ەركىن تۇقىموۆ: الەمدە جاس عالىمدار ءۇشىن كۇرەس ءجۇرىپ جاتىر

– پرەزيدەنتتىڭ جارلى­عى­مەن قازاقستاننىڭ ستراتە­گيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى وسىدان 29 جىل بۇرىن 16 ماۋ­سىمدا قۇرىلدى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا ەلىمىزدىڭ ۇزدىك تالداۋ ورتالىعى دەپ تانىلعان ينستيتۋت قانداي جەتىستىكتەرگە جەتتى؟

– كەلەر جىلى قسزي-دىڭ قۇ­­رىلعانىنا 30 جىل تولادى. ينس­­تيتۋتىمىزدىڭ 30 جىلدىق مەرەي­تويىن لايىقتى اتاپ ءوتۋ ءۇشىن جان-جاقتى دايىندالىپ جاتىرمىز. بۇل تاريح ءۇشىن قىسقا مەرزىم بولسا دا، كەز كەلگەن تالداۋ ورتالىعى ءۇشىن مەجەلى كە­زەڭ. بولاشاققا جوس­پارىمىز كوپ. 29 جىلدا جەتكەن جەتىستىگىمىز دە از ەمەس.

بىرىنشىدەن، قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى – ەلىمىزدىڭ  مىقتى ءارى تانىمال تالداۋ ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى. مىسالى، 2020 جىلدىڭ قورى­تىن­دىسى بويىنشا پەنسيل­ۆانيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ الەمدەگى زەرتتەۋ ورتالىقتارى اراسىندا وتكىزەتىن جىل سايىنعى Global Go To Think Tank Index Report رەيتينگى بويىنشا قسزي ورتا­لىق ازيانىڭ ۇزدىك تالداۋ ور­تالىعى بولىپ تانىلدى. الايدا ەلىمىزدى الەمدىك دەڭگەيدە تانىتۋ ءۇشىن بىزگە ءالى دە ءوسۋ كەرەك. ماق­ساتىمىز – رەيتينگتە ورىن الۋ ەمەس، عىلىمي جەتىستىكتەرىمىزدىڭ جەمىسىن كورۋ.

ەكىنشىدەن، قسزي – مىقتى ساراپتامالىق مەكتەپ. ءبىز مەملەكەت باسشىسىنا ساراپتامالىق ماتەريالدار جازاتىندىقتان، ۇمىتكەرلەرگە جوعارى تالاپ قويامىز. سول سەبەپ­تى ينستيتۋتىمىزدا سىرتقى جانە ىشكى ساياسات بويىنشا ەلىمىزدىڭ مىقتى ساراپشىلارى قىزمەت ەتەدى. ءبىزدىڭ ەڭ ۇلكەن جەتىستىگىمىز ادامي كاپيتال ەكەنىنە سەنىمدىمىن.

قسزي قازىرگى تاڭدا مەملە­كەت­تىك قىزمەتتە، ەلىمىزدىڭ جوعارى لاۋازىمدارىندا جۇرگەن تانىمال تۇلعالاردىڭ جولىن اشىپ، ءبارىمىز ءۇشىن ومىر­لىك جانە ساراپتامالىق شەبەر­لىك مەكتەبىنە اينالىپ ۇلگەر­گەن. مىسالى، ينستيتۋت قابىر­عا­سىندا سەنات سپيكەرى ماۋلەن اشىم­باەۆ، مەملەكەتتىك كەڭەس­شى ەرلان قارين، ساياساتكەر ەرمۇ­حا­مەت ەرتىسباەۆ، بەلگىلى ساياساتتانۋ­شىلار بولات سۇلتانوۆ، الما سۇل­تانعاليەۆا، زارەما شاۋ­كەنوۆا، سۇلتان اكىمبەكوۆ جانە پرە­­زي­دەنت اكىمشىلىگى، ءسىم، ت.ب. ار­­ناۋلى مەملەكەتتىك ورگاندار­دىڭ قىزمەتكەرلەرى جۇمىس ىستەگەن.

