ەرالى توعجانوۆ: ەڭ باستىسى، كوروناۆيرۋسپەن كۇرەسۋدى ۇيرەندىك

– قازاقستاندا كوروناۆيرۋس ىندەتىن ءىس جۇزىندە جەڭدىك دەپ ايتۋعا بولا ما؟

– ءيا، قاۋىپ بارىنشا تومەندەدى. بۇگىن­­دە وسى ۆيرۋسپەن اۋىرۋدىڭ ەڭ تو­مەن­­گى دەڭگەيى ساقتالىپ تۇر، ياعني تاۋ­لىگىنە شامامەن 20 ناۋقاستاي عانا انىق­تالىپ وتىر. ىندەت قارقىنىنىڭ با­سەڭ­دەۋىنە قازاقستاندا عانا ەمەس، بۇكىل الەمدە جاعدايدىڭ تۇراقتانعانى ىقپال ەتىپ جاتىر. ارينە، ءبىز جاڭا «رەتسيديۆتەردى» جوققا شىعارمايمىز، جاڭا شتامدار­دىڭ پايدا بولۋىن ەسكەرە وتىرىپ، ار­قانى كەڭگە سالۋعا ءالى ەرتە ەكەنىن بىلەمىز. ايتالىق، كوپتەگەن مەم­لەكەتتە، ونىڭ ىشىندە قازاقستانمەن كور­شىلەس ورنالاسقان ەلدەردە «ستەلس-وميكرون» شتامى تىركەلىپ جاتقانى بارشاعا ءمالىم. بۇل اۋرۋدىڭ تارالۋى ازيا-تىنىق مۇحيتى ايماعىندا، اتاپ ايتقاندا، قىتايدا، مالايزيادا جانە تايلاندتا تىركەلگەن.

ەڭ باستىسى، ءبىز كوروناۆيرۋسپەن كۇ­رەسۋدى ۇيرەندىك. بۇگىندە قالىپتى ومىر­گە ورالۋدىڭ ۋاقىتى كەلدى دەپ ويلايمىن. ادامداردىڭ تىنىش ءومىر سۇرۋگە، تولىققاندى جۇمىس ىستەۋگە، قورىقپاي قارىم-قاتىناس جاساۋعا مۇمكىندىك بولۋى كەرەك. وسىنداي مۇمكىندىكتەردى كەڭەيتۋ ماقساتىندا ءبىز ەڭ ماڭىزدى شەكتەۋلەردىڭ ءبىرىن جويدىق، كورشىلەس ءۇش ەلمەن: رەسەي، وزبەكستان جا­نە قىرعىزستانمەن قۇرلىق شەكاراسىن اش­تىق. كوپتەگەن مەملەكەتپەن اۋە قاتى­نا­سى قايتا جانداندى. 57 ەل ءۇشىن ۆيزاسىز رەجىم قالپىنا كەلتىرىلدى. بۇل رەتتە قازاقستانعا كىرەردە پتر-تەستى­لەۋدى مىن­دەتتى شارت رەتىندە قالدىردىق. ويتكەنى بۇل – ەپيدەميالىق جاعدايدى با­قى­لاۋعا كومەكتەسەتىن شارالاردىڭ ءبىرى. سو­نى­مەن قاتار ۇجىمداردا، ادامدار كوپ جي­نا­لاتىن جەرلەردە ماسكا تاعۋ تالابىن كۇ­شىن­دە قالدىردىق. حالىق، نەگىزىنەن، وسى­عان داعدىلانىپ تا قالدى. جاپونيا، قى­تاي، سينگاپۋر سياقتى كوپتەگەن ەلدە پان­­دە­ميادان بۇرىن دا ماسكا تاعۋ رەجىمى قا­­لىپ­تى جاعدايعا اينالعان، سەبەبى جۇق­پا­لى اۋرۋلاردىڭ باسقا دا كوپتەگەن ءتۇرى بار.

