ەل نازارىندا – «ەكىنشى رەسپۋبليكا»

ءالى جۇزەگە اسپاعان، قابىلدانىپ، قولدانىسقا ەنبەگەن دۇنيەنى كينو قىلۋ دا ناۋقانشىلدىقتىڭ باسى ەمەس پە دەپ ويلاعانبىز، قاتەلەسكەن سياقتىمىز. «ەكىنشى رەسپۋبليكاسى» قالاي؟» دەپ جاتقانداردىڭ دا پىكىرى كورسەتىلىمنەن كەيىن وزگەرگەندەي كورىندى. «ەكىنشى رەس­پۋبليكا» دەگەندە، تاريحتان حابارى بار­لاردىڭ ويىنا بىردەن فرانتسياداعى ءى، ءىى، ءىىى بولىپ كەتە بەرەتىن رەسپۋبليكالار ورالاتىنى بەلگىلى. 25 مينۋتتىق ءفيلمدى تاماشالاپ بولعاننان سوڭعى پىكىرلەر دە سوعان سايدى. ارينە اتاۋ – شارتتى، ساياسي تاقىرىپ دەپ قابىلداعان ءجون. ماسەلە، ءفيلمنىڭ ماڭىزى الداعى ساياسي ناۋقانعا حالىقتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى مەن ىنتاسىن ارتتىرۋىندا دەگەن ويدامىز. وسى تۇرعىدان كەلگەندە ۇتىلماعانعا ۇقسايدى. «ەكىنشى رەسپۋبليكا – جاڭا قازاقستان» دەپ قابىلداسا دا بولعانداي. ءيا، بۇل بۇعان دەيىنگى تاۋەلسىز قازاقستاندى جوققا شىعارۋ ەمەس، سول رەسپۋبليكانىڭ جاڭا ساتىعا كوتەرىلۋ الدىنداعى قام-قارەكەتىن جان-جاقتى سارالاپ، تۇسىنىك بەرۋ. اسىرەسە ونداي دۇنيەلەر قۇر سوزبەن عانا ەمەس، بەينە ارالاسقاندا حالىقتىڭ كوكەيىنە قونا كەتپەي مە؟

جاڭا قازاقستان نەمەسە ەكىنشى رەس­پۋب­ليكا دەگەن اتاۋلاردى ورنىق­تىرۋ­دىڭ العىشارتى قازاقستان رەس­پۋبليكاسى­نىڭ كونستيتۋتسياسىن ازا­مات­تىق قوعام تا­لاپتارىنا ساي­كەس­تەن­دىرۋدەن باستالاتىنىن تۇسىندىرەدى فيلم. اۋەلى زاڭ تۇزەلمەسە، قوعام قالاي تۇزەلمەكشى؟ دەرەكتى فيلمدە اقپاراتتار عانا ەمەس، ساراپشىلار­­دىڭ پىكىرى مەن قيسىنىنا باسا ءمان بەرىل­­گەن. ەندىگى ۋاقىتتا ەسكى ساياسي جۇيە جارا­مايتىنى ايقىن سەزىلدى. جاڭا وزگە­رىستەرگە جەتەلەيتىن رەفورما كەرەك. ول جانە رەفەرەندۋم ارقىلى حالىق­تىڭ قا­لا­ۋىمەن جۇزەگە اسىرىلمايىن­شا، ءىس العا باسپايتىنى ايقىندالىپ شىعا كەلدى.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ «جاڭا قازاقستاندى ازا­مات­تىق قوعامى قالىپتاسقان، ءتيىمدى مەم­لەكەتكە اينالدىرامىز» دەگەنى جۇرت­­شىلىقتىڭ ەسىندە. تاۋەلسىز قازاق­ستان تاريحىندا 1995 جىلى جاڭا كونستيتۋتسيا بەكىپ، وسى ۋاقىتقا دەيىن ­4 رەت وزگەرتىلىپتى. ناتيجەسىندە، پرەزي­دەنت شەكسىز بيلىككە يە بولىپ، باسقا تەتىك­تەر تەجەۋشى كۇش­تەن ايىرىلعان. ءبارىن تەك پرەزيدەنت قانا شەشەتىن جاعدايعا جەتتى. باسقانى بىلاي قويعاندا، اۋىل اكىمىنىڭ ىسىنە دەيىن ءوزى ارالاسىپ وتىراتىن. مۇنى سۋپەرپرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسى دەپ اتايدى. ەندىگى ۋاقىتتا بۇل ەسكىردى. سەبەبى ەلدە ءارالۋان كوزقاراستاعى ازاماتتىق قوعام قالىپتاستىرۋعا قۇلشىنىس پايدا بولدى. قازاق قوعامىنىڭ تالابى مەن تالعامى وزگەرگەن. نە ىستەۋ كەرەك؟ ءبىرىنشى ساتىدان ەكىنشى ساتىعا وتپەي بولمايدى. ارينە ول قادام دامۋدىڭ جاڭا ساتىسىنا، حالىقتىڭ يگىلىگىنە جۇمىس ىستەۋگە ءتيىس.

