڭ ويرانىن باسۋ ءۇشىن قارۋ جۇمساۋعا بۇيرىق بەردى. احۋالعا بايلانىستى دەر كەزىندە كەرەكتى مالىمدەمەلەر جاساپ، مەملەكەتتىك جانە اسكەري نىسانداردى كۇزەتۋ ءۇشىن ۇقشۇ اسكەرىن شاقىردى. ب ۇلىكتى ۇيىمداستىرعان ادامدارعا «مەملەكەتكە وپاسىزدىق» پەن «مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساۋعا قاتىستى» دەگەن ايىپ تاعىلدى. كىتاپتا ويراندى ۇيىمداستىرعانداردىڭ قالاي ۇستالعانى رەسمي دەرەكتەرمەن باياندالادى.

سونىمەن قاتار كىتاپتىڭ ەكىنشى بولىمىندە اۆتور ب ۇلىكتى ۇيىمداستىرعاندار كىمدەر، ولاردىڭ ارتىندا قانداي كۇشتەر تۇر – وسىعان قاتىستى ساراپشىلار پىكىرىن كەلتىرەدى. ولاردىڭ كوزدەگەن ماقسات-مۇددەسى، شەتەلدىك لاڭكەستىك توپتارمەن بايلانىسى تۋرالى دا وي قوزعايدى. ۇقشۇ اسكەرىن قازاقستانعا شاقىرۋعا قاتىستى حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ كوزقاراسى ايتىلادى.

كىتاپتىڭ «قاڭتاردان كەيىن» دەگەن ءۇشىنشى بولىمىندە قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن بولعان قۇقىق بۇزۋشىلىقتار جونىندە باياندالعان. قاپىدا قالعان كلان، وليگارحتاردىڭ شەتەلگە زاڭسىز شىعارىلعان قارجىلارى، ولاردىڭ قولىنداعى جەكە تابيعي مونوپوليالار مەن اكتيۆتەردى مەملەكەتكە قايتارۋعا بايلانىستى جۇمىستاردىڭ قالاي ۇيىمداستىرىلعانى تۋرالى رەسمي دەرەكتەر كەلتىرىلەدى.

سونىمەن قاتار پرەزيدەنتتىڭ «جاڭا قازاقستان» قۇرۋ مەن ساياسي رەفورمالاردى ۇزاققا سوزباي وتكىزۋ تۋرالى باستامالارىنىڭ ءمانى مەن ماڭىزى العا تارتىلادى. حالىقتىڭ جاعدايىن ويلايتىن، ءال-اۋقاتىن كوتەرەتىن قازاقستاندى قۇرۋ، پرەزيدەنتكە قولداۋ كورسەتۋ، جاڭا ويلى، مىقتى مەنەدجەرلەردى دايارلاۋ تۋرالى مالىمدەمەلەرگە ساراپتاما جاسالادى.

كىتاپتا سونداي-اق ق.توقاەۆتىڭ قاڭتاردان كەيىن جۇزەگە اسىرعان جۇمىستارى مەن ولاردىڭ ناقتى ناتيجەلەرى كەلتىرىلگەن. ەل قاۋىپسىزدىگى مەن ازاماتتار قۇقىعىن قورعاۋعا، كورشى جانە الپاۋىت مەملەكەتتەرمەن قارىم-قاتىناستاردى نىعايتۋعا ايرىقشا كوڭىل بولۋگە قاتىستى ماسەلەلەر باياندالادى. ەلىمىزگە ينۆەستيتسيا تارتۋدىڭ، ەكسپورتتىق تاۋارلاردى تاسىمالداۋدىڭ جاڭا جولدارى تابىلدى. ەلدەن زاڭسىز شىعارىلعان كاپيتالدى قايتارۋ باستالدى. ولاردى ءتيىمدى پايدالانۋ ءۇشىن قورلار اشىلدى. پايدالانباي جاتقان جەرلەر مەن جايىلىمدار مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارىلا باستادى.

سونىمەن قاتار ق.توقاەۆتىڭ مەر­زىمنەن تىس پرەزيدەنتتىك سايلاۋ وتكىزۋ، ءبىر رەتتىك 7 جىلمەن شەكتەۋ تۋرالى ۇسى­ن­ىستارى بيلىكتەگى مونوپوليانى جويۋعا باعىتتالعانىن كورسەتەدى. كىتاپ سوڭىن­دا اۆتور اتالعان ساياسي باستامانى دە­پۋتات­تاردىڭ ءبىراۋىزدان قولداعانىن ايتا كەلىپ، پرەزيدەنتتىك سايلاۋدىڭ زاڭعا سايكەس وتەتىنىنە سەنىم بىلدىرەدى.

ال 20 قاراشادا وتكەن كەزەكتەن تىس پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا ق.توقاەۆ داۋىس بەرگەندەردىڭ 81،31 پايىزىن يەلەنىپ، زور جەڭىسكە جەتتى. سايلاۋدىڭ دەموكراتيالىق تالاپتارعا ساي وتكەنىن حالىقارالىق، شەتەلدىك جانە وتاندىق باقىلاۋشىلار مەن باق وكىلدەرى ءبىراۋىزدان مويىندادى. سايلاۋدىڭ ناتيجەسى ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ قازىرگى اۋمالى-توكپەلى زاماندا ق.توقاەۆتىڭ اينالاسىنا توپتاسىپ، وعان سەنىم ءبىلدىرىپ، ساياساتى مەن جۇرگىزىپ جاتقان رەفورمالارىن، جاڭا دا ادىلەتتى قازاقستاندى قولدايتىنىن جانە جاڭا ءداۋىردىڭ باستالعانىن كورسەتتى.