ءبىز ەڭ قاتاڭ انتيكوۆيدتىك شەكتەۋلەر ەنگىزىلگەن 2020 جىلعا تالداۋ جۇرگىز­گەن كەزدە تۇماۋ اۋرۋلارى ەكى ەسەگە تومەن­دەگەنىن انىقتادىق. سونداعى نەگىز­گى سەبەپ – شەكتەۋ شارالارىنىڭ وڭ اسەرى. ياعني سانيتارلىق نورمالاردى ساق­تاۋ، ونىڭ ىشىندە ماسكا تاعۋ – تۇماۋ اۋرۋى­نىڭ تومەندەۋىنە ىقپال ەتتى. مەن بۇل تۋرالى نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ سەبەبى تۇماۋ دا ولىمگە جانە اۋىر اسقىنۋلارعا اكە­لەدى، اسىرەسە سوزىلمالى اۋرۋلارى بار ادامدارعا قاۋىپتى. سوندىقتان ءبىز­دىڭ حالىق تا ماسكا تاعۋ مادەنيەتىنە ۇي­رەن­گەنى دۇرىس. بۇل كۇندەلىكتى ءومىردىڭ داعدىسىنا اينالۋى كەرەك.

– قازاقستاندا پاندەميا جاريا­لانعان العاشقى كۇننەن باستاپ ۆە­دومست­ۆوارالىق كوميسسيا قۇرىلدى. ونىڭ جۇمىسى قانشالىقتى ناتيجەلى بولدى؟

– ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيا 2 مىڭنان اسا جەدەل جانە ۇتىمدى شەشىم قابىلدادى. بۇل شەشىمدەردىڭ بارلىعى حالىق دەنساۋلىعىن قورعاۋدىڭ ناقتى ماسەلەلەرىن ءتيىمدى شەشۋگە باعىتتالدى. پان­دەميا كەزىندە حالىقارالىق تاجى­ريبەنى ەسكەرە وتىرىپ، اۋرۋدىڭ الدىن الۋ، ەمدەۋ، شەكتەۋ شارالارىن ەنگىزۋ تاسىلدەرى ۇنەمى جەتىلدىرىلىپ وتىردى. ءبىز ىندەتكە قارسى كۇرەس پەن ەلدەگى ىسكەرلىك بەلسەندىلىكتى ساقتاۋ اراسىنداعى تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋعا تىرىستىق.

2020 جىلدى ەسكە تۇسىرەيىك. باستاپ­قىدا كوروناۆيرۋستى ەمدەۋ حاتتاماسى اي سايىن وزگەرىپ تۇردى. ءبىز باسىندا وكپەنى ەمدەۋگە ەرەكشە نازار اۋداردىق. ال ماسەلە قان تامىرلارىنا بايلانىستى ەكەن. جاعداي كورسەتكەندەي، ءبىز قاتەرلى ىسىك، قانت ديابەتى، جۇرەك-تامىر جۇيەسى اۋرۋلارى بار ادامداردى ەڭ الدىمەن جوعالتاتىنىمىزدى تۇسىندىك.

ءبىرىنشى تولقىن كەزەڭىندە بار­لىق وقۋشى ونلاين ءبىلىم الۋعا كوشتى، ەل وڭىر­­لەرىندەگى ەپيدەميالىق جاع­داي­دى باعا­لاۋ ماتريتساسى پىسىق­تالدى. بيو­لو­گيا­لىق قاۋىپسىزدىك پروبلەمالارى­نىڭ عى­لى­مي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى بازاسىندا قازاق­ستاندىق ۆاكتسينانى ازىرلەۋ باستالدى.

ال 2020 جىلدىڭ قاراشا ايىندا باس­تالعان ەكىنشى تولقىن كەزىندە اۋرۋ سانى مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىنە تۇسەتىن جۇك­تەمەنى ەسكەرە وتىرىپ، سارالانعان تۇردە كارانتيندىك شارالار قابىلداندى. اقپان ايىنان باستاپ حالىقتى كۆي-گە قارسى ەگۋ باستالدى. مونيتورينگ توپتارى قۇرىلدى.

– ۆاكتسينالاۋ ءوز تيىمدىلىگىن كور­سەتتى مە؟

– ارينە. بۇگىندە حالىقتىڭ 55%-ى ۆاك­تسينا الدى. 10،5 ميلليونعا جۋىق ازامات تولىق ۆاكتسينالاۋدان ءوتتى، 3،5 ميلليون ادام قايتا ۆاكتسينا الدى. بۇل – وتە جاقسى كورسەتكىش. باستاپقىدا ۆاكتسينالارمەن قامتاماسىز ەتۋدە ۇلكەن پروبلەمالار بولسا دا، كەيىنىرەك بۇل ماسەلەنى دە شەشتىك.

