ەكسپورتشىل كەنىشتەر تويدىرا ما، توڭدىرا ما؟

كەنىشتەردەگى كولىك كەپتەلەگى

بيىل ءوڭىردىڭ قاتتى وتىنعا قاجەتتىلىگى 522 مىڭ توننانى قۇرايدى. ونىڭ 133 مىڭ تونناسى – بيۋدجەتتىك مەكەمەلەرگە، 310 مىڭ تونناسى تۇرعىندار ءۇشىن قاجەت ەكەن. وكىنىشكە قاراي، وڭىردەگى ءبىلىم بەرۋ، مادەنيەت جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكەمەلەرىنە جوسپارلانعان كو­مىردىڭ جەتكىزىلۋى وتە باياۋ ءجۇرىپ جاتىر. ماسەلەن، ءبىلىم سالاسىنا قاجەت 87،8 مىڭ توننانىڭ نەبارى 42 مىڭى، مادەنيەت نىساندارىنا بولىنگەن 172 مىڭ توننانىڭ 22 مىڭ تونناسى عانا نىسانالى جەرگە تاسىپ جەتكىزىلگەن. ايماقتاردا جەكە تۇرعىنداردى كومىرمەن قامتاماسىز ەتۋ كورسەتكىشتەرى دە ءتۇسىپ كەتكەن. بىل­تىر قاتتى ايازدا كومىر تاپشىلىعىنان اۋەلبەك اۋىلدىق مەكتەبىن قاتىرىپ الا جازداعان اقتوعاي اۋدانىنىڭ اكىمدىگى بيىل بيۋدجەتتىك مەكەمەلەرگە كومىر جەت­كىزۋشىلەردىڭ سانىن ەكى ەسەگە ارتتىرىپتى. الايدا ونىڭ سالدارىنان جەكە ۇيلەرگە وتىن تاسىپ جۇرگەندەردىڭ بەلسەندىلىگى تومەندەپ، بۇگىندە جوسپارلى جەتكىزۋدىڭ نەبارى 8 پايىزى عانا ورىندالىپتى. مۇنداي ماسەلە بىرنەشە اۋداندا بايقالىپ وتىر.

كومىر تاسۋداعى قازىرگى باياۋ قارقىن ساقتالىپ قالاتىن بولسا، قىركۇيەك ايى­نىڭ سوڭىنا قاراي قيىندىقتار تۋىنداۋى مۇمكىن. سونىڭ ءبىرى – «مايكوبە» كەنىشىندەگى جۇك كولىكتەرىنىڭ كوپتىگى­نەن تۋىندايتىن كەپتەلىس. وتكەن جىلى وسى مەزگىلدە كەنىش باسىندا جۇزدەگەن ما­شينا ىركىلىپ، كەزەكتە تۇرىپ قالعان جۇر­گىزۋشىلەر اراسىندا ايعاي-شۋ شىققان. باياناۋىلدا اپتالاپ جاۋعان جاڭبىر­دىڭ سالدارىنان كەنىشتىڭ جولدارى مي باتپاققا اينالىپ، كولىكتەردىڭ ءجۇرىپ-تۇرۋىن قيىنداتتى. ارتىنشا وبلىس ورتالىعىنداعى كومىر ساتاتىن ورىنداردا وتىن تاپشىلىعى بوي كورسەتتى. وڭىرلىك ەنەرگەتيكا جانە تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ باسشىسى ەرجان سالحانوۆتىڭ سوزىنە قاراعاندا، جۇكتى قابىلداپ الۋشىلاردىڭ ۋاقىتىن­دا ءوتىنىم بەرمەۋىنەن بىلتىر جەتكىزۋ مەرزىمدەرى ۇزارىپ كەتتى. سوعان وراي قاتتى وتىندى الىس اۋداندارعا جەتكىزۋ جۇمىستارى قاراشا ايىنىڭ سوڭىنا دەيىن سوزىلدى. ونىڭ ۇستىنە «قازاقستان تەمىر جولى» كومپانياسىنا تيەسىلى جۇك ۆاگوندارى دا جەتىسپەدى. وسىنىڭ بارلىعى اينالىپ كەلگەندە بيىل كومىر تاسىمالداۋ ءىسىن ۇيىمداستىرۋشىلارعا ساباق بولۋى ءتيىستىن. بىراق قازىرگى كۇنى بيۋدجەتتىك مەكەمەلەرگە 60 مىڭ توننا عانا كومىر جەتكىزىلگەنىن، ول جوسپاردىڭ 45 پايىزى عانا ەكەنىن ەسكەرسەك، بىلتىرعى جاعداي قايتالانۋى بەك مۇمكىن ەكەنىن بولجاي بەرۋگە بولاتىن شىعار.

