جاڭاشىلدىققا جاناشىر جان تابىلا ما؟

جىلدار بويى جاڭالىقتارىنا جاناشىر جان تاپپاعان ونەرتاپقىش تاياۋدا «Egemen Qazaqstan» باسىلىمىنىڭ رەداك­تسياسىنا ارنايى ات ارى­تىپ كەلگەن ەكەن. ول ءوز سوزىندە وندا­عان جىل بۇرىن ويلاپ تاپقان جاڭا­لىق­تارى بيلىك باسىنداعى ازاماتتار تاراپى­نان قولداۋ تاپپاعانىنا كۇيىنەتىنىن جەت­كىزدى. وسى ماسەلە باس باسىلىم ار­قىلى شەنەۋنىكتەردىڭ قۇلاعىنا جەتسە دەگەن تىلەگىن دە جاسىرىپ قالماعان ەدى.

«مەن جالپى عىلىمنىڭ ءار سالاسىنا بايلانىستى 25 جاڭالىق ويلاپ تاپقان اداممىن. ولاردىڭ قاتارىندا جارىلىستىڭ الدىن الاتىن، كوروناۆيرۋس، قۇس تۇماۋى دەرتىنە توسقاۋىل بولاتىن جوبالارىم دا بارشىلىق. بۇگىندە بەلگىسىز اۋرۋلاردىڭ سال­دا­رىنان ءتورت ت ۇلىكتىڭ ءولىمى كوبەيىپ كەتتى. ونىمەن كۇرەسۋ ماسەلەسى دە نازارىمنان تىس قال­عان ەمەس. سونداي-اق ءورتتى بول­دىرماۋ ءۇشىن دە بىلگەنىمدى، كوكەيگە تۇيگەنىمدى قورىتىپ، جاھاندىق دەڭگەيدە جاڭالىق اشقان بولاتىنمىن. ەندى وسى جاڭالىقتاردى جۇزەگە اسىرساق، رەسۋرسى كەمشىن سانالاتىن كوپ­تەگەن ەلدى باسىپ وزاتىن ەدىك. مۇنىڭ ءبارى ونەرتاپقىشتاردىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولماق. مەن «ونەرتاپقىشتى ءولتىرۋ نەمەسە زاڭ كەمشىلىكتەرى»، دەگەن كىتاپ تا جازدىم. وعان تاپقان جاڭا­لىقتارىمنىڭ ءبارىن ەنگىز­دىم. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جوبا­لارىمنىڭ جۇرتقا كەرەك ەكەنىن دالەلدەۋمەن كەلەمىن. باسقاسىن ايتپاعاندا، ورتكە قارسى جەتى جاڭالىق ويلاپ تاپقان بولاتىنمىن. ولاردى ىسكە اسىرساق، ەلىمىزدە مۇلدە ءورت بولمايدى. جانارماي قويمالارىندا قانشاما ادام مەرت بولىپ جات­قانىن بىلەتىن شىعارسىزدار. قان­شاما ملرد قارجى جەلگە ۇشتى دەسەڭىزشى. وسىنداي ولقى­لىقتاردىڭ بارلىعىنىڭ الدىن الاتىن بولامىز. مەنىڭ جاڭا­لىقتارىمنىڭ ءبارى فيزيكا مەن حيميانىڭ، بيولوگيا مەن ماتەماتيكانىڭ، ءومىردىڭ زاڭ­دى­لىقتارىنا نەگىزدەلگەن. ماسە­لەن، ينەرتتى گاز دەگەنىمىز جان­بايدى عوي. ونىڭ ىشىندە اۋا­دان اۋىر گازدار بولادى. ايتا­لىق، كومىرقىشقىل گازى ءبىر جا­رىم ەسە اۋىر بولسا، ارگون ەكى ەسە، كريپتون ءتورت ەسە، كسەنون بەس ەسە اۋىر. سول ينەرتتى گاز­دى پايدالانۋ ارقىلى ءورتتى جويۋ­عا مۇمكىندىك بار. وسىنى قاپەر­دەن شىعارماعان ءجون»، دەيدى اۋليەاتالىق ازامات.

