زاڭى كۇشتى ەلدىڭ ەرتەڭگە دەگەن سەنىمى دە مىقتى

– پرەزيدەنت ءوز ۇندەۋىندە ەلدىڭ ەرتەڭى، ۇرپاقتىڭ بولا­شاعى ءۇشىن بارلىق وتانداسىمىز 5 ماۋسىمدا وتەتىن رەفەرەندۋمنان قالىس قالماۋى قاجەتتىگىن باسا ايتتى. جالپى، وسى رەفەرەندۋم تاريحي بەتبۇ­رىستىڭ باس­تاۋى دەپ ايتا الامىز با؟

– ءيا، راسىندا بۇلاي ايتۋعا نەگىز بار. سەبەبى ءبىز تەك 1995 جىلى عانا كونستيتۋتسيامىزدى رەفەرەندۋم ارقىلى قابىلدا­دىق. ودان بەرى بارلىق زاڭ پار­لامەنت پارمەنىمەن قابىل­دانىپ كەلدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ەلگە ماڭىزدى ماسەلەلەر نەگە حالىقتىڭ تالقىلاۋىنا ۇسى­نىل­­مايدى دەپ تالاي مارتە شى­رىل­دادىق. ەندى كوپشىلىكتىڭ كوكەيىندەگى بۇل تىلەك جۇزەگە اسقالى تۇر. مەملەكەتتىڭ باس­تى بايلىعى حالىق دەسەك، ەلدە بو­لا­تىن ءاربىر ساياسي باستامالار جەرگىلىكتى جۇرتشىلىقتىڭ تال­قىسىنان ءوتىپ، جان-جاقتى ساراپقا سالىنىپ ىسكە اسقانى ابزال. جالپىحالىقتىق دەڭگەيدە قولداۋ تاۋىپ قولدانىسقا ەنگەن زاڭ حالىق يگىلىگىنە، قوعامدىق ادىلەت ورناتۋعا نەگىز بولادى. پرەزيدەنت وسىنى تەرەڭ تالداپ وتىر. «كەلىسىپ پىشكەن تون كەلتە بولماس». شىنىندا بۇل رەفەرەندۋم حالىققا نە بەرەدى، ونىڭ ءمان-ماڭىزى قانداي، زاڭگەرلەر قاۋىمى وسى جاعىن بۇقاراعا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىمەن اينالىسىپ جاتىرمىز. مەملەكەتىنىڭ كەلەشەگىنە بەيجاي قارامايتىن كەز كەلگەن ويلى ازامات وسىناۋ تاعدىرشەشتى ساتتە شەت قالماۋى ءتيىس. بۇل جاڭا قازاقستاننىڭ جارقىن بولاشاعىنا جاسالعان جاۋاپتى قادام. زاڭى كۇشتى ەلدىڭ ەرتەڭگە دەگەن سەنىمى دە مىقتى. ال بەرىك سەنىم بارلىق ءىستىڭ العىشارتى. سۋپەرپرەزيدەنتتىك باسقارۋ فورماسىنان باس تارتۋ ارقىلى ازاماتتاردىڭ مەملەكەت ىسىنە تولىققاندى ارالاسۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزۋ – كونستيتۋتسيالىق رەفورمالاردىڭ باستى باسىمدىعى. مۇنى قالاي­تىن ءاربىر ازامات وسى رەفور­مالاردى قولدايتىنىن رەسپۋب­ليكالىق رەفەرەندۋمدا داۋىس بەرۋ ارقىلى كورسەتە الادى.

