ءتىل ۇستارتقاننىڭ تاۋداي جۇمىسى

ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە «لوگوپەد» مامان دەگەندى كەزدەستىرمەك تۇگىلى، ەستىپ كورمەگەن ەدىك. بۇل كاسىپ يەسىنىڭ كەيىنگى ۋاقىتتا بالالارى جاس اتا-انالار اراسىندا اسا سۇرانىسقا يە ەكەنىن بايقايمىز. سەبەبى سويلەۋ قابىلەتى بۇزىلعان، تىلىندە مۇكىسى بار ۇرپاق كوپ. كوبىمىز بۇل ماسەلەنى ەكولوگياعا تىرەسەك، دارىگەرلەر پسيحولوگيالىق فاكتوردىڭ اسەرى دەپ كىنا ارتادى. كىم قالاي دەسە دە، انىعى تىلدىك اۋىتقۋى بار بالالار سانى جىلدان-جىلعا ارتىپ، سايكەسىنشە لوگوپەد ماماندارىنا دەگەن مۇقتاجدىق تا وسە ءتۇستى. كەيىنگى كەزدە ولاردى كەز كەلگەن بالاباقشادان نەمەسە مەكتەپتەن كەزدەستىرەتىن بولدىق.

بيبىگۇل جۇماجانوۆا – وسى سالادا ۇزاق جىل ەڭبەكتەنىپ جۇرگەن كاسىبي مامان. كە­يىپ­كەرىمىزبەن حالىقارالىق لوگوپەدتەر كۇنى قارساڭىندا ۇلتتىق لوگوپەدتىك قىزمەتتىڭ جاي-جاپسارى مەن پروبلەمالارى تۋرالى اڭگىمە وربىتتىك.

لوگوپەديا ماسەلەسىنە كەل­گەن­دە ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇر­سىن­ ۇلى­نىڭ ناقىل سوزدەرىن ارقاۋ ەتپەۋ مۇمكىن ەمەس. ء«تىلدىڭ مىندەتى – اقىلدىڭ اڭداۋىن اڭدaعانىنشا، قيالدىڭ مەڭزەۋىن مەڭزەگەنىنشە، كوڭىلدىڭ ءتۇيىن تۇيگەنىنشە ايتۋعا جاراۋ»، دەگەن ۇلى عالىم.

قازاق ءاردايىم ءسوز قادىرىن اسا باعالاپ، ۇرپاعىن «ونەر الدى – قىزىل ءتىل» دەپ وسىرگەن. الايدا بۇگىندە اتا-انالار بالالارىنىڭ ءتىلى كەش شىعاتىنى نەمەسە سوي­لەۋ قابىلەتى بۇزىلعانى تۋرا­لى ءجيى شاعىمدانادى.

– عىلىمي تۇرعىدان العاندا، ادامدا سويلەۋگە ارنالعان نەگىزگى ورگانى جوق. سويلەۋگە وكپە، وڭەش، جۇتقىنشاق، ءتىل، ءتىس، ەرىن، ۇرت قاتىسادى. ال داۋىس نەگىزى اۋىز قۋىسى مەن مۇرىن قۋىستارى ارقىلى شىعادى. سويلەۋ قابىلەتىنىڭ بۇزىلۋىن زەرتتەۋ عىلىمى سوناۋ XVII عاسىردان باستالعان ەكەن. سوعان قاراعاندا، ءتىل مۇكىستىگى ودان دا ەرتە زامانداردا بوي كورسەتكەن. ارينە، ول كەزدە ءبىلىم مەن تاجىريبە جەتكىلىكسىز بولعاندىقتان، بىزگە بەلگىلى لوگوپەديا تەك حح عاسىردىڭ ورتاسىنا قاراي قالىپتاستى. بۇل پروبلەما ءبىزدىڭ قوعامدا بۇرىننان بار. سوناۋ كەڭەس وكىمەتى تۇسىن­دا دا كەزدەسەتىن. تەك ونى ناقتى عىلىمي تۇرعىدان زەردەلەۋ، ماسەلە ەتىپ كوتەرۋ كەمشىن قال­دى. الايدا سويلەۋ جۇيەسىندە اقاۋى بار سابيلەردىڭ سانى راسىندا دا، جىلدان-جىلعا ءوسىپ كەلەدى. بۇل قازاقستاندا عانا ەمەس، جالپى الەمدە بايقالىپ تۇرعان قۇبىلىس، – دەيدى ول.