الايدا بيىلعى ەڭ سوراقى ماسەلە رەسەيگە سالىنعان سانكتسيالار سالدارىنان تۋىنداۋى عاجاپ ەمەس. ماماندار كورشى مەملەكەتكە پاۆلودار وبلىسىنىڭ كومىرى جىلداعىدان وتە كوپ مولشەردە ەكسپورتتالۋى مۇمكىن ەكەنىندىگىن بولجاپ وتىر.

– 2021 جىلى «مايكوبە ينۆەست» كومپانياسى بارلىق وندىرىلگەن كومىردىڭ 78 پايىزىن ەكسپورتقا شىعاردى. بيىل رەسەيگە سالىنعان سانكتسيالارعا بايلانىستى ەكسپورت كولەمى ۇلعايادى دەپ كۇتى­لۋدە. وتكەن ماۋسىمدا ۆاگوندار جەتىس­پەگەن بولاتىن. بىلتىر «قازتەمىر ترانس» اق تاۋلىگىنە 20 باعىت بويىنشا تاسى­مالداۋلار ۇيىمداستىرعانى ءمالىم. بيىل بۇل مارشرۋتتار سانى ازايادى دەپ ايتىلدى. جالپى كومىر جىلىتۋ ماۋسىمى باستالماي تۇرىپ جەتكىزىلۋگە ءتيىس. وتكەن كەزەڭدە ماۋسىم سوڭىنا دەيىن كو­مىر تاسىمالداعان جاعدايلار دا بولدى، – دەيدى ەرجان سالحانوۆ.

جاۋاپتى باسقارما ەنەرگەتيكا مي­نيستر­لىگىنە كومىر سالاسىن رەتتەۋ جانە ىشكى نارىققا كوڭىل ءبولۋ، باعانى ۇستاپ تۇرۋ بويىنشا حات جولداعان. وعان قوسا جەرگىلىكتى كومىر كەنىشتەرىمەن باعانى جىلۋ ماۋسىمى سوڭىنا دەيىن ۇستاپ تۇرۋ تۋرالى كەلىسىم جاساپتى.

الداعى ۋاقىتتا جەرگىلىكتى «مايكوبە»، «سارىكول» جانە ەكىباستۇزداعى كومىر كەنىشتەرى رەسەيگە ەكسپورتتى ەسەلەيتىن بولسا، ءوزىمىزدىڭ تۇتىنۋشىلار ۋاقىتىندا وتىن جەتكىزە الماي قينالۋى ابدەن مۇم­كىن. سەبەبى كەنىش باسشىلىقتارىنىڭ نە­گىزگى نازارى بۇرىننان بەرى كورشى ەلدىڭ نا­رىعىندا ەكەنى ءمالىم. ال تاپسىرىس ۇلعايسا، اۆتوكولىكتەر تۇرماق، تەمىرجول بو­يىندا ۆاگونداردىڭ كەپتەلىسى تۋىن­داي­دى. بۇل ماسەلەنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن تۇرعىندار قاتتى وتىندى قىركۇيەك ايى­نىڭ سوڭىنا دەيىن قامداپ الۋعا ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىز. وڭىردە بارلىعى 12 وپەراتور جانە توعىز تەمىرجول تۇيىعى عانا جۇمىس ىستەيتىنىن تاعى ءبىر مارتە ەسكە سالايىق.

قازاندىق قاڭتارىلىپ تۇر

وڭىردەگى مەزگىل ماسەلەسىنە تەرەڭدەر بول­ساق، ءتۇيىنى تارقاماعان تۇيتكىلدەر وتىن­عا عانا قاتىستى ەمەس ەكەنىن اڭعارا­مىز. پاۆلودار قالاسىنداعى №1 جانە №2 جىلۋ-ەلەكتر ورتالىقتارىندا جانە ەكىباستۇزداعى جىلۋ-ەلەكتر ستانساسىندا جوندەۋ جۇمىستارى جوسپارلى مەرزىمىنەن كەشىگىپ جاتىر. دەسە دە بۇل جاعداي ەنەر­گەتيكالىق كاسىپورىنداردىڭ جىلۋدى ۋاقى­تىندا تاراتۋىنا كەدەرگى ەمەس دەپ سەن­دىرىپ وتىر باسقارما باسشىسى. ەنەر­گيا وندىرەتىن كومپانيالاردىڭ رەزەرۆتىك قويمالارىندا 1،5 ملن توننا كومىر مەن 16 مىڭ توننا مازۋت بار. بۇل ولاردىڭ كەمىندە 10 تاۋلىك كىدىرىسسىز جۇمىسىن قامتاماسىز ەتۋگە جەتكىلىكتى.