– اتا زاڭ باپتارىنىڭ ۇشتەن ءبىرى وزگەرەدى دەپ جاتىرمىز. وسى ارقىلى كونستيتۋتسيامىز جاڭاشا سيپاتقا ەنەدى دەگەن سەنىم باسىم. وزگەرىسكە ەنگەن باپ­­تاردىڭ ىشىندە ناقتى قايسى­لارىن ەكشەپ اتاعان بولار ەدىڭىز؟

– مەن 2007-2017 جىلدارى ارنايى جۇمىس توبىنىڭ مۇ­شەسى بولدىم. 2017 جىلى ءبىز پرە­زيدەنتتىڭ وكىلەتتىگىن پارلا­مەنت­كە بەرۋ تۋرالى باستاما كوتەردىك. ال قازىرگى وزگەرىستەر پارلامەنتكە ايتارلىقتاي كوپ قۇزىرەت بەرىپ وتىر. ايتالىق ءولىم جازاسىنا قاتىستى ماسەلە تولىق شەشىمىن تاپتى. ەندى بۇدان بىلاي ءولىم جازاسى قولدانىلمايدى. ەكىنشى­دەن، كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ ورنىنا كونستيتۋتسيالىق سوت پايدا بولدى. بۇل ءوز كەزەگىندە ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىن قورعاۋعا زور ۇلەس قوسادى. بۇعان دەيىن تەك ارناۋلى سۋبەكتىلەر كەڭەسكە جۇگىنەتىن بولسا، ەندى بيلىك مىنبەرىندەگى باسشىدان باستاپ قاراپايىم شارۋاعا دەيىن كونستيتۋتسيالىق سوتقا جۇگىنۋگە قۇقىلى. باس پروكۋراتۋرانىڭ، سونداي-اق ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ جونىندەگى ومبۋدسمەننىڭ دە قۇزىرەتى ارتتى. ازاماتتىق قۇقى بۇزىلىپ، كۇرمەۋى كوپ كۇردەلى ماسەلەگە تاپ بولعاندار ولارعا شاعىمدانىپ، تالاپ-تىلەكتەرىن بىلدىرە الادى. سايلاۋشىلاردىڭ كوزقاراسىن بارىنشا ەسكەرۋ ءۇشىن ءماجىلىس پەن وبلىستىق ءماسليحاتتار دەپۋتاتتارىن سايلاۋدىڭ ارالاس ماجوريتارلى-پروپورتسيونالدىق مودەلى ەنگىزىلمەك. وڭىرلەردەگى تۇرمىس ساپاسىن ارتتىرۋعا اۋدان­دىق جانە قالالىق ءماسلي­حات­تاردىڭ دەپۋتاتتارىن سايلاۋدىڭ ماجوريتارلىق جۇيە­سىنىڭ تولىق ەنگىزىلۋى وڭ ىقپالىن تيگىزەدى دەپ ەسەپتەيمىن. ەندى سايلانۋشىلار وتكەلدەن ءوتىپ كەتكەنشە عانا ەمەس، سايلانعاننان كەيىن دە وزىنە سەنىم ارتقان جۇرتشىلىقتىڭ تالاپ-تىلەگىن ەسكەرۋدى نەگىزگە الادى. تالاپقا ساي ەمەسسىڭ بە، حالىق ءۇنىن جەتكىزىپ سەنىمدى اقتاي المادىڭ با، ورنىڭدى بوساتۋىڭا تۋرا كەلەدى. مىنە، وسىنداي ار­تىق­­شى­لىقتاردى جىپكە تىزۋگە بولادى.

– كونستيتۋتسيالىق رەفور­مالارعا قاتىستى الەمدىك تاجى­ري­بە قانداي؟ زاڭگەر رەتىندە ايتىپ وتسەڭىز.