ءبىرىنشى كەزەكتە قاراعاندى فار­ما­تسەۆتيكالىق كەشەنى بازاسىندا «سپۋتنيك V» ۆاكتسيناسى ءوندىرىسى ىسكە قو­سىلدى. كەيىننەن ۇلتتىق بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىك ينستيتۋتىندا ءبىزدىڭ ماماندار الەمدە قولدانىلاتىن 14 ۆاكتسينا­نىڭ ءبىرى رەتىندە وتاندىق QazVac پرەپاراتىن شىعارۋعا كىرىستى. وسى ورايدا مەن وتاندىق عىلىمدى جوعارى حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرە العان بارلىق عالىمدارىمىزعا العىس ايتامىن. قازاقستان – ءوزىنىڭ ۆاكتسيناسىن ازىر­لەگەن الەمدەگى بەسىنشى ەل. بۇل – ۇل­كەن جەتىستىك. بۇگىندە پرەپاراتتىڭ ايى­نا 500 مىڭ دوزاسى وندىرىلەدى، ونىڭ تيىمدىلىگى – شامامەن 86%، الەمدەگى ەڭ جوعارى كورسەتكىشتەردىڭ ءبىرى.

كوروناۆيرۋستىڭ پايدا بولۋى مۇمكىن جاڭا شتامدارىنان حالىقتى ودان ءارى ۆاكتسينالاۋ ارقىلى عانا ساقتاۋعا بولادى. سوندىقتان ۆاكتسينالاۋ جانە رەۆاكتسينالاۋ ءۇشىن قوسىمشا 3 ملن-نان اسا دوزا قامتاماسىز ەتىلدى. بۇل – QazVac، SinoPharm جانە Pfizer ۆاكتسينالارى.

– جۇرت دەنساۋلىق ساقتاۋ سالا­سىن­داعى قوردالانعان بارلىق ماسەلەنىڭ شە­شى­مى ىندەت كەلمەي تۇرىپ ويلاستىرى­لۋى كەرەك ەدى دەپ اشىنا ايتىپ ءجۇر...

– ءيا، پاندەميا اۋىر سترەسس-تەستكە اينالدى. شىنىن ايتقاندا، ءبىزدىڭ دەن­ساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسى مۇنداي سىناق­قا دايىن ەمەس ەدى. ءدارى-دارمەكتەر، جاب­دىقتار مەن اۋرۋحانالار جەتىسپەدى. دۇرلىگىپ قالدىق.

2012 جىلدان 2020 جىلعا دەيىن رەفور­مالار ناتيجەسىندە سانيتارلىق-ەپي­­دە­ميولوگيالىق قىزمەتتەن ەكى مىڭ­نان اسا مامان كەتكەن. بۇل سالاعا دەگەن كوزقاراس دۇرىس بولماعانىن كور­سەتە­دى. ال قيۋى كەتكەن جۇيەنى قال­پى­نا كەل­تىرۋ قاشاندا قيىن جانە قار­جى­لىق جاعى­نان دا شىعىندى بولادى. ناتي­جەسىن­دە، ماسەلەنى ء«ورت ءسوندىرۋ» ادىس­تەرى­مەن شەشۋ­گە تۋرا كەلدى. كوپتەگەن اۋرۋ­حانا كۇر­دەلى كەزەڭدە ستاتسيونارلىق ين­فەك­­تسيا­لىق ورتالىقتارعا قايتا بەيىم­دەل­دى. بىراق بۇل دا جەتكىلىكسىز ەدى. سون­دىق­تان ءبىز قىسقا مەرزىمدە 16 مودۋل­دىك ينفەك­تسيالىق ورتالىق سالۋعا ءماجبۇر بولدىق.

شالعايداعى اۋىلداردا جىلجىما­لى مەديتسينالىق كەشەندەر، قاجەت­تى جابدىقتار جەتپەي قينالدىق. ناتي­جەسىندە، 185 اۋداندىق اۋرۋحانا رەنتگەن دياگنوستيكالىق اپپاراتتارىمەن جاب­دىقتالىپ، ءموبيلدى دارىگەرلەر توپتارى قۇرىلدى. ءبىز ولاردى جىلجىمالى مە­ديتسينالىق پۋنكتتەرمەن قامتاماسىز ەت­تىك. بۇل – تەكسەرۋلەردىڭ 7 ءتۇرىن جۇر­گىزۋ­گە بولاتىن 100 جابدىقتالعان ماشينا.

