جاڭا الەمدەگى جاڭا قازاقستان: ساياساتتانۋ عىلىمىنىڭ الدىندا اۋقىمدى مىندەتتەر تۇر

بەلگىلى ساراپشىلار، ساياساتتانۋشىلار، الەۋمەتتانۋشىلار، تاريحشىلار مەن گۋمانيتارلىق سالانىڭ وزگە دە وكىلدەرى قاتىسقان فورۋمدا ەرلان قارين ەلىمىز بەن الەمدە بولىپ جاتقان پرو­تسەس­تەردىڭ بارلىعىن تەرەڭ ساراپ­تاۋدىڭ ماڭىزدى ەكەنىن اتاپ ءوتتى. وقيعالار مەن قۇبىلىستارعا ساپالى ساراپتاما جاساۋ ءۇشىن ونىڭ سان الۋان سەبەبىن ەسكەرە وتىرىپ، جان-جاقتى زەرتتەۋ كەرەك. سونىمەن قاتار ساراپشىلاردىڭ تالقىلاۋلارى مەن پىكىر الماسۋلارىن ۇيىمداستىرعان ءجون.

«جاڭا قازاقستاندى ساياسي-ەكو­نوميكالىق ۇدەرىستەردىڭ دامۋ تە­تىكتەرىن باسشىلىققا الماي قۇرۋ مۇمكىن ەمەس»، دەپ اتاپ ءوتتى ءوز سوزىندە ە.قارين. «الەمدە كەيىنگى جىلداردا سىن-قاتەرلەر كۇ­شەيىپ، پاندەميا مەن ءتورتىنشى ونەر­­كا­سىپتىك رەۆوليۋتسيانىڭ اسەرى­نەن ساياسي-ەكونوميكالىق قارا­ما-قايشىلىقتار شەگىنە جەتتى. مۇ­نىڭ بارلىعى الەمدىك پاراديگ­مانىڭ وزگەرۋىنە اكەلىپ سوقتىراتىنى انىق. بۇل جاھاندىق ۇردىستەردىڭ ەلى­مىزگە دە ىقپالى بار. قازاق­ستان گەوگرافيالىق جانە گەو­سايا­­سي تۇرعىدان عالامدىق سىلكى­­نىس­­تەر وشاعىنا جاقىن ورنالاس­­قان­دىقتان، الداعى ۋاقىت­تا وسى قۇبىلىستاردىڭ ۇدەي تۇسە­تى­نىن قا­پەرگە الۋ قاجەت. قازىرگى كەزدە سىرتقى فاكتورلار­دىڭ دا قىسىمىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. وسى ورايدا قازاقستان ءوز تۇراقتىلىعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ۇلكەن كۇش جۇمساۋدا. ال مەم­لەكەتتىگىمىزدى ساقتاپ قالۋ ازا­ماتتىق قوعامنىڭ ىنتىماق­تا­س­تىعىنا تىكەلەي بايلانىستى. ءبىز وسىلاي عانا ىشكى تىنىشتىقتى ساق­تاي الامىز. ال ەل باسىنان وتكەن قاڭتار وقيعاسى قوعام تۇراق­تىلىعى ءۇشىن ۇلكەن سىناق كەزەڭىنە اينالدى. الايدا پرەزيدەنت پەن حالىقتىڭ باتىل ءىس-ارەكەتىنىڭ ارقاسىندا جاع­داي تۇراقتالدى. ول كەزدە شىن ما­نىن­دە ەگەمەندىگىمىز، قوعامنىڭ تۇراق­تىلىعى تارازى باسىندا تۇرعان ەدى»، دەپ اتاپ ءوتتى ە.قارين.

مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ پىكىر­ىنشە، مەملەكەت باسشىسىنىڭ جا­ڭا قازاقستاندى بىرگە قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىسى قوعام تاراپىنان ۇلكەن قولداۋ تاۋىپ وتىر. «ەندىگى كەزەكتە رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعىنىڭ وزگەرىستەرگە قانشالىقتى دا­يىن ەكەنىن رەفەرەندۋم بارىسىنان كورەمىز. 5 ماۋسىم كۇنى وتەتىن رەفەرەندۋم قازاق قوعامى ءۇشىن وڭ وزگەرىستەردىڭ باستاماسى بولماق. كونستيتۋتسيامىزعا زامان تالابىنا ساي وزگەرىستەر ەنگىزىپ، حالىق ساياسي وزگەرىستەرگە ءۇن قوسىپ، ءوز تانداۋىن جاسايدى. كونستيتۋتسيالىق رەفورما – جاڭا قازاقستاندى قۇرۋدىڭ ءبىر بولىگى عانا. كونس­تي­تۋ­تسيالىق رەفورمالاردىڭ ناتي­جەسىندە سۋپەر­پرەزيدەنتتىك باس­قارۋ ۇلگىسى­نەن پرەزيدەنتتىك رەسپۋب­ليكاعا كوشۋگە، بىرقاتار بيلىك وكى­­لەت­تىلىگىن قايتا بولۋگە، پار­­لامەنت­تىڭ ءرولى مەن مارتە­بەسىن كۇ­شەي­تۋگە بولادى. سونىڭ نا­تي­جە­سىن­دە ەلدى باسقارۋ ىسىنە حالىق­تىڭ ارا­لاسۋىن ارتتىرۋعا، ازا­مات­تار­­دىڭ اتا زاڭمەن بەلگىلەنگەن قۇ­قىق­تارىنىڭ مەحانيزمىن جەتىلدىرۋگە قول جەتكىزە الامىز»، دەدى ە.قارين.

