اسكەري دوكترينا – قاۋىپسىزدىك كەپىلى

وزگەرىستەر نەگىزىنەن دوكترينانىڭ نەگىزگى تۇجىرىمدامالارىن قامتىدى. ودان بولەك اسكەرلەردىڭ جاۋىنگەرلىك الەۋەتى، كيبەرشابۋىلدار جانە اسكەري ءوزارا ارەكەتتەسۋ باعىتتارى دا وزگەرىس­كە ءتۇستى. بىرنەشەۋىنە توقتالساق، «الەم­دە جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋلارى­نىڭ كولەمىن ۇلعايتۋ، سونداي-اق جاڭا فيزيكالىق قاعيداتتارعا نەگىزدەلگەن جاپپاي ىقپال ەتۋ قارۋلارىن جاساۋ قازاقستانعا قاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن» دەلىنگەن. سونىمەن قاتار جاڭا قۇجاتتا كيبەرشابۋىلداردىڭ مەملەكەتتىڭ اسكەري ۇيىمىنىڭ اقپاراتتىق جۇيە­لەرىنە، مەملەكەتتەگى جاعدايدى تۇ­راقسىزداندىرۋ، ونىڭ اسكەري جانە اسكەري-ەكونوميكالىق الەۋەتىن تو­مەندەتۋ ماقساتىندا ەلدىڭ تىنىس-تىر­شىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ جۇيەلەرى­نە كەرى اسەرى بار ەكەنى كورسەتىلگەن. وسى رەتتە، قارۋلى كۇشتەر سالاسىندا اقپاراتتىق-پسيحولوگيالىق جانە كيبەر ارەكەتتەرگە قارسى تۇرۋ ءۇشىن بولىمشەلەر قۇرىلماق. دوكتريناعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەردە ستراتەگيالىق باعىتتاردا اسكەرلەردىڭ (كۇشتەردىڭ)، قارۋ-جاراقتىڭ، اسكەري تەحنيكانىڭ جانە ماتەريالدىق قورلاردىڭ قاجەتتى جيىنتىعىن قۇرۋ ەسەبىنەن مەملەكەتتىڭ اسكەري ۇيىمىنىڭ قۇرلىقتاعى، اۋەدەگى جانە اسكەري-تەڭىز قۇرامداس بولىگىنىڭ جاۋىنگەرلىك الەۋەتىن ۇلعايتۋ تۋرالى دا ايتىلادى. اسكەرلەردىڭ ۇتقىرلىعىن ارتتىرۋ جانە اسكەري قاۋىپسىزدىكتىڭ قازىرگى زامانعى قاتەرلەرىنە دەن قويۋ ءۇشىن ۇلتتىق ۇلاننىڭ قۇرىلىمىن جەتىلدىرۋ، قۇرامىن كۇشەيتۋ جانە ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ جونىندە شارالار دايەكتى جانە جوسپارلى تۇردە جۇرگىزىلمەك.

اسكەري دوكترينا دەگەن نە؟ بۇل قۇجات – عىلىمي نەگىزدەلگەن، رەسمي قا­بىلدانعان ءارى ۇزاق مەرزىمگە ارنال­عان باسقىنشىلىقتى تويتارۋ، قورعا­نۋ، مەملەكەتتىڭ سوعىسقا دايارلىعىن، اسكەري ساياساتتىڭ ستراتەگيالىق، تەحني­كالىق، ەكونوميكالىق، قۇقىقتىق جانە باسقا دا ماڭىزدى قىرلارىن قا­راس­تىراتىن، بولاشاق مۇمكىن بولار سوعىس­تاردىڭ ماقساتى مەن ماڭىزىن، ءمانىن ايقىندايتىن كوزقاراستار جۇيەسى. قۇجاتتا اسكەري مىندەتتەردىڭ شەشىلۋ تاسىلدەرى بەلگىلەنەدى، قارۋلى كۇشتەردى دامىتۋدىڭ اسكەري قۇرىلىسىنىڭ باع­دار­لاماسىن جۇزەگە اسىرىپ، اسكەري قاۋىپ­سىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ساياسي كۇش سالۋ مەن اسكەري قۇرالداردىڭ ءوزارا ارەكەتى مەن ۇيلەسۋى كورىنىس تابادى.

