ءۇش بۋىندى مودەل: تەرگەۋ ساپاسى مەن جەدەلدىگى ارتادى

وسى ورايدا جەرگىلىكتى پروكۋراتۋرا ورگاندارى وزدەرىنە جۇكتەلگەن – ايعاقتارعا تاۋەلسىز باعا بەرۋ، ازامات­تار قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلۋىنا جول بەرمەۋ، سوتتا ايىپتاۋدى قولداۋ سىندى مىن­دەتتەردى قالاي ورىنداۋدا؟

تۇركىستان قالاسىنىڭ پروكۋرورى جاننۇر احمەتبەك جاڭا مودەلگە سايكەس وتكەن جىلدان باستاپ پروكۋرور ءىس بويىنشا ادامنىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىعىن قوزعايتىن بارلىق نەگىزگى پروتسەستىك شە­شىمدى كەلىسىپ، بەكىتەتىنىن ايتادى. تۇركىستان قالاسى پروكۋراتۋراسىنىڭ قاداعالاۋىنا جاتاتىن قالالىق پوليتسيا باسقارماسىندا تەرگەۋ اپپاراتى 35 قىزمەتكەردەن تۇرادى. ولاردىڭ جۇمىسىن قاداعالاۋدى 6 پروكۋرور جۇزەگە اسىرا­دى. «جاڭا مو­دەلگە ساي­كەس جۇمىس باستال­عا­لى 1 جىل 5 ايدا پولي­تسيا باسقارماسى جال­پى 3 428 شە­شىم قابىلداسا، پروكۋرور­لار ونىڭ 178-ءىن كەلىسۋدەن، ياعني بەكىتۋدەن باس تارت­قان، 3 262-ءىن بەكىتكەن. وسىلايشا، ازامات­تار­­دىڭ تاعدىرىنا قاتىستى بارلىق شە­شىم­دەر پروكۋرور­دىڭ سۇزگىسىنەن ءوتىپ، ول نەگىز­سىز دەپ تاپسا، كەلىسىلمەي، تەرگەۋشىگە كەرى قايتارىلادى. جالپى، جاڭا مودەل تەرگەۋشى مەن پروكۋروردى تىعىز قا­رىم-قاتىناستا جۇ­مىس ىستەۋگە ىقپال ەتىپ، تەر­گەۋدىڭ ساپاسىن دا، جەدەلدىگىن دە ارت­تىردى. ەڭ ماڭىزدى ناتيجەسى – ادام­داردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىن بۇزۋ­عا جول بەرىلمەدى. وعان دالەل – وسى مەر­زىمدە قالا پروكۋراتۋراسى­مەن سوتقا جىبەر­گەن ىستەر بويىنشا بىردە-ءبىر اقتاۋ ۇكىمى شىعارىلماعان. بۇل ءبىر جاعىنان ايىپتاۋ ءۇردىسى ازايۋىنىڭ بەلگىسى»، دەيدى جاننۇر اسقاربەك ۇلى.

