ءادىل قازى – قوعامنىڭ قۇتى

«قازىلار قاۋىمىن شۇعىل تۇردە قايتا ىرىكتەپ، جاڭارتىپ جاساقتاۋ كەرەك. قازىلار جوعارى بىلىكتى، ادال، سونداي-اق جەمقورلىقتان تازا بولۋى قاجەت. ەڭ الدىمەن بارلىق سۋديانىڭ مارتەبەسىن تەڭەستىرگەن ءجون. ولار وزىنەن جوعارى تۇرعان ارىپتەستەرىنە تاۋەلدى بولماۋى كەرەك»، دەدى پرەزيدەنت.

وسىلايشا، الداعى ۋاقىتتا كوپتەگەن سوت توراعاسى لاۋازىمى سۋديا لاۋازىمى بولىپ وزگەرمەك. سونداي-اق مەملەكەت باسشىسى سوت توراعاسى جانە سوت القاسىنىڭ توراعاسى لاۋازىمىنا ۇمىتكەردى سۋديالار وزدەرى سايلايتىن ءتاسىل ەنگىزۋدى ۇسىندى. جوعارعى سوت سۋديالارىن دا سايلاۋ ارقىلى تاڭداۋ ءتاسىلىن ەنگىزۋ قاراستىرىلماق. مۇن­داي باستاما جۇزەگە اسقان جاع­دايدا پرەزيدەنت ۇمىتكەرلەردى بالامالى نەگىزدە سەناتقا ۇسىنادى.

قازىرگى قولدانىستاعى زاڭعا سايكەس سۋديالار تاۋەلسىز ارەكەت ەتەدى. اتا زاڭىمىزدان باستاپ بىرقاتار نەگىزگى زاڭناما بۇعان كەپىلدىك بەرەدى. سۋديا تورەلىك ەتەر كەزدە كونستيتۋتسياعا باعىنىپ، تاۋەلسىز قازى رەتىندە ىسكە سوڭعى نۇكتەنى ەشكىمنىڭ ىقپالىنسىز ءوزى قويادى. سايكەسىنشە، سوت تورەلىگىن جۇر­گىزۋ كەزىندە سۋديانىڭ جۇمىسىنا ارا­لا­سۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنىپ، ونىڭ سوڭى جاۋاپتىلىققا اكەلىپ سو­عا­دى. دەگەنمەن سۋديالاردىڭ شە­شى­مىنە مۇددەلى توپتار ءاردايىم ىقپال ەتۋگە تىرىساتىنى بەلگىلى. وسىعان باي­­لانىستى پرەزيدەنت ق.توقاەۆ اتال­عان سالاعا مىقتى زاڭگەرلەردى تار­­تۋ ءۇشىن ماتەريالدىق جاعداي جا­­ساۋ­دى، سۋديالاردىڭ دەربەستىگىن ارت­­­تىرۋ ءۇشىن جوعارى سوت كەڭەسىنىڭ مار­­­تە­بەسىن نىعايتۋدى ۇسىنىپ وتىر.

«سۋديا بولۋعا ۇمىتكەرلەردى دايار­لاۋ، بىلىكتىلىگىن كوتەرۋ جۇمىسى كەڭەستىڭ قۇزىرەتىنە بەرىلەدى. سونداي-اق ولاردىڭ شەكتى جاسىن ۇزارتۋ، وكىلەتتىگىن توقتاتۋ ماسە­لەسىمەن دە وسى مەكەمە اينالى­سا­دى. بۇل مەملەكەتتىك ورگان ناق­تى كادر­لىق فۋنكتسيالارى بار تولىق­قاندى ينستيتۋتقا اينالۋى كەرەك. كادرلاردى ىرىكتەۋدەن باستاپ، بارلىق دەڭگەيدەگى سوتتاردى تاعايىنداۋعا ۇسىنىم بەرۋگە دەيىنگى بۇكىل مىندەت سولارعا جۇكتەلەدى»، دەيدى ق.توقاەۆ.