ءورت ءسوندىرۋ ماشيناسى تاۋلىك بويى جۇمىس ىستەيدى

ول ءوزى ويلاپ تاپقان جاڭالىق­تارىن ماماندارعا اپارىپ، ونىڭ تيىمدىلىگىن دالەلدەپ تە بەرگەن ەكەن. الايدا م.ايۋباەۆ­تىڭ ويىن تۇسىنگەن شەنەۋنىكتەر جوقتىڭ قا­سى. وسىلايشا جامبىلدىق ونەر­تاپقىشتىڭ جاڭالىعى جىل وتكەن سايىن شاڭ باسقان ءار­حيۆ­تىڭ «سانىنە» اينالىپ بارا جاتقانداي كورىنەدى. جاناشىر جان تابىلماسا، ماسەلەنىڭ جابۋلى كۇيىندە قالا بەرەتىنى دە كۇمان تۋدىرمايدى.

ء«تىلسىز جاۋ تۋرالى ءسوز ەتكەندە ءورت تەحنيكالارىنا توقتالماۋ مۇمكىن ەمەس. جەر جۇزىندە مەن ويلاپ تاپقانداي تەحنيكا جوق ەكەنىنە بەك سەنىمدىمىن. الەمدەگى تەحنيكانىڭ دەنى ءبىر دەگەندە جارتى ساعات عانا جۇمىس ىستەيتىنىن جاقسى بىلەمىز. ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك نەگىزىنەن ءورتتى سۋمەن وشى­رەدى. ال مەن ويلاپ تاپقان ءورت ءسوندىرۋ ماشيناسى ءبىر قۋاتتاعان كەزدە 24 ساعات دامىلسىز جۇمىس ىستەي الادى. وندا جەتى ءتۇرلى ءتاسىل قامتىلعانىن ايتا كەتكەن ءلازىم. كەزىندە كارىم ءماسىموۆ ۇكىمەتتى باسقارعان شاق­تا ەلىمىزدىڭ كوپ جەرىندە ءورت لاۋ­لاپ، بيلىكتەگىلەر ونى وشىرە ال­ماي مازاسى قاشتى. سوندا ول ءورت ءسوندىرۋ تەحنيكالارىن دامىتۋ تۋرالى قاۋلى شىعارعان ەدى. الايدا ءبىز جاڭالىقتى ىسكە اسىرۋدىڭ ورنىنا رەسەيدەن 180 ملن تەڭگەنىڭ ءۇش ماشيناسىن ساتىپ الدىق. وسىلايشا، جوق جەردەن شىعىنعا تاپ بولدىق. سونى ەستىگەننەن كەيىن بويىما جيعان بارلىق ءبىلىمىمدى پايدالانىپ، جاڭالىق اشتىم. ءوزىم ويلاپ تاپقان ماشينانى پاتەنتتەدىم. ول ماشينا جاڭا ايتقانىمداي تاۋلىك بويى جەتى ءتۇرلى تاسىلمەن (بۋمەن، سۋمەن، سۋ ارالاسقان بۋ­مەن، ينەرتتى گازبەن، گازدى كوبىك جا­نە سۋلى، بۋلى كوبىكپەن) جۇ­مىس ىستەيدى. باعاسى رەسەيلىك ما­شي­نانىڭ قۇنىنان اسپايتىن بولادى.