جالپى، قازىرگى تاڭدا الەمدىك نارىقتا جانە الەمدىك عىلىم­دا قارجى جاعىنان تاپشىلىق جوق. بارلىق ەلدە تالانتتى، ىسكەر جاستارعا سۇرانىس بار. مى­سالى، الەمدەگى ۇزدىك زەرتتەۋ مەكە­­مەلەرىنىڭ ءبىرى ماسساچۋسەتس تەح­نو­لوگيالىق ينستيتۋتى ءتۇر­لى شىعارماشىلىق جوبانى ىسكە اسىراتىن كرەاتيۆتى جاس عا­لىمداردى تارتۋ ءۇشىن قو­ماق­تى قاراجات بولەدى. ولار ء«بىزدىڭ پروبلەمامىز اقشا ەمەس، ءبىزدىڭ پروبلەمامىز – تالانتتى عالىمداردىڭ جوقتىعى. ءبىز جاستاردى الەمنىڭ تۇكپىر-تۇك­پىرىنەن جينايمىز»، دەيدى. شى­نىمەن دە قازىر عالام بويىنشا يننوۆاتسيالىق يدەيالار مەن جاس عالىمدار ءۇشىن كۇرەس ءجۇرىپ جاتىر. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە قابىلەتتى جاستارعا دەگەن قاجەتتىلىك بار. سوندىقتان قسزي جاس ساراپشى عالىمدارعا قولداۋ كورسەتۋگە نيەتتى. جاقىن ارادا عىلىمي جوبالارعا 3-4 اي مەرزىمگە ميلليون تەڭگەگە دەيىنگى سومادا 15-كە جۋىق گرانت بولىنەدى. بۇل ينستيتۋتتىڭ وتاندىق عالىم­داردى قولداۋعا قوسقان زور ۇلەسى بولماق.

ۇشىنشىدەن، ءبىز باسقا ساراپ­تاما ورتالىقتارىمەن بەرىك قارىم-قاتىناس ورناتىپ، ۇلكەن سەرىكتەستىك جەلىسىن قالىپ­تاس­تىردىق. وسى ۋاقىتقا دەيىن كەڭ گەوگرافيالىق اۋقىمدى قام­تيتىن 40-قا جۋىق زەرتتەۋ جانە تالداۋ قۇرىلىمىمەن ىنتى­ماق­تاستىق تۋرالى مەمو­ران­دۋم­دارعا قول قويىلدى. سەرىك­تەس­تەردىڭ قاتارىندا رعا الەمدىك ەكونوميكا جانە حالىقارالىق قاتىناستار ينستيتۋتى، جوعارى ەكونوميكا مەكتەبى (رەسەي)، رەسەي، شىعىس ەۋروپا جانە ورتالىق ازيا ينستيتۋتى كاون (قىتاي)، دجونس حوپكينس ۋني­ۆەرسيتەتى جانىنداعى ورتا­لىق ازيا جانە كاۆكاز ينس­تيتۋتى (اقش)، دجوردج ۆاشينگ­تون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ورتالىق ازيا باعدارلاماسى (اقش)، فريدريح ەبەرت اتىنداعى قور، كون­راد ادەناۋەر اتىنداعى قور (گەرمانيا)، جاھاندىق جانە ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ورتا­لى­عى (پاكىستان)، وزبەكستان رە­س­پۋب­ليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جانىن­­داعى ستراتەگيالىق جانە وڭىر­ارا­لىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى، ورتالىق ازيا حالىقارالىق ينس­تي­تۋتى (وزبەكستان) جانە ت.ب. بار.

ءبىز حالىقارالىق بايلانىس­تاردى مەيلىنشە قولداۋعا تىرىسامىز. 29-30 ماۋسىمدا ەلوردادا ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينس­تيتۋتتارى ديرەكتورلارىنىڭ كەز­دەسۋى ءوتتى. القالى جيىندا وڭىر­دەگى پروبلەمالار كوتەرىلىپ، كووپەراتسيا مەن ينتەگراتسيا جولدارى تالقىلاندى.