سونداي-اق 64 وتتەگى ستانساسى پاي­دا­لانۋعا بەرىلدى، ءۇش مىڭنان اسا ءوجج اپپاراتى ساتىپ الىندى. جەدەل مە­ديتسينالىق كومەك قىزمەتى ءۇشىن 1 367 اۆتوكولىك بەرىلدى. مىنە، وڭاي بولما­سا دا (تاۋلىگىنە اۋرۋ سانى 8 مىڭ ادامعا دەيىن باردى) وسىلاي ءۇشىنشى تولقىننان باستاپ ءبىز دۇرلىگۋ كەزەڭىنەن شىعىپ، تۇراقتى جۇمىس ىستەۋگە كوشتىك. جاعدايعا تولىعىمەن بەيىمدەلدىك.

تۇرعىندار ءدارى-دارمەكتەرمەن بارىن­شا قامتاماسىز ەتىلدى، قاجەت بول­عان جاعدايدا وڭىرلەرگە ۇشاقتارمەن جەت­كىزىلدى. اۋرۋحاناعا جاتقىزۋ قاجەت بول­ماعان جاعدايدا دارىگەرلەردىڭ قاداعا­لاۋىمەن ۇيدە ەمدەۋ جۇرگىزىلدى. بۇگىندە قازاقستاندا وسىنداي سىن-تەگەۋرىندەرگە قارسى تۇرا الاتىن ماتەريالدىق-تەح­نيكالىق بازا دا، كادرلار دا بار.

حالىق ومىرگە دەگەن كوزقاراسىن وز­گەرتتى. بۇل، ەڭ الدىمەن، ءوزارا جاۋاپ­كەرشىلىككە قاتىستى. ويتكەنى ىندەت­تىڭ العاشقى كەزەڭىندە ادامدار ءوز دەن­ساۋلىعىنا جانە جانىنداعى ادام­داردىڭ دەنساۋلىعىنا نەمقۇرايدى قارا­دى. مىسالى، ەكىنشى تولقىننىڭ ەڭ قاۋىپتى كەزەڭى بولعان 2020 جىلدىڭ قىر­كۇيەگىنەن قاراشاسىنا دەيىن 7 مىڭ ازاماتىمىز شەتەلگە دەمالىسقا شى­عىپ كەتتى. ولاردىڭ 85%-ى ەلگە قايت­قاندا كوروناۆيرۋسپەن اۋىرىپ ورالدى. ءبىزدىڭ وتانداستارىمىز­دىڭ كەتۋىن تالاپ ەتكەن قانشاما ەلدە جانجالدار بولدى. ازاماتتارىمىزدى ۇيگە جەتكىزۋ ءۇشىن بىزگە 272 چارتەرلىك، 22 ارنايى اۆياتسيالىق رەيستەر، پاروممەن 50 رەيس، 40-تان استام اۆتوبۋس رەيستەرىن ۇيىمداستىرۋعا تۋرا كەلدى.

ال قانشاما مەرەكەلىك ءىس-شارا جاسىرىن، جۇرتتى ارتقى ەسىكتەن كىرگىزىپ وتكىزىلدى؟ بۇل، نەگىزىنەن ادام تۇسىنۋگە بولمايتىن جاعداي، وزىنە جانە باسقالارعا دەگەن قاستاندىق دەۋگە بولادى. جاسىرىن مەرەكەلەرگە قاتىسقانداردىڭ 80%-ى ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن اۋرۋحاناعا ءتۇستى. وسى ۋاقىتتا ءولىم-ءجىتىم دە جوعارى بولدى. ادامدار ءوز ءومىرىن جانە باسقالاردىڭ دا ءومىرىن قاتەرگە تىكتى. ءبىزدىڭ الدىمىزدا وسى قاراپايىم شىندىقتى ءتۇسىندىرۋ، حالىققا جەتكىزۋ ماقساتى تۇردى.

كوروناۆيرۋس ءومىردىڭ بارلىق سالاسىنا دەگەن كوزقاراستى قايتا قاراۋعا مۇمكىندىك بەردى. مىسالى، پاندەميا جەدەل تۇردە قازاقستاندىق مەكتەپتەردە ونلاين وقىتۋعا كوشۋدى تالاپ ەتتى. بىراق بەلگىلى بولعانداي، مۇنداي جۇمىس رەجىمىنە ءبارى بىردەي دايىن ەمەس ەدى. وقۋ ورىندارىنىڭ بالانسىندا تۇرعان كوپتەگەن كومپيۋتەر تەك رەسمي تۇردە بولعان، كەيبىرەۋلەرى تىپتەن جۇمىس ىستەمەيدى ەكەن. وسىنىڭ ءبارى وقىتۋدىڭ ءتيىستى دەڭگەيىن قامتاماسىز ەتۋگە كەدەرگى بولدى. كومپيۋتەرلەردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى ءوز كەزەگىندە تاعى ءبىر ماسەلەنى كوتەردى. وسى تەحنيكانى وندىرۋمەن اينالىسقان 24 كومپانيانىڭ تەك تورتەۋى عانا ءونىمدى قاجەتتى كولەمدە شىعارا الادى ەكەن.