قورعانىس مينيسترلىگى وكىلدەرىنىڭ ايتۋىنشا، جاڭا قۇجاتتا 70-كە جۋىق وزگەرىس ورىن العان. ونىڭ بىرقاتارى بۇرىنعى شارتتارعا تۇزەتۋلەر بولسا، ءىشى-نارا جاڭادان ەنگىزىلگەن تۇجىرىمدار دا بار. مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قورعانىس ۆەدومستۆوسى مۇددەلى مەملەكەتتىك ورگاندارمەن بىرلەسە وتىرىپ، نەگىزگى قۇجاتتى جاڭا بولمىسقا بەيىمدەۋگە باعىتتالعان جۇمىستاردى جۇزەگە اسىرعانىن اتاپ وتكەن ءجون. سوڭعى وزگەرىستەرگە سايكەس، نەگىزگى ۇعىمدار قاتارىنا «داعدارىستى جاعداي»، «رەزەرۆتەگى اسكەري قىزمەت» سىندى تاعى دا باسقا تىڭ تەرميندەر ءنورماتيۆتى تۇردە ەنگىزىلمەك. ونىڭ ءبى­رىنشىسى ەل اۋماعىنداعى الەۋمەتتىك، تابيعي جانە تەحنوگەندىك سيپاتتاعى تو­تەنشە جاعدايلاردىڭ سالدارىن بىلدىر­سە، ەكىنشىسىندە رەزەرۆتەگى ازا­ماتتاردى جيىن­دار مەن ارنايى دايىن­دىقتارعا شا­قىرتۋ قاراستىرىلعان.

رەزەرۆتىك قىزمەت دەگەنىمىز – نەگىزگى ازاماتتىق قىزمەتپەن قوسا ەرىكتى تۇردە اتقارۋعا بولاتىن كەلىسىمشارت بويىنشا قىزمەت. اسكەري ەسەپتى، ماماندىعى بار جانە دەنساۋلىعى جارامدى ەل ازاماتتارى رەزەرۆيست اتانا الادى. جيىندار جاۋىنگەرلىك دايارلىق باعدارلاماسىنا سايكەس جىل سايىن جانە ەكى رەتتەن كەم ەمەس مەرزىمدە وتكىزىلەتىن بولادى. وتكىزۋ مەرزىمى مەن ولاردىڭ جيىنعا تارتىلۋ جاسى نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەرمەن ايقىندالادى.

دوكترينادا ەڭ ءبىرىنشى رەت باك­تە­ريو­لوگيالىق (بيولوگيالىق) جانە ۋىت­تى قارۋعا تىيىم سالاتىن كونۆەنتسيا­ تۋرالى ايتىلعان. سونىمەن بىرگە بىتىم­گەرلىك قىزمەتتى كەڭەيتە ءتۇسۋ قاراس­تى­رىلعان. ۇتقىر جانە ءتيىمدى دەن قويۋ كۇشتەرىن قۇرۋدى كوزدەيتىن «اقىلدى شەكارا» تۇجىرىمداماسىن جۇزەگە اسىرۋ ۇسىنىلعان.

جوبادا كيبەرشابۋىلدان ساقتانۋعا كوبىرەك نازار اۋدارىلعانى بايقالادى. قۇجاتتا بۇل ماسەلە بىرنەشە جەردە ايتىلعان. سونىمەن بىرگە عارىشقا نازار اۋدارىلىپتى. بۇرىنعى قۇجاتتا بۇل جوق ەدى. جاڭا قۇجاتتا جازىلعانداي، قازاقستانعا اسكەري قاتەر «عارىشتىق كەڭىستىكتە باسىم ءتۇسۋ ءۇشىن كۇرەسۋدى كۇ­شەيتۋ» سالدارىنان دا ءتونۋى مۇمكىن. ويت­كەنى ەلىمىز ورتالىق ازيادا جال­عىز باي­­قوڭىر عارىش ايلاعىنا يە. ماسە­لەن، ەلىمىز ءۇشىن عارىش سالاسىنداعى مۇم­كىندىگىن شەكتەۋگە، سونداي-اق عا­رىش­تىق كەڭىستىكتەن ىقپال ەتۋ ارقىلى مەم­لەكەتتىڭ اسكەري الەۋەتىن تومەندەتۋگە باعىتتالعان ارەكەت تە قاتەرلى سانالاتىنى ايتىلعان. دوكترينادا زىمىران شابۋىلى تۋرالى ەسكەرتۋ جانە عارىش كەڭىستىگىن باقىلاۋ جۇيەسىنىڭ بازالىق ەلەمەنتتەرىن قۇرۋ» ەلدىڭ قورعانىس قابى­لەتىن نىعايتۋعا باعىتتالعان شارالار قاتارىنا قوسىلعان.