مەملەكەت باسشىسى جولداۋىندا مەملە­كەتتىك قۇرىلىمداردىڭ كاسىپكەرلىك قىز­مەتكە كەز كەلگەن زاڭسىز ارالاسۋى، بيز­­نەسمەندەردىڭ جۇمىسىنا كەدەرگى كەل­­تىرۋى مەملەكەتكە قارسى جاسالعان اۋىر قىل­مىس رەتىندە باعالانۋى كەرەك ەكە­­نى جانە كاسىپكەرلەر شەنەۋنىكتەر تارا­پى­نان زاڭسىز قىسىم كورسە، بىردەن پرو­كۋراتۋرا ورگاندارىنا جۇگىنۋ قاجەت­تىگى ايتىلعان بولاتىن. بۇل تاپسىرما نە­گى­زىندە «پروكۋراتۋرا تۋرالى» زاڭ­عا وز­گە­رىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزى­لىپ، بيزنەستى قورعاۋدا پروكۋراتۋرا ءرولى كۇشەيتىلگەن. ەندى كاسىپكەرلىك سۋبەك­تىلەردىڭ شاعىمدارى بويىنشا پرو­كۋ­رورلار مەملەكەتتىك ورگانداردا تىكە­لەي تەكسەرۋ جۇرگىزۋ مۇمكىندىگىنە يە بول­دى. قالا پروكۋرورىنىڭ ايتۋىنا قارا­عاندا، زاڭنامانىڭ جاڭا تالابىنا سۇيەنە وتىرىپ تەكسەرىلگەن قالالىق ساني­تارلىق-ەپيدەميولوگيالىق باقى­لاۋ باسقارماسىندا كوپتەگەن جۇيەلى زاڭ بۇزۋشىلىق انىقتالعان. اتاپ ايت­قاندا، 11 كاسىپكەر زاڭسىز اكىمشىلىك جاۋاپ­تىلىققا تارتىلعان، كەرىسىنشە 134 تۇلعا اكىمشىلىك جاۋاپتىلىقتان نەگىزسىز بوساتىلىپ، بيۋدجەتكە 11 ملن تەڭگە ايىپ­پۇل تۇسپەي قالعان، 8 كاسىپكەرگە ساني­تارلىق-ەپيدەميولوگيالىق قورى­تىندى بەرۋدەن نەگىزسىز باس تارتىلسا، 2 كاسىپكەرگە قورىتىندى زاڭسىز بە­رىل­گەن، 6 كاسىپكەردىڭ وتىنىشىنە جاۋاپ كەش بەرىلگەن. پروكۋراتۋرانىڭ ۇسى­نۋى نەگىزىندە 11 كاسىپكەردىڭ قۇقى قور­عالىپ، باسقارمانىڭ 3 قىزمەتكەرى اكىم­شىلىك جاۋاپتىلىققا تارتىلدى، 5 قىز­­مەت­كەر مەملەكەتتىك قىزمەتكە كىر كەل­­تىرەتىن تەرىس قىلىقتار جاساعانى ءۇشىن لاۋازىمدارىنان بوساتىلعان. ال باس­قار­ما باسشىسى تەكسەرۋ بارىسىندا ءوز ەر­كىمەن قىزمەتىنەن كەتتى. وسىلاي­شا، پرو­كۋ­رورلىق تەكسەرۋ ناتيجەسىمەن باس­­قارما قۇرامى تولىعىمەن دەرلىك جا­ڭار­­تىلدى. «سونداي-اق مەملەكەت باس­شى­سىنىڭ «حالىق بىرلىگى جانە جۇيەلى رەفورمالار – ەل وركەندەۋىنىڭ بەرىك نەگىزى» اتتى جولداۋىندا كىلمىستىق ىستەر بويىنشا پروكۋرورلاردىڭ ايىپتاۋ اكتىلە­رىن دايىنداۋ قۇزىرەتىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن كەڭەيتۋ تاپسىرىلعان-دى. 2022 جىلدان بەرى پروكۋرورلار بارلىق اسا اۋىر قىل­مىس­تار بويىنشا ايىپتاۋ اكتىسىن وزدەرى جا­ساۋعا كىرىستى. مىسالى، تۇركىستان قا­لا­سىنىڭ پروكۋراتۋراسى بيىل 4 اسا اۋىر قىل­مىستىق ءىس بويىنشا ايىپتاۋ اكتى­سىن ازىرلەپ، سوتقا جولدادى. كەلەسى كە­زەڭ­دەر­دە پروكۋرورلار 2023 جىلدان باس­تاپ بار­لىق سىبايلاس جەمقورلىق، ال 2024 جىل­دان باستاپ قالعان قىلمىستىق ىستەر بو­يىن­شا دا ايىپتاۋ اكتىسىن وزدەرى ازىر­لەي­دى. بۇل ءتاسىل پروكۋرورلاردىڭ ايعاق­تار­عا تاۋەلسىز باعا بەرۋ مەحانيزمىن، ادام­­دى ايىپتاپ سوتقا جولداعانى ءۇشىن جاۋاپ­­كەرشىلىگىن كۇشەيتتى»، دەيدى قالا پروكۋرورى.