سونىمەن ەكىنشى رەسپۋبليكا دە­گەن نە؟ بۇل حالىقتىق بيلىككە قۇ­لاش ۇرۋ. قا­زاق­ستاننىڭ 1993 جىلعى تۇڭ­­عىش كونستيتۋتسياسى بويىنشا ءبىز پار­­لا­مەنتتىك رەسپۋبليكاعا اينالۋىمىز كەرەك-ءتى. بىراق بيلىكتىڭ ول مودەلى ارا­دا ەكى جارىم جىل ۋاقىت وتكەندە الىنىپ تاستالىپ، ەلىمىز پارلامەنتتىك باس­قارۋ جۇيەسىنەن پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيە­سىنە اۋىستى. مەملەكەت باسشىسى نەگىزگى ساياسي تۇلعاعا اينالىپ شىعا كەلدى. وسى كون­ستيتۋتسيا ارادا 27 جىل وتكەندە تۇبە­گەيلى وزگەرتىلمەكشى. وندا بيلىكتىڭ نەگىز­گى قاينار كوزى حالىققا بۇرىلادى.
مۇندا:

سۋپەرپرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيە­سىنەن پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكاعا كوشۋ;

بىرقاتار بيلىك وكىلەتتىگىن قايتا ءبولۋ;

پارلامەنتتىڭ ءرولىن كۇشەيتىپ، مارتە­بەسىن ارتتىرۋ;

ەلدى باسقارۋ ىسىنە حالىقتىڭ قاتىسۋ مۇمكىندىگىن كەڭەيتۋ;

ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ تاسىلدەرىن جەتىلدىرۋ قاراستىرىلعان. بۇلاردىڭ ءبارى ءبىر جۇيەگە توپتاسقاندا ەلدە ازاماتتىق قوعامنىڭ ءبىرتۇتاس مو­دەلى شىعا كەلەرى ءسوزسىز. ياعني بيلىكتىڭ بۇقا­راعا بەتبۇرىس كەزەڭى باستالادى. ماسە­لەن، پرەزيدەنت بيلىگى كەزىندە ساياسي پار­تيانى باسقارماق بىلاي تۇرسىن، وعان مۇشە دە بولا المايدى. ول ءۇشىن اتا زاڭ­نىڭ 43-بابىنا جاڭادان تارماق قو­سى­لادى. پرەزيدەنت قانا ەمەس، جوعار­عى سوت پەن كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ جانە وزگە دە سوتتاردىڭ سۋديالارى مەن توراعالارى، جوعارى اۋديتورلىق پالاتا مەن ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعالارى جانە مۇشەلەرى پارتياعا جولامايدى.

پرەزيدەنتتىڭ جاقىن تۋىستارىنا ساياسي مەملەكەتتىك قىزمەتشى بولۋعا، ءتىپتى كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردا باس­شىلىق لاۋازىمدى يەلەنۋگە تىيىم سالىنادى. بۇل دا زاڭمەن بەكىتىلەدى. ديپلوماتيالىق الەم ينستيتۋتىنىڭ ساراپشىسى البەرتو تيۋركسترا «بۇل جاقسى جاڭالىق، تىڭ وزگەرىس. سەبەبى دەموكراتياسى دامىعان ەۋروپا ەلدەرىنىڭ وزىندە مۇنداي دەموكراتيالىق وزگەرىس بولعان ەمەس. تۋعان-تۋىستىڭ بيلىككە شوعىرلانۋى بەلگيادا بەلەڭ العان. ماسەلەن، بەلگيانىڭ قازىرگى پرەمەر-ءمينيسترى الەكساندر دە كرونىڭ اكەسى كەزىندە پارلامەنتتىڭ توراعاسى بولدى. ءسويتىپ، بالاسىن بيلىككە اكەلدى. ەۋروپالىق كەڭەستىڭ توراعاسى شارل ميشەلدىڭ وتباسىن الساق، لۋي ميشەل، مەتيۋ ميشەل، اكەسى بەلگيانىڭ بۇ­رىنعى سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى بولدى. ۇلى شارل ميشەل بەل­گيانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى بولىپ ەدى. قازىر ەۋروپالىق كەڭەستىڭ توراعاسى. ونىڭ ءىنىسى مەتيۋ ميشەل ەلدىڭ تسيفرلى تەحنولوگيانى دامىتۋ جونىندەگى باس حاتشىسى. ياعني مۇندادا ەۋروپا ەلدەرىندە كەيبىر شەنەۋنىكتەر وتباسى مۇشەلەرى­مەن جوعارى قىزمەتتە ىستەيدى. مۇنداي تامىر-تانىستىق، تۋىستىق قاتاڭ سىنعا ۇشىراۋدا»، دەيدى.