جۇمىستى ءبىر كۇنگە توقتاتۋعا بولمايتىن تاۋ-كەن، مۇناي-گاز سەكتورلارىندا، جولاۋشىلاردىڭ ۇشۋ كەزىندەگى جانە قالالىق كولىكتە جۇرگەندەگى قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدە، قىزمەت كورسەتۋ جانە ت.ب. سالالاردا ۇلكەن پروبلەمالار بولدى. سونىڭ بارلىعىن تەك Ashyq جوباسىن ەنگىزۋ ارقىلى عانا شەشتىك. ءبىزدىڭ ەۋروپالىق ارىپتەستەرىمىز اتاپ وتكەندەي، بۇل ءتاسىل بيزنەستىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن ەڭ ءتيىمدى ءتاسىل بولىپ شىقتى. وسى موبيل­دىك قوسىمشانى ەنگىزۋ ەسەبىنەن، ءتىپتى ەڭ اۋىر كەزەڭدە دە جۇمىس ورىندارىن ساقتاپ، حالىقتىڭ تابىسىن قامتاماسىز ەتۋ مۇمكىن بولدى.

– ءدارى-دارمەك بويىنشا مىنا ماسەلەگە دە ناقتىلاي توقتالساڭىز: ەلدە ءدارى جەتىسپەي جاتقان كەزدە گۋ­ما­نيتارلىق كومەك رەتىندە جول­دانعان پرەپاراتتار قويمالاردا ايلاپ نەمەسە ودان دا كوپ ۋاقىت جاتىپ قالدى. نەگە بۇلاي بولدى؟

– بۇل – زاڭنامالىق كەمشىلىكتەر ما­سە­لەسى. ول كەزدە بۇل ماسەلەلەرمەن، ونىڭ ىشىندە شىعىستاردىڭ ءتيىستى بابىن تالاپ ەتەتىن كەدەندىك وپەراتسيالارمەن قاي مەملەكەتتىك ورگان اينالىسۋعا ءتيىس ەكەنى تۋرالى ناقتى وكىمدەر جوق ەدى. ءتىپتى دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى دە، سق-فارماتسيا دا قاجەتتى وكىلەتتىكتەرگە يە بولعان جوق. سوندىقتان اتالعان ماسەلەنى دە جەدەل شەشۋگە تۋرا كەلدى.

– بۇل دا پاندەميا «اشقان» كەمشىلىكتىڭ ءبىرى عوي؟

– ۆاك-تىڭ 2 مىڭ شەشىمىنىڭ ەڭ كوپ بولىگى وسىنداي ءتارتىپ ماسەلەلەرىنە بايلانىستى بولعانىن ايتقىم كەلەدى. سەبەبى كۇن سايىن الدىمىزدان جەدەل شەشۋدى قاجەت ەتەتىن جاڭا قيىندىقتار تۋىنداپ تۇردى.

– وسىنداي ماسەلەلەردىڭ ءبىرى قازاقستاندىق ۆاكتسينانى تىركەۋ بولدى ما؟ نەلىكتەن ددۇ ءالى كۇنگە دەيىن QazVac-تى تىركەمەي وتىر؟

– دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى QazVac ۆاكتسيناسىن تىركەۋى ءۇشىن قازاقستان ۇلتتىق رەتتەۋشىنى ءۇشىن­شى دەڭگەيگە دەيىن جەتكىزۋى قاجەت. باس­قا­شا ايتقاندا، رەسپۋبليكانىڭ ساني­تار­لىق-ەپيدەميولوگيالىق قىز­مەتى­نىڭ ما­تەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسى حالىق­ارالىق ستاندارتتارعا سايكەس بو­لۋى ءتيىس. وسىنىڭ بارلىعىن رەتكە كەل­تىرۋ ءۇشىن 3 جىلدان 5 جىلعا دەيىن ۋا­قىت كەتە­دى دەگەن ساراپشىلار پىكىرىنە قارا­ماس­تان، ءبىز بىلتىر ءىس جۇزىندە 7 اي­دىڭ ىشىن­دە قازاقستاندى ۇلتتىق رەت­تەۋشىنىڭ ەكىن­شى دەڭگەيىنە شىعاردىق. بۇل فاكتىنى ءبىز­دىڭ ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق تالاپتارعا سايكەس­تىگىن تەكسەرگەن ددۇ ارنايى كوميسسياسى راستادى. بيىل جىل سوڭىنا قاراي ءۇشىنشى دەڭگەيگە شىعا الامىز دەپ ويلايمىن.

