ەل قورعانى

باتىردىڭ ءومىر سۇرگەن كە­زەڭى جانە جورىق جولدارىنا توقتالار بولساق، شەجىرەشى باياحمەت جۇماباي ۇلى جانە كونەكوز قاريالار سۇلتان توعىز ۇلى، قۇمارحان قاجىبالا ۇلى، راپعات نىعمەت ۇلىنىڭ ەستەلىكتەرىندە ماشان باتىر شامامەن 1690-1760 جىلدار اراسىندا عۇمىر كەشكەن دەلىنسە، پروفەسسور تىلەۋبەردى ءسيدۋلديننىڭ 2019 جىلى الماتىدا جارىق كورگەن ء«ومىرىم مەنىڭ» اتتى كىتابىندا باتىر 1692 جىلى تۋىپ، 1762 جىلى ومىردەن وتكەنى جايلى ناقتى مالىمەت كەلتىرىپتى. سول سياقتى شىڭجان – التايلىق بەلگىلى ولكەتانۋشى ءھام رۋلىق گەنەولوگيا ءتۇزۋدىڭ مامانى قاحارمان قومان ۇلى، ماشان باتىر شامامەن 1692-1760 جىلدارى ءومىر سۇرگەن دەيدى.

باتىردىڭ جورىق جولدارى مەن ەرلىك ىستەرى جايلى ايتار بولساق، ونىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭى ويرات پەن قازاق قاقتىعىسىنا تولى جىلدارعا تۇسپا-تۇس كەلەدى. تانىمال تاريحشى تۇرسىنحان زاكەن ۇلى ويراتتاردىڭ قازاق جەرىنە شابۋىلىن ءتورت كەزەڭگە ءبولىپ قارايدى:

ءبىرىنشىسى، باتىر قونتايشى باستاعان 1635-1653 جىلدارى ءۇش دۇركىن (1635، 1945، 1952 ج.ج);

ەكىنشىسى، گالدان بوشىقتى تۇسىندا 1681-1683 جىلدارى ءۇش دۇركىن (1681، 1682، 1683 ج.ج);

ءۇشىنشىسى، سىبان رابداننىڭ زامانى 1698-1728 جىلدار التى دۇركىن (1698، 1711، 1712، 1718، 1723، 1725 ج.ج)،

ءتورتىنشىسى، گالدان سەرەن كەزى 1727-1745 جىلدارى ءۇش دۇركىن (1739، 1741، 1742 ج.ج.) شايقاس بولعان.

سونىڭ ىشىندە 1723 جىلدىڭ كوكتەمىنەن 1728 جىلدىڭ جازىنا دەيىن جالعاسقان «اقتابان شۇبىرىندى» اقتاڭداعى بەس جىلعا سوزىلسا، وسى جىلدارى ويراتتان باس ساۋعالاعان قازاقتار سىر بويىنا ويىس­قانى بايقالادى. وسى جەردە از عانا تىنىشتىق تاۋىپ،
ەس جيعان سوڭ جاۋعا قارسى سوق­قى بە­رۋدىڭ ارەكەتتەرى جاسالادى. اتاپ ايتقاندا، 1724 جىلعى تۇركىستاندى قورعاۋ، 1725 جىلعى الاكول شايقاسى، 1728 جىلعى شۇبارتەڭىز مايدانى، 1729 جىلعى يتىشپەس كولى ماڭىندا وتكەن بۇلانتى قىرعىنى، 1735 جىلدارداعى شاعان، 1755 جىلى وتكەن 80 كۇن شورعا جورىعى ت.ب. بۇل مايداندار ويرات-قازاق اراسىنداعى ءىرى قاقتىعىستار ەسەبىندە تاريحتا تاڭبالانعان.