World Justice Project حالىقارالىق ۇيىمى انىقتايتىن «سوت تاۋەل­سىزدىگى» يندەكسىنە سۇيەنسەك، قازاق­ستاننىڭ سوت جۇيەسى 139 ەلدىڭ ىشىندە 66-ورىندا تۇر. ياعني ءتىزىمنىڭ ءدال ورتا تۇسىنا جايعاسقان. وسى ورايدا سۋديالار قانشالىقتى ءادىل شەشىم شىعارادى، مۇددەلى توپتار ىقپال ەتپەي مە دەگەن ساۋال تۋىندايتىنى راس. ارينە، زاڭ بويىنشا سوت ىسىنە كەدەرگى كەلتىرۋگە قىلمىستىق كودەكستە جازا قاراستىرىلعان. بىراق سۋديالار اراسىنداعى جەمقورلىق، سوت ىسىنە قاتىستى بىرجاقتى شەشىم شىعارۋ ءالى دە كەزدەسەدى. ماسەلەن، كەيىنگى 5 جىلدا فەميداعا انت بەرگەن 17 سۋديا جاۋاپقا تارتىلعان.

«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سوت جۇيەسى مەن سۋديالارىنىڭ مارتەبەسى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭىندا سۋديا تارتىپتىك تەرىس قىلىق جاساعانى ءۇشىن تارتىپتىك جاۋاپتىلىققا تارتىلۋى مۇمكىن ەكەنى ايتىلعان. سۋدياعا سوت iستەرiن قاراۋ كەزiندە زاڭدىلىقتى ورەسكەل بۇزعانى ءۇشiن، سۋديا ادەبىنە قايشى كەلەتiن، اتىنا كىر كەلتىرەتىن تەرiس قىلىق جاساعانى ءۇشiن تارتiپتiك جاۋاپتىلىق بەلگىلەنۋى مۇمكىن.

سونىمەن قاتار قۇجاتتا سۋديالىق قاتە، سونداي-اق سوت اكتiسiنiڭ كۇشiن جويۋ نەمەسە ونى وزگەرتۋ سۋديانىڭ جاۋاپتىلىعىنا اكەلمەيتىنى دە قاراستىرىلعان. سۋديا قاتەسى دەپ ماتەريالدىق نەمەسە پروتسەستىك قۇقىق نورمالارىن دۇرىس تۇسىندىرمەۋگە جانە قولدانباۋ ارەكەتى ەسەپتەلىنەدى. بۇل، ءبىر جاعىنان، الەمدىك تاجىريبەدە بار، قالىپتى نورما بولعانىمەن، تاياقتىڭ ەكىنشى ۇشى بار. سۋديالار شىعارعان شەشىمىنە جاۋاپ بەرمەي­تىندىكتەن، كەي جاعدايدا بۇرا تارتۋى ىقتيمال ەكەنىن جوققا شىعارۋ قيىن.

مەملەكەت باسشىسى جولداۋدا وسى ماسەلەگە نازار اۋدارا وتىرىپ، كۇشتىك قۇرىلىمدار سوتقا ىقپال ەتپەۋگە ءتيىس دەپ مالىمدەدى. پرەزيدەنتتىڭ ايتۋىنشا، سۋديالارعا اكىمشىلىك قىسىم كورسەتەتىن امال-ءتاسىلدىڭ ءبارى جويىلۋى كەرەك. بىراق سۋديالاردىڭ قىزمەتىنە ارالاسۋدى شەكتەي وتىرىپ، ولاردىڭ زاڭ بۇزعانى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىگى ارتپاق. سۋديانىڭ ورەسكەل قاتەلىك جىبەرگەن جانە كۇشىن جويعان ءاربىر سوت اكتىسىن قازىلار القاسى تەكسەرىپ وتىرادى.

«سوت تورەلىگىن اتقارۋ ساپاسى» بويىنشا سۋديالاردى باعالاۋ جانە جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ ينستيتۋتىن تۇبەگەيلى قايتا قاراعان ءجون. اپەللياتسيا ينستيتۋتىن رەفورمالاۋ قاجەت. ىستەر ءبىرىنشى ساتى­داعى سوتقا قايتارىلماي، ناقتى ءمان-ماڭىزى بويىنشا شەشىم  شىعا­رىلۋى كەرەك.