قازاق ءتىلىنىڭ اسا باي ءتىل ەكەنى بەلگىلى. ادەبي ءتىل، كاسىپتىك ءتىل، وندىرىستىك ءتىلى، قارىم-قاتىناس ءتىلىنىڭ قاي-قايسىن الىپ قارا­ساڭىز دا، اسا باي، تولىمدى ەكەنىن بايقايمىز. ماسەلەن، پۋشكيننىڭ سوزدىك قورى – 21 مىڭ ءسوز، شەكسپيردىكى – 15 مىڭ ءسوز دەسەك، مۇحتار اۋەزوۆ ءبىر عانا «اباي جولى» رومانىندا 17 مىڭ ءسوز قولدانعان ەكەن. ال لوگوپەديالىق عىلىمدا ءتىلدىڭ باي بولۋى دا ماڭىزدى. بۇل تۇرعىدا قازاق ءتىلى ءوز مىندەتىن ارتىعىمەن ورىنداپ تۇرعانىنا داۋ جوق. ماماندار ماسەلە كەي­بىر اتا-انالار جەتكىنشەك شا­عىندا بالاسىنا دۇرىس كوڭىل بولمەۋىنەن دەپ سانايدى.

– نەگىزى بالا ءبىر جاسىندا سويلەي الماسا دا، ەرەسەكتەردىڭ ايتقان ءسوزىن ۇقسا، ايتقاندى دۇرىس ورىنداي بىلسە، وندا ۋايىمداۋعا ەش­قانداي نەگىز جوق. ءتىلى شىعا باستاعان كەزدە ونىمەن بايقاپ، دۇرىس سويلەسكەن ابزال. ساقاۋلانىپ سويلەۋگە، بالانىڭ ءتىلىن بۇراپ سويلەگەنىن قىزىق كورىپ، ونىڭ ايت­قان­دارىنداي ەتىپ قايتالاۋ جاقسىلىققا اپار­مايدى. سەبەبى ءسابي سولاي سويلەۋگە داع­دى­لا­­نىپ كەتەدى. كەرىسىنشە، بۇل جاعدايدا انا بالاسىنىڭ ايت­قانىن تۇسىنبەسە دە، ونىمەن دۇرىس سويلەسىپ، ءار ءسوزدى ۇيرەتۋى كەرەك. تاعى ءبىر ماسەلە، قازىرگى بالالار شەتىنەن ۇيالى تەلەفون مەن پلانشەتكە ءۇيىر. بۇل قۇ­رال­دار – سويلەۋ قابىلەتىن بۇزاتىن، ويدى تە­جەيتىن ناعىز تاجالدىڭ ءوزى. بالدىرعان ويىن قى­­زىعىمەن وتىرىپ، ادامي، الەۋ­­­مەتتىك قۇبىلىستاردان الىس­تاي بەرەدى. «ايتەۋىر تىنىش وتىرسا بولدى» دەپ ءوزىن الداۋ­­سىراتاتىن اناسى ءسابيىنىڭ كەلە-كەلە الگى قۇرالدىڭ ق ۇلىنا اينال­عانىن سەزبەي دە قالادى. ودان سوڭ بالانى پلانشەتتەن اجىراتۋ قيىنعا سوعاتىنىن جاقسى بىلەمىز. سوندىقتان بالا ءار نارسەنىڭ شەگىن، ۋاقىتىن شامالاپ وسكەنى دۇرىس. وسى ءبىر تەحنولوگيالىق ءۇردىس تە سويلەۋ قابىلەتى جەتىلمەگەن بالالاردىڭ شامادان تىس كوبەيۋىنە سالدار بولىپ وتىرعانى ايقىن، – دەپ قىنجىلادى بەيبىگۇل امانجولقىزى.

مامان بۇگىندە پاۆلودار قالاسىنداعى №93 بالاباقشادا لوگوپەد بولىپ ەڭبەك ەتۋدە. بىرنەشە ادىستەمەلىك قۇرالدىڭ اۆتورى. جىل سايىن ءتۇرلى كونكۋرستار مەن سەمينارلارعا قاتىسىپ، بىلىكتىلىگىن ارتتىراتىنىن ايتادى. ماسەلەمەن الدىنا كەلگەن اتا-انالاردىڭ بەتىن قاعىپ كورمەدىم دەيدى. كوبىنە كەكەشتەنۋ، ديسلاليا (تەك دىبىستاردىڭ ايتىلۋىنىڭ بۇزىلۋى)، ديزارتريا (سويلەۋ اپپاراتىنداعى كەم­شىلىكتەردەن دىبىستاۋدىڭ بۇ­زىلۋى)، ءتىلدىڭ جالپى دامىماۋى سياقتى كەمشىلىكتەرى بار بالالاردى اكەلەدى ەكەن. بالا ءتىلىنىڭ كەش شىعۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى – كەيبىر تۇقىم قۋالايتىن اۋرۋلار، جۇكتىلىكتىڭ ءوتۋ ەرەكشەلىكتەرى، بالانىڭ بەلگىلى ءبىر اۋرۋعا شالدىعۋى. سونداي-اق بالانىڭ جىنىسى، جەكە ەرەكشەلىكتەرى، كۇيزەلىس جاعدايلارى سەبەپ بولادى ەكەن.

ء«الدي – ءالدي، اق بوپەم،

اق بەسىككە جات، بوپەم.