ەكىباستۇز قالاسىنىڭ اكىمى ايان بەيسە­كين جەرگىلىكتى جەو-داعى ءبىر قازاندىق كەستەگە سايكەس جوندەۋدەن وتكىزىلگەنىن، قال­عان ءۇش قازاندىق قاراشا ايىنىڭ سوڭى­نا دەيىن جوندەلەتىنىن حابارلادى. «كومىرلى شاھاردىڭ تۇرعىندارىن توڭ­دىرماۋ ءۇشىن قىسقى مەزگىلدە 290 گيگا­كالوريا جىلۋ قاجەت. ال بارلىق قازان­دىق اگرەگاتتارى تولىققاندى جۇ­مىل­­دىرىلعاندا 490 گيگاكالوريانى قۇرا­ماق. سوندىقتان بيىل قىستا ماسەلە تۋىن­داماۋعا ءتيىس. قالا تۇرعىندارى ءۇشىن كو­مىردىڭ تونناسى 5500 تەڭگە، شالعاي اۋىل­دار ءۇشىن 7000 تەڭگەگە دەيىن بارادى. جالپى، كومىر تاسىمالداۋ بويىنشا ماسەلە شەشىلگەن. قالادا 39 273 توننا كومىر مەن 302 توننا مازۋت قورى بار»، دەيدى شاھار باسشىسى.

ءبىر قىزىعى قۇرىلىسى باقانداي 5 جىل­عا سوزىلعان اقسۋداعى جاڭا قازاندىق بيىلعى قىسقا تاعى دايىن بولماي شىق­تى. قۇرىلىسىنا 11 ملرد تەڭگە جۇم­سال­عان ەنەرگەتيكالىق نىسان 2019 جىلى پايدالانۋعا بەرىلۋگە ءتيىس-ءتىن. الاي­دا قازاندىق جوباسىنداعى ءاۋ باستا جىبە­رىلگەن كەمشىلىكتەر وعان مۇمكىندىك بەرمەي، جاڭا ءوندىرىس ىسكە قوسىلماي جاتىپ قات-قابات ماسەلەلەر انىقتالدى.

نەگىزى بۇل قۇرىلىستىڭ سالىنۋىنا وبلىستىڭ بۇرىنعى اكىمى بولات باقاۋوۆ مۇددەلى بولعان. 2017 جىلى قوياردا قوي­ماي ءجۇرىپ، وسى ءبىر ءساتسىز جوبانى باستات­قىزىپ جىبەردى. «اقسۋ شاھارى ءبىر ماۋسىمدا 120 گيگاكالوريا جىلۋدى تۇتىنسا، جاڭا قازاندىق 180 گيگاكالوريا بەرەدى. جاڭا نىسان تۇرعىنداردىڭ سۇرانىسىن وتەپ قانا قويماي، قالانىڭ دامۋىنا مۇمكىندىك تۋدىراتىنى ءسوزسىز. قازاندىق ەكى-اق جىلدىڭ ىشىندە تۇرعىزىلىپ، پاي­دالانۋعا بەرىلەدى» دەپ لەپىرگەنى ەسىمىزدە. وكىنىشكە قاراي، 2019 جىلدىڭ كۇزىندە تاپسىرىلۋعا ءتيىس الىپ نىسان ودان كەيىنگى 2 جىلدا دا تاپسىرىلمادى. ءاۋ باستا بولىنگەن ميللياردتاردىڭ جەت­پەي­تىندىگى ايقىن بولىپ، قوسىمشا 750 ملن تەڭگە ءبولىندى. بىراق ول قاراجات تا ما­سە­لەنى شەشپەدى. ساعىزشا سوزىلعان «سا­قال­دى قۇرىلىستىڭ» جىرى ءالى كۇنگە جالعاسۋدا.