– مەملەكەتتىك زاڭدى ۋاقىت تالابىنا ساي رەفورمالاپ وتىرۋ الەمدىك تاجىريبەدە بۇرىننان بار دۇنيە. سوندىقتان بۇعان ۇركە قاراۋعا بولمايدى. ەنەتىن وزگەرىس قوعامدى، مەملەكەتتى ادىلەتتى ار­ناعا تارتاتىن بولسا نەگە ودان قاشۋىمىز كەرەك. كونستيتۋتسياسى بالەن جىلدان بەرى وزگەرىسكە ۇشىرامادى دەگەن اقش-تىڭ وزىندە زاڭعا ءتيىستى تولىقتىرۋلار ەنگىزىلىپ وتىرادى. ءبىز كەشە عانا وركەن جايعان جاس مەملەكەتپىز. قوعامدىق قاتىناستار وزگەرەدى، جاڭا سۇرانىستار پايدا بولادى. ماسەلەن، كەشەگى قاڭتار وقيعا­سى قوعامدا سىلكىنىس تۋعىزدى. كوپ دۇنيەنىڭ بەتىن اشىپ، بىزگە مىق­تى بولۋ كەرەك ەكەنىن كورسەتتى. جاس مەملەكەت بولعاننان كەيىن قوعام­دىق قاتىناستارعا ساي زاڭ­عا تولىق­­تىرۋلار ەنگىزىپ وتىرۋ – قا­لىپتى قۇبىلىس. قۇقىق تا جاھان­دانىپ، ونىڭ ينتەر­كوم­مۋني­كاتيۆتى سۇلباسى كۇن وت­كەن سا­يىن كۇشەيۋدە. پرەزي­دەنتى­مىز­دىڭ باستاماسىمەن ەلى­مىز­دىڭ سايا­سي جۇيەسىن كەشەندى جاڭ­عىر­تۋ باعدارلاماسى ۇسىنىل­دى جانە بۇل قۇجات ەڭ الدىمەن، قو­عام قا­جەت­تىلىگىنە، سۇرانىسىنا نەگىز­دەلدى. ءار مەملەكەت ءوزىنىڭ دامۋ باعىتىن ءوزى ايقىندايدى. ءار بەت­بۇرىستىڭ تۇپكى وزەگى جاق­سى ءومىر سۇرۋگە، دامۋعا، ادى­لەت­تى قوعام قۇرۋ­عا نەگىزدەلسە، ول رە­فور­مادان يگى ناتيجە كۇتكەنىمىز ابزال.

– سىزدىڭشە جاڭا وزگەرىس­تەر ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونومي­كالىق ومىرىنە قالاي اسەر ەتەدى؟

– ەلدەگى ەكونوميكالىق، الەۋ­مەتتىك-ساياسي ماسەلەلەردىڭ جىلدام شەشىلمەۋى ناتيجەسىندە جىل باسىنداعى «قاسىرەتتى قاڭ­تار» كوپتەگەن جايدىڭ باسىن اشىپ كورسەتتى. ەتەك-جەڭىمىزدى جيناي­تىن كەز كەلگەنىن جوعارعى بي­لىكتەن باستاپ قاراپايىم حالىق­قا دەيىن ءتۇسىندى. كەلەڭسىز جاع­داي الەمدىك ارەناداعى بەدەلى­مىزگە نۇقسان كەلتىرگەنىمەن، ساياسي جاڭعىرۋ ارقىلى جاڭا ارنا­­عا تۇسۋىمىزگە تۇرتكى بولدى. وسى ورايدا ەلدىگىمىزدى ساقتاپ، ەلى­مىز­دى وركەندەتۋ جولىنداعى پرە­زي­­دەنت باستاماسىن قولداۋعا ءتيىس­­پىز. اقيقات پەن ادىلدىككە سۇيەن­بەي، جاڭا قازاقستان قۇرۋ مۇمكىن ەمەس. بيلىك باسىنداعى شەندىلەردەن باستاپ، قاراپايىم ەل تۇرعىندارىنا دەيىن ىزگىلىكتىڭ جولىنا ءتۇسىپ، مەملەكەتتىك جۇيە مەن قۇرىلىمداردىڭ بارلىعى سىبايلاس جەمقورلىقتى ءتۇپ-تا­مىرىمەن جويۋعا ءتيىس. ءبىزدىڭ قو­عامعا جەگى قۇرتتاي جابىسقان جەمقورلىق ىندەتى مەملەكەت دامۋىنا توسقاۋىل بولىپ وتىر. زاڭ ۇستەم ءارى كۇشتى بولسا مۇ­نى اۋىزدىقتاۋعا بولادى. ولاي بول­عان جاعدايدا حالىق ءوز بايلى­عىنىڭ يگىلىگىن ءوزى كورەدى. ادىلدىك بار جەردە تازالىق بار. ال تازالىق پەن ادالدىق – ادام­دىقتىڭ باستاۋ بۇلاعى. بۇل جولدى ۇستانعان قوعام ءشۇباسىز العا باسادى. ساياساتتاعى، ەكونوميكاداعى جاساندى مونوپوليالاردى جويۋ قاجەتتىگىن مەملەكەت باسشىسى تايعا تاڭبا باس­قان­داي ەتىپ كورسەتتى. تۇتاس مەملە­كەتتىڭ بايلىعى جۇزدەگەن ادامنىڭ قولىندا دەگەن نە سۇمدىق؟ وسىنى جۇيەلى رەتتەۋ ءۇشىن بىزگە تاس قامالداي بەرىك زاڭ كەرەك. وسىلاي بولعاندا عانا بۇقارانىڭ تىرشىلىگى تۇزەلىپ، ەرتەڭگە دەگەن سەنىم دە نىعايادى.