مەملەكەت ءۇشىن ءدال وسىن­داي شەشۋشى كەزەڭدە ساياسات­تا­نۋ­­شى­لاردىڭ الدىندا اۋقىمدى مىن­دەت تۇرعانىن اتاپ وتكەن ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ باس­قارما توراعاسى – رەكتورى جان­سەيىت تۇيمەباەۆ ىشكى جانە سىرتقى وقيعالاردى باقىلاۋدا وبەك­تيۆتى ۇسىنىستار قاجەت ەكەنىن العا تارتتى. وسى ورايدا ج.تۇيمەباەۆ الداعى رە­فەرەندۋمنىڭ ماڭىزدىلىعىنا توقتالىپ: «رەفەرەندۋم – جاڭا قازاقستان تاريحىنداعى ۇلكەن ساياسي وقيعا. ەلىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن دۇرىس تاڭداۋ جاساۋ – ءار ازاماتتىڭ مىندەتى. ال حالىقتىڭ سايا­سي ساۋاتىن ارتتىرۋدا ساياسات­تا­نۋ­شىلاردىڭ ءرولى جوعارى بولۋعا ءتيىس. تاۋەل­سىزدىك جىلدارىندا ەلىمىز ساياسي تۇراقتىلىقتى نىعايتۋدىڭ قيىن جولدارىنان ءوتتى. بۇگىندە قازاقستاندا ساياسي جۇيەنى دەموكراتيالاندىرۋ ءۇردىسى جۇزەگە اسۋدا. ۋاقىت تالابىنا ساي الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق رەفورمالار قولعا الىنۋدا. باستى وزگەرىستەردىڭ ءبىرى – حالىقتىڭ ەلدى باسقارۋعا قاتىسۋىن كەڭەي­تۋگە، قۇقىقتىق بازانىڭ دامۋىنا ىق­پال ەتەدى. ال ازا­ماتتىق ۇستا­نى­مىمىزدى ءبىل­دىرۋ ءۇشىن كونس­ترۋكتيۆتى ديا­لوگقا ءۇمىت ارتامىز. بۇل ساياسي پىكىر­تالاستاردىڭ جاڭا ترەند­تەرىن انىقتاۋعا جول اشادى. پرە­زيدەنت سوزىمەن ايتقاندا، جاڭا قازاق­ستان
– ادىلەتتى قازاقستان»، دەدى.

كەزدەسۋ بارىسىندا ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسحات ايما­عام­بەتوۆ ءبىلىم مەن عىلىم­نىڭ، سونداي-اق ساياساتتانۋشى مامانداردى دايارلاۋدىڭ وزەك­تى ماسەلەلەرىنە توقتالدى. پرەزي­دەنت ق.توقاەۆتىڭ قولداۋى­مەن ءبىلىم، عىلىم سالاسىن قارجى­لاندىرۋدىڭ ەكى ەسەگە دەيىن ارتىپ وتىرعانىن جەتكىزگەن مينيستر بۇگىندە ەلىمىزدىڭ ون ەكى جوعارى وقۋ ورنىندا ساياساتتانۋشىلار دايىندالاتىنىن جەتكىزدى. وسى تۇستا بولىنگەن گرانت­تاردىڭ تولىق يگەرىلمەي جاتقانىنا توقتالىپ، «بيىل پوستدوكتورانتۋراعا 1 000 گرانت بولىنسە، سونىڭ 500-ءى عانا يگەرىلدى. دوكتورانتۋرا بويىنشا 2 جىل قاتارىنان 25 گرانت يگەرىلمەي جاتىر. وسى ورايدا كافەدرالار بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزۋى قاجەت»، دەپ اتاپ ءوتتى. بۇدان بولەك مينيستر جوعارى وقۋ ورىندارى وقىتۋشىلارى جالاقىسىنىڭ ءوسۋى، اكادەميالىق ەركىندىك ماسەلەسىن قوزعاپ ءوتتى. ال قۇقىقتىق مادەنيەت جايىن ءسوز ەتكەندە مينيستر رەس­پۋبليكا مەكتەپتەرىندەگى جەتى مىڭنان استام دەباتتىق كلۋب پەن مەكتەپ پارلامەنتىنىڭ جۇمى­سىنا توقتالدى. «بالالارعا تەك ءبى­لىم بەرىپ، اقپاراتتاندىرىپ قانا قوي­ماي، فۋنكتسيونالدى ساۋات­تىلىق، كريتەريالدىق باعالاۋدى ەنگىزۋ بۇگىندە مەكتەپ جۇمىسىنىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالىپ وتىر»، دەدى.