– ال مۇنداي حالىقارالىق بايلانىستار نە ءۇشىن قاجەت؟ بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىزگە قالاي كومەكتەسەدى؟

– بىلەسىز بە، ۆارشاۆا مەن بوستوندا ستۋدەنت بولىپ جۇر­گەنىمدە دە، ديپلومات رەتىندە شەتەلدە قىزمەت ەتكەندە دە شەت­ەلدىك ساياساتكەرلەر مەن ساراپ­شى­لاردىڭ قازاقستان تۋرالى ناقتى تۇسىنىكتەرى جوق ەكەنىن بايقادىم. ەڭ سوراقىسى مادەني تۇرعىدا دا، وركەنيەت تۇرعىسىندا دا باي ەلىمىز تۋرالى ءتۇرلى ستەرەوتيپتەر بار ەكەنىن اڭعاردىم. كوبى قازاقستان بيلىك پەن ترايباليزم كەڭ تاراعان ەل دەپ ويلايدى. ءبىزدى كيىز ۇيدە تۇرادى، وركەنيەتتىڭ جەتىستىكتەرى تۋرالى بىلمەيدى دەپ سانايدى. سول سەبەپتى ءبىز سەرىكتەستەرىمىزگە قازاقستان تۋرالى، ەلىمىزدىڭ ساياسي جانە الەۋ­مەتتىك وزگەرىستەرى، سىرتقى ساياسي باعىتى تۋرالى وبەكتيۆتى اقپا­رات جەتكىزۋدى كوزدەيمىز. الەمنىڭ ساراپتامالىق ورتالىقتارى قازاق­ستانعا قاتىستى ساياساتتى جوسپارلاۋدا ماڭىزدى ءرول اتقا­راتىنىن ءتۇسىنۋ كەرەك.

– ءسىزدىڭ قسزي-عا ديپلو­ماتيالىق قىزمەتتەن كەلگەنىڭىز بەلگىلى. ماسكەۋدەگى ەلشىلىكتە كەڭەسشى-ۋاكىل، قازاندا باس كونسۋل بولىپ جۇمىس ىستەدىڭىز. ديپلوماتيالىق تاجىريبەڭىز عىلىمي ۇيىمدا قالاي كومەك­تەسەدى؟ ينستيتۋت ديرەكتورى رەتىندە ءوزىڭىز ءۇشىن ءارى قاراي دامۋدىڭ قانداي باسىم باعىت­تارىن بەلگىلەدىڭىز؟

– ءيا، مەن ۆارشاۆا ۋنيۆەرسي­تەتىنىڭ حالىقارالىق قاتىناستار ينستيتۋتىن ءتامامدادىم. بىراق 3-4 كۋرستان باستاپ زەرتتەۋ جۇ­مىستارىنا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، پولشانىڭ شىعىستانۋ زەرتتەۋ ورتالىعىمەن قىزمەتتەس بولدىم. الايدا مانسابىمدى ءسىم-دە ەمەس، قسزي-دا باستادىم. سىرتقى ساياسات بويىنشا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، ءدىني ەكسترەميزم تۋرالى ديسسەرتاتسيا قورعادىم. تەك سودان كەيىن مەن ءسىم-گە جۇمىسقا تۇرىپ، اناليتيكالىق تاجىريبەم سول جاقتا كەرەك بولعانىن ءتۇسىن­دىم. جالپى، ديپلومات ەڭ الدىمەن تالداۋشى بولۋ كەرەك. ويتكەنى ءسىز باسقا ەلدە جۇمىس ىستەپ، سول جاقتا بولىپ جاتقان وقيعالارعا تالداۋ جاساپ، زەرتتەۋ جۇمىسىن دايىنداۋىڭىز كەرەك. قازىرگى تاڭدا قسزي-دا الەۋمەتتانۋشىلار، ساياساتتانۋشىلار، ەكونوميستەر جۇمىس ىستەيدى. شىن مانىندە، ينستيتۋت زەرتتەۋ، تالداۋ قاجەت بارلىق قوعامدىق سالالارعا قاتىسادى. ءبىزدىڭ قىزمەتكەرلەرىمىزدىڭ ورتاشا جاسى – 40 جاس، ەڭبەككە قابىلەتتى، بەلسەندى، شىعارماشىل جاس. ءبىز ادامي كاپيتالدى دامىتۋدى ءارى قاراي دا جالعاستىرامىز. ول ءۇشىن حالىقارالىق بايلانىستاردى دامىتىپ، شەتەلدىك ارىپتەستەرىمىزبەن اقپارات الماسىپ، ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىپ، زەرتتەۋلەردىڭ وزىق تەحنولوگيالارىن ۇيرەنەمىز. ءبىزدىڭ زەرتتەۋ ماتەريالدارىمىز حالىقارالىق باسىلىمداردا نەعۇرلىم كوپ بولسا، سوعۇرلىم ينستيتۋتىمىز تانىمال بولىپ، ءبىز ەلىمىزگە پايدا اكەلە الامىز.