ءادىل ءارى قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋ جولىنداعى نەگىزگى باس­تامالاردىڭ العىشارتى كور­سەتىلدى. ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كە­ڭەسىنىڭ ورنىنا اۋقىمدى ۇلت­­تىق قۇرىلتاي قۇرۋ، پرە­زي­دەنت تۋىستارىنىڭ باسشى­لىق قىز­مەتتەر اتقارۋى­نا تىيىم سالۋ، ساي­لاۋ راسىمدەرىن جەتىلدىرۋ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ باسە­كەگە قابىلەتتى جانە ەركىن بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ سەكىلدى بايىپ­تى قادامدار وڭ ناتيجەسىن بەرۋگە ءتيىس. جەرىنىڭ استى دا، ءۇستى دە باي حالىق شالقىپ ءومىر ءسۇرۋى كەرەك ەمەس پە!؟ ءبىر ىستانبۇلدىڭ حال­قىنداي عانا ەلىمىز بار. جۇرت­شى­لىقتى باس­پانامەن قامتۋ جايى، جۇ­مىس ورىندارىن ۇلعايتۋ كۇن تارتى­بىندەگى ماسەلەلەر. بىزدە مۇ­­نىڭ ءبارىن جۇيەلى جولعا قويۋعا مۇم­­كىندىك مول. تەك سونى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن زاڭىمىز ۇستەم بولۋى كە­رەك. اركىم ءوز ورنىن ءبىلىپ، زاڭ شەڭ­بەرىن­دە جۇمىس ىستەسە، باس­­قا­نىڭ مۇل­كىنە قول سۇقپاسا، حالىق­­تىڭ باي­لىعى ءوز يگىلىگىنە جۇمسال­­سا، كوشى­مىز تۇزەلەتىن كۇن الىس ەمەس.

– حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساۋات دەڭگەيى قانداي جانە ونى ارتتىرۋعا قانداي قادامدار جاسالىپ جاتىر؟

– قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق – قوعامدى العا جەتەلەيدى. وكىنىشكە قاراي، كوپ ازاماتتارىمىز ءوزىنىڭ زاڭدى قۇقىعىن بىلمەگەندىكتەن ءتۇرلى جاعدايعا ۇرىنىپ جاتادى. اسىرەسە، اۋىل-ايماقتاردان كەلگەن قاراكوزدەرىمىز قاراپايىم دۇنيەلەردى ەسكەرمەي، باسىن تاسقا سوعىپ جاتقان جايتتار از ەمەس. سول سەكىلدى زاڭنىڭ ۇس­تەم­­دىگىنە باعىنباي، ءوزىنىڭ قىز­مە­تىن، مانسابىن اسىرا پاي­دالا­نىپ ويىنا كەلگەندى ىستەپ جۇر­گەن­دەر بار. ءبىر سوزبەن ايت­قاندا، زاڭ قاراعا دا، حانعا دا بىردەي بولۋعا ءتيىس. وسىنى ءجىتى سەزىنبەي قوعامعا ادىلەت ورناتۋ قيىن. ءوزىم باسقارىپ وتىر­عان د.قوناەۆ اتىنداعى ەۋرا­زيا­­لىق زاڭ اكادەمياسىنىڭ قابىر­عاسىنان زاڭ كلينيكاسىن اشىپ ازاماتتارىمىزعا حال-قادەرى­مىز­دىڭ جەتكەنىنشە قىزمەت كور­سەتىپ كەلەمىز. اكادەميا ۇستاز­دا­رى مەن شاكىرتتەرى تاڭنان كەش­كە دەيىن كەڭەس سۇراپ كەلگەندەر­گە باعىت-باعدار كورسەتۋدەن جالىق­قان ەمەس. مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ازا­مات­تارعا، زەينەتكەرلەرگە كاسىبي بىلىگى جوعارى ماماندار كو­مەك كورسەتۋگە دايىن. ولار قارا­پايىم ءوتىنىش ياعني ارىز-شاعىم جازۋدان باستاپ ءوز قۇقىن قورع­اۋعا دەيىنگى بارلىق قىزمەتتى زاڭ شەڭبەرىن­دە جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن بىزدەن تەگىن كومەك الا الادى.