پرەزيدەنت جانىنداعى قسزي ديرەكتورى ەركىن تۇقىموۆ با­سەكەگە قابىلەتتى ساراپتامالار جۇر­گىزۋ، كاسىبي ماماندار دايارلاۋ ماسەلەسىن قوزعادى. ونىڭ ايتۋىن­شا، ەلىمىزدىڭ ساياسي جاڭارۋى جولىندا ساۋاتتى شەشىمدەر، جاڭا يدەيا­لار مەن تۇجىرىمدارعا نا­زار اۋدارۋ قاجەت. سونىمەن بىرگە سايا­ساتتانۋ كافەدرالارىندا انالي­تيكالىق مەكتەپتەر ءىسىن جە­­تىل­­دىرۋ – ۋاقىت تالابى. «وزگەر­مە­لى كەزەڭ­دە، تەحنولوگيالار دا­مىپ جات­قان الەمدە ساياسي وي-سا­­نانىڭ وز­گەرۋى زاڭدىلىق. ۋاقىت وزگەرى­سىنە ىلەسىپ وتىرۋ بىلىك­تى، كاسى­بي قاۋىمداستىقپەن عانا جۇزەگە اسادى. وسى ورايدا ساياسي مودەر­­نيزاتسيا جۇرگىزبەي ەكونومي­­كالىق جاڭعىرۋدىڭ جۇزەگە اس­پاي­تىنى انىق»، دەپ اتاپ وتكەن ە.تۇ­قىموۆ «بۇگىنگە دەيىن بيلىك پەن ساراپشىلار قاۋىم­داس­تىعى اراسىنداعى كوممۋني­كاتسيا­دا الەۋەتىمىزدى تولىق پاي­دالانا المادىق» دەگەن ويىن دا اشىق ءبىلدىردى. ساراپ­شىنىڭ ايتۋىن­شا، جاڭا زامان جاع­دايىن­دا مەملەكەتتىك ساياسات­تى قۇرى­لىمداۋدا كوممۋنيكا­تسيانىڭ جاڭا تۇرلەرى قاجەت ءارى ول مەملەكەتتىك مودەرنيزاتسيا­نىڭ ءساتتى جۇزەگە اسۋىنا، سىن-قا­تەرلەردىڭ الدىن الۋعا مۇم­كىندىك بەرەدى. ال ساياسي ينك­ليۋ­­زيۆ­تى ينستي­تۋتتاردى قۇرۋ ەكو­نو­مي­كالىق-الەۋ­مەتتىك ينكليۋ­زيۆ­تى ينس­تي­­تۋت­تاردىڭ قۇرىلۋىنا ىق­پال ەتەدى.

جيىندا فيلوسوفيا، ساياسات­تانۋ جانە ءدىنتانۋ ينستي­تۋ­تى­نىڭ باس ديرەكتورى سەرىك سەيدۋ­مانوۆ، ازيالىق زەرتتەۋلەر ينس­تيتۋ­تىنىڭ ديرەكتورى سۇل­تان اكىم­بەكوۆ، «ساياسي زەرتتەۋ­لەر قاۋىم­داستىعى» رقب پرەزي­دەنتى ەسەن­جول الياروۆ ءسوز سوي­لەپ، كونگرەسس قاتىسۋشىلارى «ەكىن­شى رەسپۋبليكا: ساياسي رەفورما­لار­­دىڭ تۇجىرىمدامالىق نەگىز­­دەرى»، «قازاقستاننىڭ پارتيا­لىق جۇيەسىنىڭ دامۋى»، «قازاق­ستان­دىقتاردىڭ يدەنتيفيكاتسيا ۇلگى­لەرىنىڭ ترانسفورماتسياسى»، «سايا­ساتتانۋ جوعارى مەكتەبى: جاع­دايى مەن پروبلەمالارى»، «قازاق­ستانداعى ساياسي عىلىمنىڭ دامۋ كەلەشەگى» پانەلدىك سەسسيالاردا پىكىرلەرىن جالعاستىردى.

الماتى