بۇگىنگى تاڭدا قسزي جوبالىق جۇمىس فورماتىن يگەرۋدە. سەبەبى ەكونوميكا، ىشكى جانە سىرتقى سايا­سات ءبىر-بىرىمەن تىكەلەي بايلانىستى، ولاردى ءبولىپ-جارۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ينس­تي­تۋتتىڭ بولىمدەرى نەگىزىندە حالىق­ارالىق جانە ىشكى زەرتتەۋلەر سالاسىندا جوبالىق كەڭسە­لەر قۇرىلادى. ماماندارىمىز ەۋرازيا، ورتالىق ازيا، كاسپي ءوڭىرىن زەرتتەيدى. قازاقستان­نىڭ ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىگى جونىندەگى باعدارلاما ىسكە اسىرىلادى. سونداي-اق ساياسي جاڭ­عىر­تۋ باعدارلاماسى اياسىندا پار­تيالىق ساياسي دامۋ مەن ازامات­تىق قوعام مودەلدەرىن قاراس­تىرۋ جوسپاردا بار. بۇل باعىت، ياعني جۇمىستىڭ جوبالىق فورماتى ۇجىمىمىزعا ءبىر توپ بولىپ جۇ­مىس ىستەۋگە جانە ءارتۇرلى اسپەك­تىلەردەگى ماسەلەلەردى زەرت­تەۋگە، ولاردىڭ كەشەندى شەشى­مىن ۇسىنۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ازىق-ت ۇلىك قاۋىپسىزدىگى، ترانس­پورتتىق جولدار، كورشى ەلدەر­مەن ەكونوميكالىق بايلانىس­تاردى دامىتۋ سياقتى ماسەلەلەر باسىم­دىقتا تۇر. ءبىز قوعامدى دۇرىس تانىپ، حالىقتىڭ قاجەتتىلىگىن ءبىلۋىمىز كەرەك. سول سەبەپتى الەۋ­مەت­تانۋلىق زەرتتەۋلەردىڭ ماڭى­زى زور. بۇل بولاشاقتا الەۋ­مەت­تىك كاتاكليزمدەردەن اۋلاق بولۋ­عا مۇمكىندىك بەرەدى. قسزي-دىڭ بۇرىنعى ديرەكتورى زارەما شاۋكەنوۆا ينستيتۋتىمىزدا تولىققاندى الەۋمەتتانۋ مەك­تەبىن قۇرعانىن اتاپ وتكەن ءجون. ءبىز ساۋالداما جۇرگىزۋ ارقىلى وڭىرلەردە الەۋمەتتانۋ باعىتىنداعى زەرت­تەۋلەردى ءارى قاراي جالعاس­تىرۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. بۇرىن قسزي زەرتتەۋلەردىڭ جابىقتىعى ءۇشىن ءجيى سىنعا الىناتىن. ۋاقىت وتە ەل دە، قوعام دا وزگەرۋدە. ءبىز مۇم­كىندىگىنشە اشىق بولىپ، زەرت­تەۋلەردىڭ ناتيجەلەرىن ۇنەمى جاريالاپ، مەملەكەت باس­شى­سى­نىڭ رەفورمالارىن حالىق قالاي قولدايتىنىن، قانداي سەنىم ارتاتىنىن كورسەتەمىز.