مەن كىتاپ اۆتورىن جاقسى تانيمىن. زامانداسپىز، كەزىندە قىزمەت بابىمەن تىعىز ارالاستىق. ونىڭ ماماندىعى – ماتەماتيك، ءومىر جولىن حالىق شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىندا وقىتۋشى رەتىندە باستادى. ءۇش مينيسترلىكتى، ەكى كوميتەت پەن ەكى ۇلتتىق كومپانيانى، پرەزيدەنت جانىنداعى مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەميا­سىن باسقارعان بەلگىلى عالىم، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى. وسى كۇنگە دەيىن ەكونوميكاعا قاتىستى مونوگرافيا­لار مەن ساراپتامالار جازۋمەن اينالىستى. سوندىقتان ونىڭ قازىرگى كۇننىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەسى – «قاسىرەتتى قاڭتار» جونىندە وتە كولەمدى ءارى تەرەڭ ەڭبەك جازۋى جۇرتشىلىققا توسىن كورىنۋى مۇمكىن. بىراق ومىرلىك تاجىريبەنىڭ دە ايتارى بار.

بەلگىلىسى، اۆتور ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان كەزدەن باستاپ مەملەكەتتىك قىزمەتكە ارالاسىپ، وندا وتە بيىك لاۋازىمدارعا قول جەتكىزدى. بيلىكتىڭ قىر-سىرىن جاقسى بىلەدى. وزىندىك ۇستانىمى مەن پوزيتسياسى بار ادام ءارى عالىم رەتىندە قاڭتارداعى قاندى وقيعانىڭ شىنايى سەبەپتەرىن انىقتاپ، وسى قىرعىنعا اكەلگەن قاتەلىكتەر مەن كەمشىلىكتەردى كەلەشەكتە بولدىرماۋ ماقساتىندا جازعان. بۇل ەڭبەك – جاڭا قازاقستاندى قۇراتىن جاستارعا جول سىلتەۋ.

قاڭتار وقيعاسىنا ءالى سوڭعى نۇكتە قويىلعان جوق. بۇل قىرعىندى ۇيىمداس­تىرۋعا قاتىسى بار كۇدىكتىلەر تۋرالى تەر­گەۋ ءالى جالعاسىپ جاتىر. قىلمىستىق ىستەرگە «اسا قۇپيا» دەگەن تاڭبا قويىلعان. كۇ­دىك­تىلەردىڭ ىستەرى ءالى سوتتا قارالۋعا ءتيىس. سوت قانا كۇدىكتىلەردىڭ ءىس-ارەكەتىنە زاڭدى باعا بەرىپ، ۇكىم شىعارادى. بىراق قاڭتار توڭكەرىسىن ۇيىمداستىرعان ادامدار­دىڭ ناقتى ءىس-ارەكەتتەرى مەن ولار تۋرالى شىققان ۇكىمدەردىڭ مازمۇنى جاريا ەتىل­مەيتىنى قازىردىڭ وزىندە بەلگىلى. سوندىقتان ازىرشە جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە قالاتىنى ءسوزسىز.

كىتاپ اۆتورىنىڭ ايتۋىنشا، قاڭتار قىرعىنىن قايتالاۋعا تىرىساتىن كۇشتەر ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ وتىر. ولاردا كەرەكتى قارجى دا، رەسۋرس تا بار. سونىڭ ەڭ قاۋىپتىسى – اقپاراتتىق سوعىس پەن تولاسسىز شا­بۋىلدار. سوندىقتان بولار اۆتور كىتاپتىڭ 12-بەتىندە: «قازاقستانداعى قازىرگى اقپا­راتتىق سوعىستىڭ زيانى قاڭتاردا بولعان بيلىكتەگى تەكەتىرەستەن دە اسىپ كەتكەندە بارىپ، سانىمىزدى سوعىپ قالمايىق دەگەن پيعىلمەن جازىلىپ وتىرعان وسى كىتاپتىڭ ەل ءۇشىن پايداسى بولادى دەپ ۇمىتتەنەمىن» دەپ جازادى.

ەڭبەكتىڭ كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋىنىڭ قارساڭىندا شىعۋى، اۆتوردىڭ كوكەيكەستى پاتريوتتىق پوزيتسياسى مەن اسقاق ءۇمىتى كوپ نارسەنى اڭعارتادى. ويتكەنى سايلاۋعا قاتىسقان ءار سانالى ادامدى قاڭ­تار وقيعاسى بەيجاي قالدىرمايدى. بۇل وقيعانىڭ تاڭداۋ جاساۋعا زور اسەر ەتكەنى ايدان انىق.

ەندىگى ماقسات – ادىلەتتى قازاقستان قا­لىپ­تاستىرۋ. بۇل – ەل تىزگىنىن ۇستاعان پرەزي­دەنت ق.توقاەۆقا عانا ەمەس، بۇكىل ەلگە ار­تىلار جاۋاپكەرشىلىك. جالپى، بۇل كىتاپ­قا جۇرتشىلىقتىڭ قىزىعۋشىلىعى   ارتا بەرەتىنى ءسوزسىز. الەمنىڭ جەتەكشى تىلدەرىنە اۋدارىلا­تىنى دا ەشقانداي كۇمان تۋعىزبايدى. 

ەرجان يساقۇلوۆ،

ساياسي عىلىمدار دوكتورى