– تاعى ءبىر تۇسىنبەۋشىلىكتى تۋدىر­عاندار – انتيۆاكسەرلەر. الەمدىك عىلىمنىڭ جەتىستىكتەرىن جوققا شىعارۋعا باعىتتالعان وسى زاماناۋي ترەندتى جەڭە الدىق پا؟

– مەنىڭ ويىمشا، مۇندا جەڭىلگەندەر جوق. جەڭىمپازدار، بالكىم بار – بۇكىل ەل، سەبەبى كوپتەگەن ادام ۆاكتسينالاۋعا تۇسى­نىستىكپەن قارادى. TALAP قولدان­بالى زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ ديرەك­تورى راحىم وشاقباەۆ باستاعان قوعام­دىق توپ وتە جاقسى جۇمىس ىستەدى. راق­مەت! ۆاكتسينالاۋدىڭ پايداسىن تۇسىن­دىرۋگە كوپتەگەن ساراپشى، قوعام بەلسەن­دىلەرى مەن جۋرناليستەر، ەل تاعدىرىنا بەيجاي قارامايتىن ازاماتتار قوسىلدى.

– نەلىكتەن مۇنداي سەنىمسىزدىك پايدا بولدى دەپ ويلايسىز؟

– بۇل تاقىرىپتا حايپ كوپ بولدى. ۆاكتسينالاۋ مۇگەدەكتىككە نەمەسە ءتىپتى ولىمگە اكەلۋى مۇمكىن ەكەنى تۋرا­لى ءارتۇرلى مالىمەتتەر تارالدى. اري­نە، بەلگىسىزدىك ادامداردى ارقاشان قور­قى­تادى. بىراق بىرتە-بىرتە فاكتىلەرگە سۇيە­نە وتىرىپ، وزدەرى جاساعان ۆاكتسينامەن ەكس­پەريمەنت رەتىندە ۆاكتسينالانعان بيو­لو­گيالىق قاۋىپسىزدىك ينستيتۋتىنىڭ دارى­گەرلەرىنىڭ ۇلگىسىمەن، بەدەلدى دارىگەر­لەر­دىڭ اقىل-ويى مەن پىكىرىنە سۇيەنە وتى­رىپ، ءبىز جاعدايدى وزگەرتە الدىق.

مەن ۆاكتسينالاۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن تۇسىنگەن ەل ازاماتتارىنا العىس ايتامىن. مىسالى، ءوزىم QazVac-تى سالدىردىم، ءبارى جاقسى بولدى. بۇل – ءبىزدىڭ ۆاك­تسينا، ءوز ءوندىرىسىمىز. بۇل جاعىنان باقىتتى ەلمىز دەپ ايتا الامىز، ويتكەنى كوپتەگەن ەلدە يممۋنداۋ پروبلەمالارى بار نەمەسە ۆاكتسيناعا كولجەتىمدىلىك شەكتەۋلى.

– قاي ەلدەر؟ افريكا ەلدەرى مە؟

– ولاردىڭ قاتارىندا افريكا ەلدەرى دە بار. ءتىپتى ورتالىق ازيادا دا ۆاكتسي­نامەن قامتاماسىز ەتۋدە ەلەۋلى پروبلەمالار بولدى. نەگىزىنەن، ۇجىم­دىق يممۋنيتەتتىڭ بولماۋى جانە كورو­نا­ۆيرۋستىڭ جوعارى جۇقپالى دەڭگەيى ەل­دەر اراسىنداعى اۋە قاتىناسىن توق­تاتۋعا، تەمىر جول قاتى­ناسىن بارىنشا شەكتەۋگە الىپ كەلدى. بۇل وتە ۇلكەن قيىنشىلىقتار تۋدىردى. ءسىز بۇرىن يەسىز قالعان قالالاردى، بوس قالعان بازارلاردى كورگەن بە ەدىڭىز؟!