قازاقستاننىڭ اسكەري قاۋىپسىزدىگىنە ىقپال ەتۋى مۇمكىن فاكتورلار اراسىن­دا بيولوگيالىق قاتەر ماسەلەسىنە كوبى­رەك كوڭىل بولىنگەن. قۇجاتتا «ماسكەۋ، لوندون جانە ۆاشينگتون قالالارىندا 1972 جىلعى 10 ساۋىردە جاسالعان باكتە­ريولوگيالىق (بيولوگيالىق) جانە ۋىتتى قارۋدى جاساۋعا، شىعارۋعا جانە ونىڭ قورىن شوعىرلاندىرۋعا تىيىم سالۋ جانە ولاردى جويۋ تۋرالى كونۆەن­تسيا­نىڭ ەرەجەلەرى شەڭبەرىنەن تىس شى­­عاتىن پروتسەستەر مەن وقيعالار» ەلگە قاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن ەكەنى جا­زىلعان. ءبىز سوزبەن ايتقاندا، ساراپشىلار جاڭاشىلدىقتار اراسىنان گيبريدتىك سوعىس ەرەكشەلىكتەرىنە، عارىشتاعى ۇستەمدىككە، بيولوگيالىق قارۋ قاۋپىن تويتارۋعا جانە زىمىرانعا قارسى قور­عانىس ماسەلەلەرىن ايرىقشا اتاپ وتىر.

قورعانىس سالاسى ارداگەرلەرىنىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە اۋە-عارىشتىق قارۋ­لار وتە جوعارى دارەجەدە دامىپ جاتىر. ۇشاقتار دا، زىمىراندار دا ۇنەم­دى وتىنمەن قامتىلعان ءارى الىس قا­شىقتىققا قىسقا ۋاقىتتا ۇشىپ بارا الا­دى. جاۋعا كۇتپەگەن جەردەن سوققى بەرە الادى. سونداي-اق بۇل شارالاردى ءوز جەرىندە دايارلاپ جاتقان كەزىندە ونى جاسىرىن تۇردە وتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە، ۇشقىشسىز اپپاراتتار جاڭا ءداۋىر قارۋىنا اينالىپ ۇلگەردى. ونىڭ كوپ بايقالماي جاۋ تىلىنا ەركىن ءوتىپ كەتىپ جويقىن سوققى بەرە الاتىنى الدەقاشان دالەلدەنگەن. جاۋ ۇشقىشسىز اپپاراتتاردى جويسا دا، ادامي شىعىن جوق. مىنە، بىزگە وسىنداي اۋە شابۋىلىنا قارسى تويتارىس بەرە الاتىن شىنايى جاعدايعا دايىن بولۋ كەرەك.