جىلاما، بوپەم، جىلاما،

جىلىك شاعىپ بەرەيىن،

كوكقۇتاننىڭ قۇيرىعىن

جىپكە تاعىپ بەرەيىن»، دەگەن بەسىك جىرىندا، بايقاساڭىز، داۋىستى-داۋىسسىز، جۋان-جى­ڭىش­كە، قاتاڭ-ۇياڭى بار دىبىستار تۇگەلگە جۋىق كەزدەسەدى. ونى ءسابي ايتا الماسا دا، جاس ساناسىمەن ىشتە ءتۇيىپ قالادى. بۋىن ۇندەستىگى، دىبىس ۇندەستىگى سودان قالىپتاسا باستايدى. سون­دىقتان وسى ءبىر ءداستۇردى انالارىمىز بەن اجەلەرىمىز قايتا جاڭعىرتسا، قوس ماسەلە شەشىمىن تابار ەدى. ەڭ اۋەلى بالانىڭ ءتىلى ءوز انا تىلىندە شىقسا، ەكىنشىدەن، تىلدەگى مۇكىستىڭ الدىن الار ەدى. بالدىرعان ءتىلىنىڭ دۇرىس قالىپ­تا­سۋىنا جالپى فاكتورلار كوپ. دەنساۋلىعى، ورتالىق جۇيكە جۇيەسىنىڭ، ارتيكۋلياتسيالىق، ەستۋ، كورۋ اپپاراتتارىنىڭ قا­لىپتى جۇمىسى، بالالاردىڭ ءتۇر­لى سالادا دامۋى مەن پەداگوگ­تەر­دىڭ كاسىبي شەبەرلىگى، تاعى باسقا تولىپ جاتقان جايتتار بار. ءبىز، لوگوپەدتەر وسى ەرەك­شە­­لىكتەردىڭ بارلىعىن جيىن­تىقتاپ، «تۇجىرىمدىق دياگنوز» قويامىز. سول بويىنشا جۇمىس ىستەيمىز. وسى ارقىلى عانا ونى الەۋمەتتەندىرۋگە مۇمكىندىك تۋا­دى».

ءسوز سوڭىندا مامان بىرقاتار اقىل-كەڭەسىن ايتتى. ءسابي ءتىلى­نىڭ دۇرىس قالىپتاسپاۋى، ونىڭ بىردەن جاقسى سويلەي الماۋى جاس اتا-انالاردى ءجيى تول­عان­­­دىراتىنى راس قوي. بۇل – اسى­عۋدى قاجەت ەتپەيتىن كوپ ۋا­قىت­­تىق پروتسەسس. «مۇندا كەل، سوي­لەۋدى ۇيرەنەمىز»، دەپ بۇي­رىق بەرۋگە بولمايدى. مۇن­داي جاع­دايدا بالا قورقىپ، ىشىنەن تۇ­­يىقتالىپ الادى ەكەن.

– قازاق «بالانى – جاستان...» دەيدى. ءسابي جۇرە باستاعان شاقتان شەكتەن تىس ەركەلەتپەي، دامۋى­نا كوڭىل بولگەن ابزال. اتا-انا­لار­دىڭ كوبى ءۇشىن لوگوپەد ماماندار «عاجايىپتار يەسى» بولىپ كو­رىنۋى مۇمكىن. بىراق اتا-انانىڭ كومەگىنسىز لوگوپەدتىڭ جۇمىسى ورگە باسپايدى. بالا لوگوپەدپەن اپتاسىنا 2-3 رەت قانا كەزدەسىپ، نەبارى 15-20 مينۋت جۇمىس جاسايدى. ارينە، بۇل ۋاقىت وتە از. سوندىقتان ءتىلدى بەكىتۋ جۇ­مىستارىن، تاپسىرمالاردى ۇيدە ءاردايىم تيا­ناقتى ورىندايتىن بولسا، ناتيجە از ۋاقىتتىڭ ىشىندە كورىنەر ەدى. ۇيدە ورىسشا سوز­دەرگە قۇلاعى ۇيرەنگەن بالا سىرتتا انا تىلىندەگى سوزدەردىڭ ءمان-ماعىناسىن تۇسىنبەيدى. سون­دىقتان ۇيدە تەك ونىمەن عانا ەمەس، ءوزارا قازاقشا سويلەسكەن ابزال. نەگە دەسەڭىز، بالا ەركىن سويلەۋ قابىلەتىنەن ايىرىلادى، بۇدان ءتىل مۇكىستەنە باستايدى، دىبىستالۋى ۇقساس ارىپتەردى اجىراتا الماي قالادى. مىنە، وسى سەبەپتى جەتكىنشەك ەسەيگەنشە ونىمەن تەك ءبىر تىلدە عانا سويلەسىپ، وعان قازاقشا جاڭىلتپاشتار، ماقال-ماتەلدەر جاتتاتىپ، ۇيرەتۋ كەرەك، – دەپ اياقتادى اڭگىمەسىن بەيبىگۇل امانجولقىزى.

پاۆلودار