ىشكى ميگراتسيا: جاستاردىڭ الەۋەتىن ءتيىمدى پايدالانۋعا نە كەدەرگى؟

بيىل رەسپۋبليكاداعى جۇمىس­سىز­دىق دەڭگەيى 4،9 پايىزدى قۇرادى. Fin­prom مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك، اۋىلعا قاراعاندا (5–4،7 پايىز) قالا­داعى جۇمىسسىز جاستاردىڭ ۇلەسى، اسى­رەسە قىز بالالار اراسىنداعى جۇمىس­سىز­دىق كورسەتكىشى جوعارى (4،1 پايىز). سا­راپشىلار پىكىرىنشە، ىشكى ميگراتسيانىڭ جۇيەسىزدىگى، اۋىلدان قالاعا جۇمىس ىزدەپ كەلگەن جاستاردىڭ تۇراقتى جۇ­مىس تابا الماۋى سياقتى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ ۋاقىتىندا شەشىمىن تاپپاۋى مەملەكەتتىك ورگاندار جۇمىسىنىڭ دۇرىس جۇيەلەنبەۋىن بىلدىرەدى.

وسى ورايدا مەملەكەتتىك باسقارۋ جو­عارى مەكتەبىنىڭ پروفەسسورى، سايا­سي عىلىمدار دوكتورى (نازارباەۆ ۋني­ۆەر­سيتەت) دينا ءشارىپوۆانىڭ اي­تۋىنشا، جاس­تار مەملەكەتتىكتەن گورى جەكە سەكتوردا جۇمىس ىستەگەندى قالاي­دى. مىسالى، مەم­لەكەتتىك سەكتوردا ىستەيتىندەر سانى – 21، جەكە سەك­توردا – 62،9، ۇەۇ – 4،2 پايىز. جاس­­تار­دىڭ 41،9 پايىزى العان ءبىلىمىنىڭ جەت­كىلىكسىزدىگىنەن ءوز ماماندىعىنا ساي جۇ­مىس ىستەمەيدى. قازىرگى كەزدە ءبىلىم الىپ، جۇمىس ىستەپ جۇرگەندەر اراسىندا شە­تەلدە وقىپ، سوندا تۇرعىسى كەلەتىندەر بار.

مىسالى، بوتەن ەلگە كەتكىسى كەل­مەيتىندەر 61،6 پايىزدى قۇراسا، كەتۋگە شەشىم قابىلداعاندار – 11،5، ال 17،1 پايىزى بولاشاقتا كەتۋدى جوسپارلايدى. جاستار تاڭداعان ەلدەر قاتارىندا اقش، رەسەي، ەۋروپالىق وداق ەلدەرى مەن كانادا بار. «ادام قۇقىعى، قاۋىپسىزدىك، دەموكراتيا ماسەلەلەرىنە الاڭداۋشىلىق بىلدىرەتىن جاس بۋىن­نىڭ پىكىرىنشە، مەملەكەتتىك ورگاندار جاستار ماسەلەسىن شەشۋگە تىرىس­پايدى. بۇل مەملەكەتتىك ساياسات، باعدارلامالار مەن جاستار ءۇمىتى ارا­سىنداعى الشاقتىقتى كورسەتەدى.