ازاماتتاردىڭ الەۋمەتتىك كوڭىل كۇيى مەن قوعامدىق-ساياسي كوڭىل كۇيىنىڭ سەرپىنىن باعالاۋ ماقساتىندا وڭىرلىك الەۋمەت­تانۋ باعىتىندا مونيتورينگ جۇرگىزىپ وتىرامىز. الەۋمەتتانۋ باعىتىندا مونيتورينگ ءار 3 اي سايىن ەلى­مىزدىڭ بارلىق وڭىرىندە (185 قالالىق جانە اۋىلدىق ەلدى مەكەن) 6800 رەسپوندەنتتى قام­تي وتىرىپ جۇرگىزىلەدى. زەرت­تەۋدى جۇرگىزۋگە نارىقتا ءوزىن دا­لەل­دەگەن الەۋمەتتانۋ باعىتىندا كوم­پا­نيالار تارتىلادى. قسزي قىز­مەت­كەرلەرى ءار وڭىرگە بارىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ دۇ­رىس-بۇرىس­تىعىن باقىلايدى. الىن­عان ناتيجەلەر ساياسي شەشىمدەر قابىلداۋعا نەگىز بولادى. بۇدان باسقا، ۆەدومستۆولىق الەۋمەتتىك زەرت­تەۋلەردى ۇيلەستىرۋ، ادىس­نامالىق سۇيەمەلدەۋ ماقساتىندا قسزي قۇرىلىمىندا ادىستەمەلىك زەرتحانا جۇمىس ىستەيدى. ءبىز جەر­گىلىكتى جەرلەردە زەرتتەۋلەر جۇر­گىزۋدە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ور­گاندارعا قولداۋ كورسەتەمىز. بۇل سونىمەن قاتار ايماقتارداعى جاعدايدى ناقتى ۋاقىت رەجىمىن­دە باقىلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سونىمەن قاتار مالىمەتتەر بازاسىن قالىپتاستىرۋ بويىنشا ودان ءارى جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك دەپ سانايمىن. ەگەر ينستيتۋتسيونال­دىق جادى، وتكەن تۋرالى ءبىلىم بولماسا، زەرتتەۋ جۇرگىزۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىز ءبىر كۇنمەن ءومىر سۇرە المايمىز. سوندىقتان وسى زەرت­تەۋ­لەر­دى جيناقتاۋ جانە ءتۇسىنۋ ماڭىز­دى باعىتتاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. سونداي-اق قسزي ساراپ­شىلاردىڭ مەملەكەتتىك ورگاندارعا سىندارلى ۇسىنىستار ازىرلەۋى ءۇشىن عىلىم مەن ءبىلىم، سىرتقى ساياسات جونىندە كەڭەستەر اشۋدى جوسپارلاپ وتىر.

– قسزي-دىڭ ساراپشىلىق قاۋىمداستىقتاعى ورنى ەرەكشە. ال قوعامدا ينستيتۋت تۋرالى تۇسىنىك قانشالىقتى قالىپتاسقان؟