اكىمشىلىك ادىلەتتىڭ قولدانىلۋ اياسىن دا كەڭەيتۋ قاجەت. اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردىڭ اۋقىمدى بولىگىنىڭ جانە مەملەكەتتىك ورگاندار­مەن اراداعى ازاماتتىق-قۇقىقتىق داۋ­لاردىڭ اكىمشىلىك راسىمدىك-پرو­تسەستىك كودەكسپەن رەتتەلۋى وتاندىق سوت تورەلىگىن بارىنشا ىزگىلەندى­رىپ، ادىلدىككە باستايدى. سونىمەن بىرگە اۋداندىق جانە وبلىستىق سوتتار دەڭگەيىندەگى سوت تورەلىگىنىڭ قولجەتىمدى بولۋ ماسەلەسىن پىسىقتاۋ كەرەك»، دەدى ق.توقاەۆ.

ارينە، سوت جۇيەسى سالاسىندا ات­قارىلىپ جاتقان جۇمىس جەتەر­لىك. ناتيجە دە كوزگە انىق بايقا­لادى. ءسوزىمىز دايەكتى بولۋى ءۇشىن دەرەكتەردى سويلەتەيىك. 2021 جىلى اۋداندىق سوتتاردىڭ سۋديا­لارى شامامەن 5 مىڭ شەشىم شىعار­عان. ياعني ءبىر سۋدياعا كۇنى­نە 3 شە­شىمنەن كەلەدى. سونىڭ 8 پا­يىزى (420) وبلىستىق سوتقا شا­عىم جاساعان. ياعني قابىلدانعان شەشىم­دەردىڭ 92 پايىزىنا تاراپتار كەلىسكەن.

دەگەنمەن مۇنىڭ ءبارى قوعامداعى سۋديالارعا سەنىمدى قالىپتاستىرا الماي وتىرعانى دا شىندىق. ول بىلاي تۇرسىن، زاڭنىڭ كەي باپتارى ءتۇرلى ماعىنادا قابىلدانىپ جاتادى. مۇنى تىلگە تيەك ەتكەن پرەزيدەنت مەملەكەتتىك ورگاندار اراسىنداعى سوت داۋلارىن دا رەتكە كەلتىرەتىن كەز كەلگەنىن اتاپ ءوتتى.

«ەگەر ەكى مينيسترلىك زاڭ نورمالارىن ءارتۇرلى تۇسىنسە، ونداي ماسەلەنى ۇكىمەت تۇپكىلىكتى شەشۋگە ءتيىس. ءدال وسىنداي ءتاسىلدى مەملەكەت­تىك ورگانداردىڭ مەملەكەتتىك ۇيىم­دار­مەن اراداعى داۋلارىنا دا قاتىستى قولدانۋ قاجەت. ءتۇرلى وڭىردە ۇقساس ىستەر بويىنشا ءارتۇرلى شەشىم قابىلداناتىن جايتتار ءجيى كەزدەسەدى. قازىر تسيفرلىق تالداۋ جاسايتىن قۇرال ازىرلەنۋدە. سول ارقىلى سوت تورەلىگىن اتقارۋ ءىسىن بىرىزدەندىرۋگە مۇمكىندىك تۋادى. جوعارعى سوت وسى ينتەللەكتۋالدى جۇيەنى تولىق  ەنگىزۋدى تەزدەتكەنى ءجون»، دەدى ق.توقاەۆ.

قورىتا ايتقاندا، سوت جۇيەسى­نىڭ جەتىستىكتەرى از ەمەس. بىراق اتقارىلاتىن شارۋا دا شاش ەتەكتەن. قازىرگى تاڭدا ءجيى ايتىلاتىن ادىلەتتى قازاقستان قۇرۋداعى باستى ماسەلە دە سوت تورەلىگىنە بايلانىستى. سوندىقتان حالقىمىزدىڭ «تۋرا بيدە تۋعان جوق، تۋعاندى بيدە يمان جوق» قاعيداسى ءاردايىم ساقتالۋعا ءتيىس.