جارتى ساعات پەن 24 ساعاتتا، ءبىر ءتاسىل مەن جەتى تاسىلدە ايىرما­شى­لىق بار ما؟ قالاي ويلايسىز؟ اري­نە، بار! ءبىز وسىنداي تەحنيكانى ءوزىمىز جاساپ شىعارساق، تورتكۇل دۇنيەنى ءورت ءسوندىرۋ كولىگىمەن قامتيتىن ەدىك. بۇل مەملەكەتكە دە ءتيىمدى بولار ەدى. ماشينانىڭ ۇستىنە بۋ قازاندىعى ورنالاستىرىلادى. فيزيكانىڭ زاڭدىلىعىنا سۇيەنسەك، ءبىر كولەم سۋدان بەس مىڭ كولەم بۋ الۋعا بولاتىنى دالەلدەنگەن عوي. بۇل ماشينا ارقىلى رەسپۋبليكالىق «شاپاعات» بايقاۋىندا جۇلدەلى ءبىرىنشى ورىن العان بولاتىنمىن. ءورتتى بۋمەن ءوشىرۋ تەحنولوگياسىن بىرنەشە جىل بۇرىن سىناقتان دا وتكىزىپ كورگەن ەدىك. ءورت ماماندارى، توتەنشە جاعداي سالاسىنىڭ وكىلدەرى جانە وزگە ماماندار دۇرىس قورىتىندى شىعارىپ تا بەردى. بۇل ماشينانى، تىك­ۇشاقتى بولسىن، ءورت سوندىرۋدەن باسقا سالالاردا دا پايدالانۋعا بولاتىنى داۋسىز. مەديتسينا سالاسىنا دا تيگىزەر پايداسى زور دەپ ەسەپتەيمىن. بولمەلەردى، اۋلانى زالالسىزداندىرۋعا پاي­دا­لانۋعا دا بولادى. بۋ­مەن زا­لال­­سىزداندىرۋدىڭ ەكولو­گيا­لىق تۇرعىدان ءتيىمدى ەكەنىن دە ۇمىت­پاعان ءلازىم. قىستىڭ كوزى قىراۋدا سۋ قۇبىرلارى مەن قۇدىق­تار قاتقان كەزدە ولاردى ەرىتۋگە دە مۇمكىندىك بار. ماشينا 130-150 گرادۋستىق بۋ بولەتىنىن ۇمىت­پا­عان ءجون. دۇكەندەردەگى ءورت­تى بۋمەن نەمەسە ينەرتتى گازبەن وشىرسەك، ەشقانداي زاقىم كەلمەي­دى. قىسقاسى، مەن ويلاپ تاپقان جاڭا­لىق ەلىمىز ءۇشىن بارلىق جاعىنان ءتيىمدى.

ۋاقىتىندا «لەڭگىر ماشينا قۇراستىرۋ زاۋىتى» مەنىڭ جاڭا­لىعىمدى جىلى قابىلداپ، قۇراستىرۋعا نيەتتى بولعان ەدى. الايدا اتالعان كاسىپورىن ءبىر كەزدەرى جابىلىپ قالدى. ايت­كەنمەن مەنىڭ جاڭالىعىم وسى ۋاقىتقا دەيىن ۇكىمەت تاراپىنان قولداۋ تاپپاي وتىر. سول جاعى مەنى قاتتى قىنجىلتاتىنى راس. قولداۋ بولسا، كەز كەلگەن قالادا جاساپ شىعارۋعا بولاتىن ەدى عوي. ونىڭ ەشقانداي دا قيىندىعى جوق. بۇل تەحنيكاعا بىرنەشە جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ماماندارى جوعارى باعا بەردى. ءبىز سوزبەن ايتقاندا، ءورت ءسوندىرۋ ماشيناسىنىڭ تيىمدىلىگىن دالەل­دەۋدەي دالەلدەدىم.