قاڭتار وقيعاسى كەزىندە تۇركىستاندا دا ازداعان توپ جينالىپ، ءتىپتى ارانداتۋشى­لىق ارەكەتتەر جاساۋعا تالپىنعان بولاتىن. بۇل ورايدا قالا پروكۋرورى جەر­گىلىكتى اتقارۋشى جانە قۇقىق قورعاۋ ورگان­دارىنىڭ ۇيلەسىمدى جۇمىسىنىڭ ناتي­جەسىندە «قاسىرەتتى قاڭتار» كەزىندە قالا اۋماعىندا جاپپاي تارتىپسىزدىك پەن تو­ناۋدىڭ الدىن الىپ، قوعامدىق-ساياسي احۋال­دىڭ شيلەنىسۋىنە جول بەرىل­مە­گەنىن ايتادى. زاڭسىز جينالىستار مەن شەرۋ­لەرگە قاتىسقان 123 ادام پولي­تسياعا جەتكىزىلىپ، اكىمدىك، پروكۋراتۋرا قىز­مەتكەرلەرى، قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن تۇسىندىرمە جۇمىستارىنان كەيىن قايتارىلعان، ال 15 ادامعا رەسمي زاڭعا تۇسىندىرمە بەرىلگەن. بەيبىت جينالىستاردى ۇيىمداستىرۋ جانە وتكىزۋ ءتارتىبىن بۇزعانى ءۇشىن 22 ادام اكىمشىلىك جاۋاپتىلىققا تارتىلىپ، ايىپپۇل سالىندى. بۇزاقىلىق جاساعان نەمەسە زاڭسىز قارۋ ساقتاعان 4 ادام قىلمىستىق جاۋاپقا تارتىلىپ، باس بوستاندىعىن شەكتەۋ جازاسى تاعايىندالدى. «جالپى، قالا پروكۋراتۋراسى زاڭدىلىقتىڭ ساقتالۋىنا جوعارى قاداعالاۋ، ياعني قىلمىستىق قۋدالاۋ جانە جەدەل-ىزدەستىرۋ قىزمەتىنىڭ زاڭدىلىعىن قاداعالاۋ بارىسىندا سوڭعى 3،5 جىلدا قىلمىستىق ىستەر بويىنشا 622 نۇسقاۋ بەرىپ، 58 رەت پروتسەستىك پروكۋرور تاعايىندالدى، 697 زاڭسىز قاۋ­لىنىڭ كۇشى جويىلدى، 44 ءىس قوسىمشا تەرگەۋگە قايتارىلسا، پروكۋرورمەن 9 قىلمىستىق ءىس جانە 36 جەدەل-ىزدەستىرۋ ءىس-شارالارى توقتاتىلدى. جاسىرىلعان 23 قىلمىس انىقتالدى، قالالىق پوليتسيا باسقارماسىنىڭ قىزمەتتىك بولمەلەرىنەن زاڭسىز ۇستالىپ وتىرعان 14 ادام بوساتىلدى. زاڭ بۇزۋشىلىقتارعا جول بەرگەن 111 پوليتسيا قىزمەتكەرى تارتىپتىك جاۋاپ­تىلىققا تارتىلدى. مەملەكەتتىك ايىپ­تاۋدى قولداۋ جانە قىلمىستىق ىستەر بويىنشا سوت اكتىلەرىنىڭ زاڭدىلىعىن قادا­عالاۋ سالاسىندا پروكۋرورلار سوتتار­دا قارالعان 747 ادامعا قاتىستى 650 ءىس بو­يىنشا مەملەكەتتىك ايىپتاۋدى قولداعان. اپەللياتسيالىق ءوتىنىشحاتتار نەگىزىندە 6 ادام­عا قاتىستى 3 ءىس بويىنشا ۇكىمدەر وز­گەرتىلدى. سوڭعى 3،5 جىلدا قاداعالاۋ اكتى­لەرى بويىنشا 132 970 جەكە جانە زاڭدى تۇلعانىڭ، سونىڭ ىشىندە 5 898 كاسىپكەر مەن 78 395 كامەلەتكە تولماعان بالانىڭ قۇقىقتارى قورعالدى. 5 981 زاڭسىز قۇ­قىق­تىڭ اكتىنىڭ كۇشى جويىلعان نەمەسە زاڭناماعا سايكەستەندىرىلگەن. تارتىپتىك جانە اكىمشىلىك جاۋاپتىلىققا 451 ادام تارتىلدى. تەكسەرۋ ناتيجەسىمەن تىركەلگەن ماتەريالدار بويىنشا 6 قىلمىستىق ءىس قوز­عالدى»، دەيدى جاننۇر اسقاربەك ۇلى.

قالا پروكۋرورلارى سوڭعى 3،5 جىلدا كاسىپكەرلەر قۇقىقتارىنىڭ ساقتالۋىنا قاتىستى 20 ارىز-شاعىمدى قاراپ، 7 زاڭ بۇزۋ­شىلىق انىقتاعان، 8 قاداعالاۋ اك­تىسىن ەنگىزگەن. ناتيجەسىندە، 5 900 كا­سىپ­كەر­دىڭ قۇقى قورعالعان. كامەلەتكە تول­ما­عان بالا­لار مەن الەۋمەتتىك جاعىنان وسال توپ­تارعا جاتاتىن ادامداردىڭ قۇ­قىن قورعاۋ ارقاشان ەرەكشە نازاردا. مى­سالى، پروكۋرورلىق قاداعالاۋ اكتىلەرى نەگى­زىندە قامقورلىقسىز قالعان 18 بالا تۇر­عىن ءۇي كەزەگىنە قويىلعان، مەكتەپتەردە زاڭ­سىز ساقتالعان ادام دەنساۋلىعىنا قاۋىپ­تى 2 مىڭنان استام ليۋمينەستسەنتتىك شام­دار جويىلىپ، 29 مىڭ وقۋشى مەن مەك­تەپ قىزمەتكەرىنىڭ قۇقى قورعالدى. «تۇر­كىستان سۋ» كاسىپورنى مۇگەدەكتەر سا­­نات­تاعى 88 تۇتىنۋشىعا 1 380 000 تەڭ­گە مولشەردە كوممۋنالدىق قىزمەتىنىڭ شى­­عىندارىن وتەپ بەرمەگەنى انىقتالىپ، قۇ­قىق­­تارى قالپىنا كەلتىرىلگەن. تۇرعىن ءۇي كەز­ەگىنەن زاڭسىز شىعارىلعان الەۋ­مەت­تىك وسال توپتاعى 14 وتباسى انىقتالىپ، قاي­­تادان كەزەككە قويىلىپتى. حالىقتى جۇ­مىس­پەن قامتۋ ورتالىعى «ەڭبەك» مەم­­لە­كەتتىك باعدارلاماسىمەن جۇمىسقا ورنا­لاس­تىرىلعان ازاماتتاردىڭ مىن­دەتتى زەي­نەتاقى جارنالارىن ۋاقتىلى اۋدار­ما­عانى انىقتالىپ، 1 684 جۇمىسشىنىڭ قۇقى قالپىنا كەلتىرىلگەن.

تۇركىستان