جاڭا قۇجات – قازاقستاننىڭ تاۋەل­سىزدىك العالى بەرگى 6-دوكتريناسى. مەز­گىل-مەزگىل قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن قايتا قاراپ، ۋاقىت تالابىنا بەيىمدەپ تۇر­عان دۇرىس-اق. الىستان مىسال ىزدەپ كەرەك ەمەس. تۇرىكتەردىڭ «بايراقتارى» الەمدەگى سوعىس جۇرگىزۋ ىسىنە دەگەن كوز­قاراستى تۇبەگەيلى وزگەرتىپ، رەسەيگە اسكەري دوكتريناسىن قايتا قاراۋعا ءماجبۇر ەتكەن ەدى.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ زاماناۋي جابدىقتالعان اسكەر مەملەكەتتىگىمىزدىڭ بەرىك قورعانى ەكەنىن ءجيى ايتادى. «گەوساياسي تۇراقسىزدىق، جاڭا سىن-تەگەۋرىندەر مەن قاۋىپ-قاتەرلەر جاعدايىندا ءبىز ۇلتتىق مۇددەمىزدى قورعاۋعا، مەملەكەتىمىزدىڭ ەگەمەندىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن ساقتاۋعا دا­يىن بولۋىمىز كەرەك. سوندىقتان قور­عانىس الەۋەتىن نىعايتۋ ءاردايىم ءبىزدىڭ ماڭىزدى باسىمدىعىمىز بولادى»، دەگەن ەدى ەل پرەزيدەنتى.

البەتتە، تاۋەلسىز ەل بولۋدىڭ باس­تى شارتى سول مەملەكەتتى قورعايتىن ايبىندى اسكەرىنىڭ بولۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. كەز كەلگەن مەملەكەت ءوزىنىڭ قالىپتاسۋىن ۇلتتىق اسكەرسىز، قاۋقارلى ارمياسىز قۇرا المايتىنى ايقىن. قازاقتىڭ ىلگەرىدەگى تاريحىنا ۇڭىلسەك، ءبىر كەزدەرى بوداندىق بۇعاۋىنان قۇتىلۋدىڭ، ازات ەل بولۋدىڭ مۇمكىندىگى بايقالا باستاعان تۇستا دەربەس ەلدىكتى كوكسەگەن الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرلەرى دە ەڭ الدىمەن ۇلتتىق اسكەر قۇرۋدى كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە رەتىندە كۇن تارتىبىنە ءبىرىنشى شىعارعانىن بىلەمىز. ايتالىق، سول الاش قوزعالىسىنداعى ارداقتى تۇلعالاردىڭ ءبىرى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ ۇلت كوسەمسوزى سانالعان «قازاق» گازەتىندە «قايتسەك جۇرت بولامىز؟» دەگەن ماقالا جازادى. سول ماقالاسىندا ويىن تۇيىندەي كەلە، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ: «جاۋاپ بىرەۋ-اق، ءبىز اسكەرىمىز بولسا عانا جۇرت بولا الامىز»، دەپ قايىرادى.

تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ايبىندى اسكەرى جاۋىنگەرلىك قابىلەتى جوعارى، قۋاتتى قورعانىس كۇشىنە يە. الەمنىڭ بە­دەلدى اسكەري ساراپشىلارىنىڭ پايى­مىنشا، قازاقستان اسكەرى تمد ەلدەرى اسكەرلەرىنىڭ ىشىندە ءۇشىنشى ورىندا تۇر. ۇلتتىق اسكەردىڭ ەڭ جاڭا ۇلگىدەگى تەحنيكامەن جاراقتانۋى، بىلىكتى اسكەري كادرلارمەن قامتاماسىز ەتىلۋى سونىڭ ايعاعى. دەسە دە، اسكەردىڭ ايبىنى اسقاق بولۋى ءۇشىن ءالى دە اتقارىلار ءىس-شارالار از ەمەس. بۇل جايىندا مەملەكەت باس­شى­سى قاسىم-جومارت توقاەۆ: ء«بىز­دىڭ ماق­ساتىمىز – شەكارامىزدى، تاۋەل­سىز­دىگىمىزدى جانە حالقىمىزدىڭ تىنىش­تى­عىن بۇزۋعا باعىتتالعان كەز كەلگەن ارە­كەتتى تويتارۋعا دايىن جيناقى ءارى قۋات­تى ارميا قۇرۋ. ءبىز وتاننىڭ كەز كەلگەن بۇيرىعىن ورىنداۋعا دايىن بولۋ ءۇشىن ءوز شەبەرلىگىمىزدى شىڭداي ءتۇسۋىمىز قاجەت. جاۋىنگەرلەردى، كىشى وفيتسەرلەردى وسى جولدا تاربيەلەۋ كەرەك»، دەگەن بولاتىن. جاسا، قازاقستان اسكەرى!