جانارماي قويمالارىندا تىر­كەلگەن ءورت سالدارىنان كوپ­تە­گەن ادامدار كوز جۇمدى. ميل­لياردتاعان شىعىن كەلدى. ال مىنا جاڭالىق سول ءورتتىڭ ءبارىنىڭ الدىن الادى. بىردە ءورت سوندىرۋگە قاتىستى زاڭداردى قاراپ شىعىپ، قاتەلىكتەردى تاپقان بولاتىنمىن. سوندىقتان ءتاسىلدى وزگەرتەتىن كەز كەلگەنىن انىق بىلەمىن دەسەك، ەش قاتەلەسپەيمىن. ونىڭ ءبارىن ايتۋداي ايتىپ كەلەمىن. سول سەبەپتى، جاڭالىعىما بيلىك باسىنداعى ازاماتتار جاناشىرلىقپەن نازار اۋدارسا دەيمىن. قىسقاسى، ءورتتى بولدىرمايتىن ينەرتتى گازدى جانارماي قويمالارىندا پايدالانۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ول اۋادان اۋىر بولعاندىقتان جانارمايدىڭ ۇستىندە قالقىپ جۇرەدى. اۋانى كىرگىزبەيدى. سول سەبەپتى دە ءورت بولمايدى. عا­لامتوردان جانارماي قويما­لارىندا ءورت نەمەسە جارىلىس بولعان كەزدە قويمالاردىڭ شاتىرى 30-40 مەتردەي بيىكتىككە اتىلىپ كەتەتىندىگىن كوردىم. بۇل اجەپتەۋىر سالماعى بار دۇنيەلەر ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ول قايتادان تۇسكەن كەزدە جان-جاعىن قيراتىپ تۇسەتىنى انىق. ماي ساقتالعان تسيستەرنا باكتى دە تەسىپ كىرۋ قاۋپى بار دەگەندەي... ول ءورتتى ودان ءارى ۇلعايتىپ، شىعىندى مولايتۋعا سوقتىراتىنى بەلگىلى. مىنە، بۇل جەردە زاڭنىڭ دۇرىس ەمەستىگىن اڭعارۋعا بولادى.

بۇل ماسەلەنى ۇزاق جىلدار بويى كوتەرىپ ءجۇرمىن. كەزىندە توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگى مەنىڭ ءتاسىلىم جەر جۇزىندە كەزدەس­پەيتىنىن ايتىپ حات تا جولدادى. كەيىننەن «ينەرتتى گازدار­دى پايدالانا وتىرىپ ءورت ءسون­دىرۋ حالىقارالىق تاجىريبەدە قولدانىلماعان نارسە (سول ءۇشىن پاتەنت الىپ وتىرمىن عوي). سوندىقتان ءبىز الەمدىك تاجى­ريبەدە قولدانىلىپ وتىرعان كو­بىك ارقىلى ءورت ءسوندىرۋ ءتاسى­لىن پايدالانا بەرەمىز»، دەپ جاۋاپ بەرگەن بولاتىن. جا­نار­ماي قويماسىندا ءورتتى بولدىرماۋعا قاتىستى سىناقتى وتكىزدىك. قاتىسقان ماماندار جاڭالىعىمدى ءبىر اۋىزدان مويىندادى»، دەيدى ول ءوز ويىمەن ءبولىسىپ.

ۇزاق جىلدار بويى جاڭا­لىعىنىڭ جۇزەگە اسقانىن كورگى­سى كەلگەن ونەرتاپقىش وسى ۋاقىت­قا دەيىن توتەنشە جاع­داي­­لار مينيسترلىگىنەن كوپ ءۇمىت كۇتكەن. ءتىپتى ۋاقىتىندا جاڭا­لىعى جۇزەگە اساتىنداي كورىن­گەن كەز دە بولعان ەكەن. الايدا ويلارىنىڭ بارلىعى دا بۇرىنعى ارمان كۇيىندە قالىپ قويا بەرگەن كورىنەدى.

«رەسەيدىڭ ءورت ءسوندىرۋ ماشيناسىن ساتىپ العاننان تۇك تە ۇتقان جوقپىز. قايتا مەن ويلاپ تاپقان تەحنيكانى قۇراستىرساق، الەم بىزدەن ءورت ءسوندىرۋ ماشيناسىن ساتىپ الار ەدى. اتتەڭ وسىنى ەستيتىن قۇلاق، كورەتىن كوز بولماي تۇر. ماسەلە پرەزيدەنتتىڭ قۇلاعىنا جەتپەي، وڭ شەشىم تاپپايتىن سەكىلدى»، دەيدى ول كۇيىنىپ.