– ەل اعاسى رەتىندە قوعام­داعى قوردالانىپ قالعان تاعى قان­داي ماسەلەلەر الاڭداتادى؟

– جان-جاققا تارتقاندى قويىپ، بىزگە جۇدىرىقتاي جۇ­مى­لاتىن كەز جەتتى. جۇزگە ءبولى­نۋ، جەرشىلدىك، رۋشىلدىق دەي­تىن ۇساق دۇنيەلەردى دوعارۋعا ءتيىسپىز. ەل مۇددەسى، حالىقتىڭ بولاشاعى بارىنەن بيىك تۇرۋى كەرەك. «تۋرا بيدە تۋعان جوق، تۋعاندى بيدە يمان جوق»، دەگەندى ايتقان ءبىزدىڭ بابالارىمىز ەدى. ادىلەتتەن اينىدى ما، جولىنان تايدى ما، اماناتقا ادالدىق تانىتا المادى ما ەشكىمنىڭ بەت-جۇزىنە قاراماۋىمىز كەرەك. مەم­لەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ جاڭا قازاق­ستان يدەياسىنىڭ وزەگىندە وسىنداي ادىلەتتى پرينتسيپتەر جاتىر دەپ ەسەپتەيمىن. «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجى­رىم­داماسى ءبىزدى وسىنداي سارا، تازا جولعا جەتەلەپ، ىنتىماققا ۇيىستىرادى. حالىقتىڭ بار بايلىعى، قاسيەت-قۇنارى – ونىڭ سالت-ءداستۇرى مەن تىلىندە. تىلىنەن، دىلىنەن، داستۇرىنەن اجىراعان ۇلت الىسقا بارا المايدى. دەمەك، ەل، حالىق، وتان ءۇشىن ەڭبەك ەتۋ باس­تى رۋحاني قۇندىلىققا اينالۋى ءتيىس. پرەزيدەنتتىڭ: «ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن تەك مەملەكەتتىك اپپاراتتى جاڭارتۋ جەتكىلىكسىز، ارقايسىمىز وزگەرۋىمىز كەرەك. مەن بارشا قازاقستاندىقتاردى ءبىرتۇتاس ورگانيزم رەتىندە جاڭا قازاقستاندى قۇرۋعا كىرىسۋگە شاقىرامىن. ءبىزدىڭ باستى باي­لى­عىمىز – تاۋەلسىزدىكتى كوز­دىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، ۇلتتىق بىرە­گەيلىكتىڭ ىرگەتاسىن نىعاي­تىپ، ەلدى وزگەرتۋگە جۇمىلۋىمىز كەرەك. بۇل ءبىزدىڭ بولاشاق ۇرپاق الدىنداعى قاسيەتتى پارىزىمىز» دەگەن ءسوزىن تولىق قولدايمىن. بىزگە اسىرەسە تاپ قازىرگى كەزەڭدە بىرلىك بۇرىنعىدان دا قاجەت. دۇنيە ديدارى قۇبىلىپ تۇرعان شاقتا بولاشاققا تەرەڭ زەردەمەن، پايىم-پاراساتپەن قاراي­تىن، ۇلتىنا جانى اشيتىن، تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىرىن بىلەتىن ۇرپاق تاربيەلەۋ – ۇلى امانات.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن

ارمان وكتيابر،

«Egemen Qazaqstan»

الماتى