– قازىر جاڭا داستۇرلەر، سو­نىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك ورگان­دار جۇمىسىنىڭ اشىقتىعى ءداستۇرى قالانۋدا. قازاقستان ازاماتتارى سالىق تولەۋشىلەر رەتىندە ءبىزدىڭ نەمەن اينالىساتىنىمىزدى بىلۋگە ءتيىس. ءبىز وسىعان داعدىلانىپ، وزگەرۋىمىز كەرەك. قوعام تاراپىنان قسزي تۋرالى اشىق ەمەس، جاريالى ەمەس دەگەن سىن-پىكىرلەر كوپ بولدى. ءبىر جاعىنان پرەزيدەنت جانىنداعى ينستيتۋت جۇمىسىنىڭ مارتەبەسى مەن فورماتى جاريالىلىقتىڭ كەيبىر شەكارالارىن مەڭزەيدى. كەي زەرتتەۋلەردىڭ اشىق جاريا­لاۋعا كەلمەيتىنى راس. بۇل ءبىز­دىڭ ەلىمىزدە عانا ەمەس، باسقا دا دەمو­كراتيالىق ەلدەردە كەزدە­سەتىن تاجىريبە. الەمنىڭ العاش­قى تالداۋ ورتالىعى، ايگىلى امەري­كالىق رەند كورپوراتسياسى دا بارلىعىنا ءوز اقپاراتىنا قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرە بەرمەيدى. سەبەبى بۇل – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى. ەكىنشى جاعىنان وزگەرە­تىن ۋاقىت تا كەلگەن سياقتى. ساياسي وزگەرىستەردىڭ دامۋ قارقىنى ءبىزدى دە وزگەرۋگە ماجبۇرلەيدى. سون­دىقتان ءبىز وكسفورد اناليتيكا فورماتى بويىنشا جاڭا سايت، سونداي-اق Youtube، Telegram، Instagram، Twitter پاراقشالارىن ىسكە قوستىق. بۇل تەك مەملەكەت باسشىسىنىڭ ساياساتىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن عانا ەمەس، سونداي-اق كۇن تار­تىبىندەگى نارراتيۆتەردى قا­لىپ­تاستىرۋ بويىنشا كەڭ اۋدي­تورياعا، ونىڭ ىشىندە حالىق­ارالىق اۋديتورياعا جەدەل تۇردە جاريالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

سونداي-اق ءبىز ءوزىمىزدىڭ ۇلت­تىق ساراپتامالىق الاڭىمىزدى اشتىق. ونى جاڭا قازاقستاننىڭ قۇرىلىسى رۋحىندا «قسزي GPS» دەپ اتادىق. GPS – قازاقستاننىڭ دامۋى ءۇشىن ەڭ جاقسى يدەيالاردى، ويلاردى، ماعىنالاردى ىزدەۋگە باعىت بەرەتىن باعدار دەگەندى بىلدىرەدى. ەكىنشى جاعىنان، GPS  «عىلىم. پىكىر. ساياسات» دەگەن سوزدەردەن قۇرالعان دەپ ايتۋعا بولادى.

بيلىك پەن قوعام تۇراقتى ديالوگتى قاجەت ەتەدى. قازاقستان الەمدىك قوعامداستىقتىڭ ودان دا تابىستى مۇشەسى بولۋى ءۇشىن نە ىستەۋىمىز قاجەت، ەلىمىزدى ءارى قاراي قالاي دامىتۋىمىز كەرەك، حالىقتىڭ ءومىرىن جاقسارتۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز قاجەت دەگەن سۇراقتار توڭىرەگىندە ۇدايى پىكىر الماسىپ وتىرعانى ءجون. سوندىقتان بۇل الاڭنىڭ تۇراقتى بولۋى وتە ماڭىزدى دەپ ويلايمىن. ونىڭ ۇستىنە بۇل الاڭ بۇكىل قوعامنىڭ، وڭىرلەردەگى بارلىق ازاماتتىڭ سۇرانىسىنا سايكەس بولۋى كەرەك. تەك ەلوردا مەن الماتىدا وتىرىپ قانا قويماي، قازاقستانداعى بارشا ازاماتتىڭ كوزقاراسىن ەسكەرۋ كەرەك. وسىعان بايلانىس­تى ۇلتتىق ساراپتاما الاڭىنىڭ مارتەبەسىنە سايكەس وڭىرلەردە دە پىكىرتالاستار وتكىزۋدى جوسپار­لاپ وتىرمىز. ءبىز بيلىككە تۇجىرىم­داما ۇسىنباس بۇرىن بارلىق پىكىردى ەسكەرۋگە دايىنبىز.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن

گۇلنار جولجان،

«Egemen Qazaqstan»