– كوروناۆيرۋس تارالۋىنىڭ ەڭ كۇر­دەلى، ەڭ قاۋىپتى كەزەڭىندە ءسىزدىڭ ءومىرى­ڭىز بەن جۇمىس كەستەڭىز قانداي بولدى؟

– ەڭ كۇردەلى ۋاقىتتا ءبىز ءتۇن ورتاسىنا دەيىن جۇمىس ىستەدىك، كەيدە ۇيىقتاماي تاڭەرتەڭگە دەيىن دە جۇردىك. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ پرەمەر-مينيستر اسقار مامين ماعان قوڭىراۋ شالدى. مەن وعان: «ساعات ءالى 5.30 عوي» دەدىم. سوندا ول: ء«سىز ءالى جۇمىستا ەمەسسىز بە؟» دەدى. مىنە، وسىنداي رەجىمدە ءومىر سۇردىك.

جۇمىستا تۇنەدىك. مەن ەڭ اۋىر كەزەڭ­­دە ۆيرۋستى جۇقتىرىپ الدىم. بار­­لىق سانيتارلىق تالاپتارعا سايكەس ۇيدە، كەمىندە ەكى اپتا ەمدەلۋىم كەرەك ەدى. بىراق مەن جۇمىستى تاستاي ال­ما­دىم. سوندىقتان ءوز كابينەتىمە قاما­لىپ، جۇ­مىستى جالعاستىردىم. ءدال وسى قارقىن­مەن شامامەن ءۇش اي جۇمىس ىستەۋ­گە تۋرا كەلدى – 2020 جىلدىڭ ماۋسى­مى­نان تامىز ايىنا دەيىن. قىركۇيەك ايىن­­دا ماتەريالدىق بازا قۇرىلىپ، ءدارى-دار­مەكتەرمەن جانە مەديتسينالىق بۇيىم­دار­مەن قامتاماسىز ەتۋ ءبىرشاما جەڭىلدەدى.

– اتقارۋشى بيلىك پاندەميادان قانداي ساباق الدى؟ تاعى نە وزگەرتۋ كەرەك؟

– ءبىرىنشى كەزەكتە كۇن تارتىبىندە سانيتارلىق-ەپيدەميولوگيالىق قىزمەتتى ودان ءارى كۇشەيتۋ ماسەلەسى تۇر. ۆيرۋس دەگەنىمىز نە؟ ونى كوزبەن كورمەيسىڭ، قولمەن ۇستاي المايسىڭ، بىراق بۇل – ۇلكەن قاۋىپ-قاتەر. پاندەميا ۇلتتىق بيوقاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن العا تارتتى. سوندىقتان مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قىزمەتىن ۇيلەستىرۋ، عىلىمي قىزمەتتى ۇيىمداستىرۋ جانە بىلىكتى كادرلار دايارلاۋ، سونداي-اق بيولوگيالىق قاتەرلەردى بولجاۋ، انىقتاۋ، تالداۋ جانە باعالاۋ جۇيەسىن دامىتۋ ماسەلەلەرىنە ءبىرىنشى كەزەكتە نازار اۋدارۋ ماڭىزدى.

بۇل حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا عانا ەمەس، ۆەتەريناريا سالاسىنا دا قاتىس­تى. ەل اۋماعىندا ۆەتەريناريالىق پرە­پاراتتاردىڭ 19 ءوندىرۋشىسى تىركەلگەن. مىسالى، 2021 جىلى ۆاكتسينالاردىڭ 16 ءتۇرى ءوندىرىلدى، بۇل بارلىق قاجەتتىلىكتىڭ 76،2%-ىن قۇرايدى، 2019 جىلى – 12 ءتۇرى (66،7%)، 2020 جىلى – 14 ءتۇرى (70%).

سىرتقى سىن-قاتەرلەرگە ءبىز ءوزىمىزدىڭ جاراقتاندىرىلعان زەرتحانالارىمىز بەن كاسىبي عىلىمي كادرلارىمىز بولسا عانا قارسى تۇرا الامىز. وسىعان باي­لانىستى، مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپ­سىرماسىمەن قازاقستاندا يممۋ­نوبيولوگيالىق پرەپاراتتار شىعاراتىن جاڭا بيوفارماتسەۆتيكالىق زاۋىت سالىنىپ، ىسكە قوسىلدى.