بىلتىر جازدا وبلىس باسشىسى ابىل­قايىر سقاقوۆ كۇزدە ىسكە قوسىلادى دەگە­نىمەن ول ۋادە دە قۇرعاق بولىپ شىقتى. ال قاراشا ايىندا اقسۋ فەرروقورىتپا زاۋىتى اۋماعىندا جۇمىس ىستەپ تۇرعان ەسكى قازاندىقتا (ازىرشە قالانى جىلۋمەن قامتىپ تۇرعان سول عانا) اپاتتىق جاعداي ورىن الىپ، تۇرعىن ۇيلەردەگى جىلۋ باتارەيالارى قاتىپ قالا جازدادى.

باقساق، جاڭا قازاندىقتاعى ماسەلە ءبىز ويلاعاننان دا كۇردەلى ەكەن. ونى ابىلقايىر باقتىباي ۇلى بىلاي دەپ تۇسىندىرگەنى ەسىمىزدە:

– جاڭا قازاندىقتىڭ قۇرىلىسى تو­لىق اياقتالدى دەپ ايتۋعا بولادى. نىسان تەحنولوگيالىق جاعىنان اسا كۇردەلى بولۋى سەبەبىنەن ونداعى سىناق جۇمىستارى اياقتالمادى. بۇل قازاندىق اقسۋدى جىلۋمەن تولىق قامتاماسىز ەتە المايتى­نىن ايتقىم كەلەدى، ياعني ول ەسكىسىنە قو­سىمشا كۇش بولادى. جاڭا قازاندىقتان شىعاتىن جىلۋدىڭ ءتاريفى ناقتى تۇردە العاندا اسا قىمباتقا تۇسەتىنىن اڭعار­دىق. جوبالىق-سمەتالىق قۇجاتتامالار مەن تەحنولوگيالىق شەشىمدەردىڭ دۇرىس جۇرگىزىلمەۋى سالدارىنان وسىنداي كۇر­دەلى جاعدايعا جەتىپ وتىرمىز. ءتىپتى سۋعا قوسىلۋ جۇيەسى دە كاسىپورىنعا تىكە­لەي جۇرگىزىلمەگەن. بولماعان سوڭ جاعى­لا­تىن كومىر قۇنىن سۋبسيديالاپ، فەررو­قورىتپا زاۋىتىنىڭ سۋىنا قوستىق، ال ەلەكتر ەنەرگياسىن جەرگىلىكتى گرەس-تەن الاتىنداي جاعداي جاسادىق. مۇنىڭ بارلىعى شىعىنىن ازايتىپ، ءتاريفتى تومەندەتەدى دەپ ويلاعان ەدىك. الايدا الدىن الا ەسەپتەۋلەر بويىنشا جاڭا تاريف قۇنى قازىرگى قولدانىستاعى تاريفتەن 1،4 ەسەگە قىمباتتاپ كەتەتىنى بەلگىلى بولدى. مەن تاريف باعاسى ارى كەتسە 25 پايىزدان اسپاۋى كەرەكتىگى تۋرالى تاپسىرما بەردىم. سوندىقتان كەلەسى جىلى بارلىعى ويداعىداي بولۋى كەرەك، – دەپ ءسوز بەرگەن ەدى.

الايدا اقسۋ قالاسىنىڭ اكىمى نۇرلان دۇيسەمبينوۆ قازاندىقتاردا كەشەندى سىناقتار ءالى دە جۇرگىزىلىپ جاتقانىن ما­لىم­دەدى. العاشقى ەكى قازان­دىق­­تا تۇراقتى جانۋ رەجىمىنە، اۋا­نىڭ تو­لىققاندى تارالۋىنا جانە وتىن­نىڭ جانۋ وزەگىنە تۇسۋىنە قول جەت­كىزىلىپتى. ەندى كۇلدى شىعارۋ پرو­تسەسىن تۇراق­تان­دىرۋ ءۇشىن قوسىمشا ۇساق­تاعىش­تاردى ورناتۋ قاجەت ەكەن. ولاردى جەتكىزۋ جانە مونتاجداۋ قازان ايىنىڭ سوڭىنا قا­راي جوسپارلانعان. جوسپارلى جۇمىستار اياقتالعان سوڭ 1 قاراشادان سىناق جۇ­مىستارى قايتا باستالادى-مىس.

وسىلايشا، قازاندىق بيىلعى جىلىتۋ ماۋسىمىنا دا دايىن بولماي قالا ما دەگەن اقسۋلىق جۇرتتىڭ كۇدىگى راستالدى.

پاۆلودار وبلىسى