الدا قابىلدانباق اتا زاڭ بويىن­شا جوعارى سوت كەڭەسى قۇرامىنىڭ مۇ­شە­لە­رىن جانە توراعاسىن پرەزيدەنت سەنات­پەن كەلىسىپ قانا قويا الادى. كون­ستيتۋ­تسيالىق سوتتىڭ توراعاسى دا سەنات­پەن كەلى­سىلەدى. بۇرىن مۇنىڭ ءبارىن تەك پرە­زيدەنت قانا تاعايىنداپ كەلگەن. ءتىپ­تى كونستيتۋتسيالىق سوت دەگەن اتى­مەن بول­ماعانى بەلگىلى. قىسقاسى، بۇل بىلاي، جاڭا كونستيتۋتسيانىڭ تالا­بى بويىنشا پرەزيدەنت مىقتى ۆەرتي­كالدى جۇيەنىڭ ساقتالۋىنا كەپىل بولىپ تۇرعان: پارتيانىڭ قۇرامىنان شىعا­دى. ەكىنشى، جاقىن تۋىستارى لاۋا­زىم­دى بيلىككە كەلە المايدى. ۇشىنشىدەن، مەم­لەكەت باسشىسىنىڭ سەناتتاعى كۆوتاسى ۇشتەن بىرگە ازايادى. تورتىنشىدەن، جوعارى سوت كەڭەسىن جاساقتاۋ قۇقىنان ايىرى­لادى. بەسىنشىدەن، وبلىستار مەن رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار ءۇش قالانىڭ اكىمدەرىن قوسپاعاندا، قالعان قالا، اۋدان اكىمدەرىن جۇمىستان بوساتا المايدى. ەسەسىنە وكىلدى بيلىكتىڭ، ياعني پارلامەنت پەن ءماسليحاتتاردىڭ قۇزىرى كەڭەيەدى.

ماسەلەن، بۇرىن مىناداي جاعدايلار ورىن الىپ كەلگەن. پاندەميا كەزىن­دە 42 500 تەڭگە ۇلەستىرۋ جىرعا اينال­عانى بەلگىلى. زاڭدىق نورمالار ۇزاق قابىل­داندى. ۇكىمەتتىڭ توتەنشە جاعداي­داعى ءىس-قيمىلى شەكتەۋلى ەكەندىگى كورىن­دى. ءتىپ­تى ۇكىمەت انتيۆيرۋستىق ءدارى-دار­مەك الىپ ۇلگەرە الماعان، ماسكا دەر ۋاعىن­دا جەتپەي قالدى. ونىڭ زاردابىن حا­لىق شەكتى. دەمەك بۇدان بىلاي ۇكىمەت زاڭ­دىق كۇشى بار اكت قابىلداپ، قاجەتتى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋعا قۇقىلى بولادى.

جاڭا قازاقستاننىڭ ارتىقشى­لىق­تارى مەن باسىمدىقتارىن ناقتىلاي­تىن كونستيتۋتسيالىق رەفورمالاردى ­ەگجەي-تەگجەي ءتۇسىنۋ ءۇشىن دە، ساياسي ساۋات پەن تۇسىنىكتى كوتەرۋ ءۇشىن دە «ەكىن­شى رەسپۋبليكا» دەرەكتى ءفيلمىن كورگەن اسا ماڭىزدى. مۇندا اقپاراتتىق ءبىلىم عانا ەمەس، دايەك پەن مىسال قاتار ورىلگەن. ەكران ارقىلى ەل نازارىنا ۇسىنى­لادى دەگەن ۇمىتتەمىز.