– جوعارىدا ءسىز كوروناۆيرۋس قۇر­بان­دارى كوبىنەسە سوزىلمالى اۋرۋلارى بار ادامدار بولعانىن ايتتىڭىز. دەمەك ادامدار ءوز دەنساۋلىعىنا دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتۋ كەرەك قوي؟

– مەنىڭ ويىمشا، كوپشىلىگىمىز ادام دەنساۋلىعىنىڭ 50%-ى ءومىر سالتىنا بايلانىستى ەكەنىن تۇسىندىك. دەنساۋلىق­تى بىرقاتار فاكتور قالىپتاستىرادى. بۇل – ەكولوگيا، ادامنىڭ قانىنداعى تەكتىك اقپارات جانە جامان ادەتتەر. سون­دىقتان بولاشاقتا رەسپۋبليكادا ال­عاشقى مەديتسينالىق-سانيتارلىق كومەكتى قارجىلاندىرۋ كولەمى بۇگىنگى 54%-دان 64%-عا دەيىن ۇلعايادى، «دەنى ساۋ ۇلت» باعدارلاماسى قابىلدانادى. بارلىق كۇش-جىگەردى ەمدەۋگە ەمەس، اۋرۋدىڭ الدىن الۋ­عا باعىتتاۋ ماڭىزدى. ويتكەنى ەمدەۋ – ول اۋرۋدىڭ سالدارى، ال ءبىز سەبەبىمەن كۇرەسۋىمىز كەرەك.

بۇل تۇرعىدان ءبىز بىرقاتار جۇيەلى شارالاردى قاراستىردىق: قۇرامىندا قانتى بار سۋسىندارعا اكتسيزدەردى ەنگىزۋ (2023 جىلدان باستاپ 20%-دان 2025 جىلعا دەيىن 45%-عا دەيىن); تەمەكى ونىمدەرىنە اكتسيزدى كەزەڭ-كەزەڭىمەن ارتتىرۋ (2022 جىلدان باستاپ 2025 جىلعا قاراي 10،8%-دان 19،0%-عا دەيىن); اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋ ماسەلەلەرىنە حالىقتى كەڭىنەن تارتۋ. وسى جانە باسقا دا شارالار كەشەندى تۇردە 2025 جىلعا قاراي سالاماتتى ءومىر سالتىن ۇستاناتىن ازاماتتاردىڭ ۇلەسىن 30%-دان 45%-عا دەيىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن بۇ­قارالىق سپورتتى دامىتۋعا كوپ كوڭىل بولىنەدى. اتاپ ايتقاندا، 2025 جىلعا قاراي سپورتپەن اينالىساتىنداردىڭ كورسەتكىشىن 50%-عا دەيىن جەتكىزۋ مىندەتى قويىلعان. جاقىن جەردە سپورتتىق ينفراقۇرىلىم بولماسا دا، كۇنىنە بەس مىڭ قادام كۇندەلىكتى تازا اۋادا سەرۋەندەۋ ۇلكەن ساۋىقتىرۋ اسەرىن بەرەدى.

– ءسىز ادامداردىڭ ساناسى وزگەرۋى كەرەك دەپ ايتاسىز. مۇمكىن، ونىڭ ىشىندە شەنەۋنىكتەر دە بار شىعار. ويتكەنى بىزدە جاقسى باعدارلامالار كوپ، بىراق ناتيجە از.

– مەن كەلىسەمىن، كەمشىلىكتەر بار. بى­راق ءتىپتى ءبىر وتباسىنىڭ بالالارى دا ءار­تۇرلى كەلەدى ەمەس پە؟ ەكىنشى جاعىنان، بي­لىك پەن حالىق اراسىنداعى بۇگىنگى قا­رىم-قاتىناس جۇيەسىندە وڭ وزگەرىستەر قالىپ­تاسىپ كەلە جاتقانىن بارشامىز كورىپ وتىرمىز. بۇل – مەملەكەت باسشىسى جاريالاعان «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىنىڭ مىندەتتەرىنە سايكەس جۇرگىزىلىپ جاتقان جۇمىس. قازىر كەمشىلىكتەردى جاسىرۋ مۇمكىن ەمەس. شەنەۋنىكتىڭ جۇمىس بارىسىندا جىبەرگەن كەز كەلگەن ولقىلىعى مىندەتتى تۇردە كورىنىپ تۇرادى. قازىر جۋرناليستەر مەن بلوگەرلەر ءۇشىن تىيىم سالىنعان تاقىرىپ جوق. سوندىقتان مەم­لەكەتتىك قىزمەتكەرلەر دە وزگەرىپ كەلەدى. ال وسى جۇيەلىك وزگەرىستەرگە سايكەس كەلمەيتىن ادام بۇل ورتادان كەتەدى.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن

ورىنبەك وتەمۇرات،

«Egemen Qazaqstan»