جوعارىداعى ءىرى-ءىرى شايقاس­تاردى بىلمەي، ءبىز قازاق باتىر­لارىنىڭ جورىق جولدارى مەن ەرلىك ىستەرىن باعامداي المايمىز. مىسالى، ماشان باتىر وسى سوعىستاردىڭ قايسىسىنا قاتىسا الدى، قانداي ەرلىك كورسەتتى دەگەنگە كەلسەك، ورىس تاريحشىسى ۆ.ا.مويسەەۆتىڭ جازباسىندا: «1731 جىلى ورتا ءجۇزدىڭ تۇلعالارى ويراتقا قارسى ەڭ اۋقىمدى مايدان اشۋدى جوسپارلادى. ءسويتىپ، ولار 1731 جىلدىڭ قىسىندا ورتا ءجۇزدىڭ ورتاسىنا بارىپ كەلگەن باشقۇرت تاقماس ابىلقايىر حاننىڭ ورداسىندا جاتقان ا.ي.تەۆكەلەۆكە كورگەن-بىلگەنىن بايانداعان قۇجات ساقتالعان. وسى بايانحاتتا: «قونتايشىعا قارسى شابۋىلعا ءوتۋ ءۇشىن باراق سۇلتان التى مىڭ جاساق جينادى. بۇل قوسىنعا جالىنداعان جاس باتىرلار جانىبەك، ماشان ەكەۋى ءوز قوسىنىن باستاپ كەلىپ قوسىلدى» دەسە (اۆپر، ف. زيۋن­گورسكيە دەلا، وپ. 113/1. 1733 گگ.، د.1، ل.57-57 وب)، ەكىنشى دەرەك – رەسەيدىڭ سىرتقى ساياسات ءبولىمى مۇراعاتىندا: «و پريەزدە ۆ كيرگيس-كايساتسكيە وردى كونتايشينسكيح كالمىكوۆ ۆ پياتنادتساتي تىسياچاح و ناپادەني نا كايساتسكيە وردى ۆلادەنيا ۋۆاك-گيرەيا، ابۋلمامبەت ي باراك-سالتانوۆ ي كوتورىە كوچەۆالي وكولو يرتىشۋ ي يشيمۋ رەك» دەگەن ءسوز بار.

سونداي-اق جوعارىدا اتى اتالىپ، ءتۇسى تۇستەلگەن شايقاستارعا ماشان باتىر قاتىسقانى جاي­لى موڭعوليالىق عالىم-تا­ريحشى سۇلتان تاۋكەي ۇلى ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە اتاپ وتسە، شىڭجان-التاي ولكەسىنە تانىمال شەجىرەشى، ماشانتانۋشى باياحمەت جۇماباي ۇلى: ء«وز باسىم تاريحي تۇلعا ماشان باتىر جونىندە 1990 جىلداردان باستاپ كوپ ماتەريال جينادىم. سول ماتەريالدارعا سۇيەنە كەلە، ماشان باتىردىڭ ءومىرى مەن ەرلىگى جونىندە قاريالاردان ەستىگەن تالاي دەرەكتى دۇ­نيەلەر مەنىڭ جەكە ارحيۆىمدە بار. وسىلاردىڭ ىشىندە ماشان باتىر جوڭعارلارعا قارسى جۇرگىزگەن شايقاستاردىڭ بىرىندە عالدان رابداننىڭ (عالدان دەپ تە ايتىلادى) باسىن الىپ، اتى شىققانى جايلى كوپ ايتىلدى» دەيدى («جەتى جۇرت» گازەتى، №12، 25 ماۋسىم، 2021 ج).

بۇل جەردە تاعى ءبىر ەستە بولارلىق دەرەك، شەجىرەتانۋشى قاحارمان قومان ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، ماشان باتىر ەجەلگى كوشپەندىلەردىڭ سوعىس ايلاسىن جەتىك مەڭگەرگەن ادام ەكەن. اسى­رەسە تابيعات ءتۇزىلىسى مەن جەر جاعدايىن شايقاس بارىسىندا جاقسى پايدالانا بىلگەن. سونىڭ ىشىندە «جالعان تايساۋ»، «قاقپان باستىرۋ» «قورالاپ سوعۋ»، «شىرعالاۋ»، «مازالاۋ»، ء«ۇش توعىس»، «قاشا ۇرىس سالۋ»، «ەكى اشا سوعىسى»، «جۇرە سوعىس»، «جەكپە-جەك سوعىس»، «ۇلكار جارىك سوعىسى»، «وشاق سوعىسى»، «قويان-قولتىق سوعىس»، «اي قورالاندى سوعىس»، «قويان قاشتى جاساۋ»، «شۇبىرتپالى سوعىس»، «الامان سوعىس»، «دودا سوعىس»، «قۇيرىق جەۋ سوعىسى»، «ۇرى سوعىس» قاتارلى قازاقتىڭ بۇرىنعى جاۋىنگەرلىك ونەرىن جاقسى بىلگەن دەيدى كونەكوزدەر.

وسى ورايدا ماشان باتىر­دىڭ جورىق ىستەرىنە قاتىستى ەل اۋزىندا ساقتالعان كەيبىر كوشپەندىلەردىڭ ەجەلگى سوعىس ونەرىنە قاتىستى اسكەري-تاك­تيكالىق ءھام جاۋىنگەرلىك ارەكەتى جايلى ايتار بولساق:

ءتۇتىن سالۋ ءتاسىلى: شەجىرەشى قاحارمان قومان ۇلىنىڭ بىزگە بەرگەن اقپارىندا: – 1730 جىل­دارى ەسىل بويىندا وتكەن ءبىر رەتكى شايقاستا، – دەيدى. – ما­شان باتىر ءبىر توپ ساربازىمەن جاۋدىڭ قورشاۋىندا قالىپ قويادى. ادامى كوپ قالماقتار از قازاقتى قۇرساۋلاپ قولعا تۇسىرمەك بولادى. وسىنداي قيىن-قىستاۋ كەزدە ماشان باتىر ايلا تاۋىپ، دەرەۋ داريانى بويلاي وسكەن قالىڭ قامىسقا ءورت قويدىرادى دا، از عانا جاساعىن بيىك قاباقتىڭ استىنا جاسىرىپ، ءوزى تورى قاسقا تۇلپارىن ءمىنىپ الىپ جاۋدى وزىنە شىرعالاپ شاقىرادى. باتىردىڭ استىنداعى اتاقتى تۇلپارىن بىلەتىن قالماقتار ءبىر-بىرىنە ەسە بەرمەي، تۇلپاردى الۋ ءۇشىن جاپا-تارماعاي وڭمەڭ­دەي ۇمتىلادى. وسى ءساتتى پايدا­لانعان باتىر جاۋ­دى شىرعا­لاپ ماڭ دالاعا قاراي تارتادى. تۇلپارعا قۇنىققان جاۋ باتىر­دىڭ ىزىنە تۇسكەن كەزدە، جار استىن­داعى جاساق داريانى جيەكتەي ىعىپ، قويۋ ءتۇتىندى پايدالا­نىپ قورشاۋدان قۇتىلادى. ەر­­تەڭىن­دە ۋاعدالاسقان جەرگە جي­نالعان قازاق قوسىنى قال­ماق­­تارعا تۇتقيىلدان قارسى شاۋ­بىلعا ءوتىپ جاۋدىڭ بەتىن قايتارادى.

اي قورالاۋ ءادىسى: سول سياق­تى ماشان باتىردىڭ باسقا­رۋىمەن تاعى ءبىر توسقاۋىل شاي­قاس­تا قازاق قولى ايلالى ءىس قىلىپ، جاۋدى جەڭەدى. اۋىزەكى دەرەكتە ايتىلعانداي، قالىڭ قولدىڭ الدىندا كەلە جاتقان قالماقتىڭ جورتۋىل جاساعىنا توسپادا تۇرعان قازاق ساربازدارى ماشاننىڭ نۇسقاۋىمەن اي قورالاۋ ءتاسىلىن پايدالانىپ، سوققى جاسايدى. ول ءۇشىن ەڭ اۋەلى، جۇيرىك جىلقى مىنگەن تورۋىلشىلار جاۋدىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، مازالايدى دا، بىتىراي قاشادى. قىسقاسى، جاۋدىڭ جورتۋىل باسى شەرىگىن شىرعالاپ اكە­لىپ، جازىق الاڭعا الىپ شىعا­دى. جازىق جەردە شىرعا بار دەپ كۇدىكتەنبەگەن قالماقتار اڭ­داۋسىزدا، قورالانعان اي سياق­تى ور قازىپ جاسىرىنعان مەرگەن­دەردىڭ توسقاۋىلىنا تاپ بولادى.

ماشان باتىردىڭ باسقالار­دان تاعى ءبىر ارتىقشىلىعى – سوعىس تاسىلىنە جۇيرىك، سۇڭ­عىلالىعىمەن قاتار، الىستا كەلە جاتقان جاۋدىڭ ءدۇبىرىن تىڭداپ، قانشا شەرىك كەلە جاتقانىن، ولاردىڭ قانشالىق قاشىقتىقتا ەكەنىن اڭعارا الاتىن قاسيەتى بولىپتى. وسى قاسيەتىن بىلەتىن قازاق قولباسشىلارى ونى «ساۋەگەي باتىر» اتاعانى جايلى ايتىلادى.

ونىڭ سىرتىندا ماشان با­تىر ەلدىڭ ىشىندە ۇنەمى بولىپ تۇراتىن، جەر داۋى، جە­سىر داۋى، باسقا رۋلارمەن ءورىس-قو­نىس تالاسى سياقتى دۇ­نيە­­لەر­دى ادىلدىگىمەن شەشىپ وتىر­عان. شەجىرەشى قاحارمان قو­مان ۇلىنىڭ جازباسىندا ماشان اتا ەل ىشىندەگى ۇرى-قارى، بۇزاقىلاردى قاتاڭ جازالايتىن، سول سەبەپتى ونى قاراۋىنداعى بارلىق بۇقارا قادىر تۇتىپ، باتىردىڭ يگى ىستەرى مەن كەمەل امالىن ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا، مولقى اتانىڭ ۇر­پاعى وزدەرىنە التايعا اۋعانعا دەيىن 30 جىل قونىس بولعان قازىرگى اباي وبلىسى جەرىندەگى تاۋدى باتىردىڭ قۇرمەتىنە «ماشان تاۋ» دەپ اتاعانى جايلى ايتادى.