قاۋىپسىزدىك جاس ۇرپاق ءۇشىن باس­تى قۇندىلىق. ولاردىڭ باسىم كوپ­شىلىگى ءبىلىم الۋدى ءومىرىنىڭ ماڭىزدى بولشەگى رەتىندە سانايدى ءارى 41 پايى­زىن العان ءبىلىمىنىڭ ساپاسى قانا­عات­تاندىرادى. ف.ەبەرت اتىنداعى قور تاراپىنان جۇرگىزىلگەن بۇل زەرتتەۋ­گە قاتىسقانداردىڭ 24،1 پايىزى العان بىلىمىنە قاناعاتتانبايدى. ال جاس­تاردىڭ 52 پايىزىن ءبىلىم جۇ­يەسىندەگى سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ جانە وقۋ ورىندارىنداعى «باعانى ساتىپ الۋدىڭ» ءجيى كەزدەسەتىندىگى الاڭداتادى. العان بىلىمدەرى الەمدىك ەڭبەك نارىعىنىڭ تالاپتارىنا ساي ەمەس دەيتىندەر 48،5 پايىز. ال جاستاردىڭ 45 پايىزى شەتەلدەردە ءبىلىم العىسى كەلسە، 27،5 پا­يىزى قازاقستانداعى ءبىلىمدى قانا­عات ەتەدى»، دەپ اتاپ ءوتتى د.ءشارىپوۆا. پروفەسسور اتاپ وتكەندەي، جاستار اراسىندا پاتەرناليستىك كوڭىل كۇي باسىم. ولار مەملەكەتتەن الەۋمەتتىك قولداۋ جانە جەڭىلدىك (79 پايىز) كۇتەدى. ال 36،7 پايىزى قاجىرلى ەڭبەك ەتۋ ءومىردى جاقسارتادى دەسە، 37،5 پايىزى بۇل پىكىرمەن كەلىسپەيدى. جاس بۋىن ءۇشىن قوعامداعى بايلار مەن كەدەيلەردىڭ اراسىنداعى الشاقتىق، ونىمەن كۇرەس ماسەلەسى دە ماڭىزدى. باسىم كوپشىلىگى ادام قۇقىعى مەن بوستاندىعىنا (88،5)، جاس بۋىنىنىڭ جاعدايىنا (88،4)، الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك پەن بارشاعا ارنالعان الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتىڭ بولۋى­نا (87،9)، قورشاعان ورتانى ساقتاۋعا (88 پايىز) نازار اۋدارۋ قاجەت دەپ سانايدى. ال ساياسي اپاتيا جاستاردىڭ ەرەكشە نازار اۋداراتىن ماسەلەسى. ولار تۋىستارى جانە دوستارىمەن ساياساتتى تالقىلامايدى. جاستاردىڭ 69،2 پايىزى قازاقستاننىڭ ساياسي ومىرىندە ءوزىن-ءوزى كورسەتۋ ءۇشىن بولاشاعىنىڭ الدەقايدا جاقسى بولعانىن قالايدى. قالاي ايتساق تا، جاستار قازاقستاننىڭ ازاماتى بول­عانىن ماقتان تۇتادى. ال 14–24 جاس ارا­لىعىنداعى قازاق­ستاندىقتار «الەم ازاماتتارىمىز» دەگەن قاعيدانى ۇستانادى.

بۇگىندە ەلىمىزدە 22-23 جاس­تاعى­لاردىڭ باسىم كوپشىلىگى جوعارى، كاسىپ­تىك-تەحنيكالىق وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الادى. وسى تۇستا ولاردىڭ جۇمىسسىز قالۋىنا اسەر ەتەتىن بىرقاتار فاكتوردى وي تارازى­سىنا سالىپ كورەيىك. زەرتتەۋلەر كور­سەتكەندەي، جاستاردىڭ دەنى وقۋ بىتىرىسىمەن العان بىلىمىنە ساي تابىسى جوعارى جۇمىس ىستەگىسى كەلەدى. الايدا جۇمىس بەرۋشىلەر جاس تۇلەكتەر ءۇشىن قوماقتى جالاقى ۇسىنبايتىنى انىق. زاماناۋي جۇمىس بەرۋشى مورال­دىق، رۋحاني قۇندىلىقتاردان گورى ءونىم­دى ەڭبەككە باسىمدىق بەرەدى. كوپتەگەن تۇلەككە مۇنداي تالاپتار ءتيىمدى ەمەس، سوندىقتان ولار ءوز ەركىمەن جۇمىستان كەتۋگە ءماجبۇر. جاستار كوپ جاعدايدا مەنەدجمەنت، زاڭ، ەكونوميكا، بانك ءىسى سياقتى ماماندىقتاردى تاڭدايدى. الايدا قوعامنىڭ جاس مۇشەلەرىنىڭ قاجەتتىلىگى مەن ەڭبەك نارىعىنىڭ تالاپتارى سايكەس كەلە بەرمەيدى. ال ەڭبەك نارىعىندا بۇل ماماندىقتارعا سۇرانىس تومەن. وسىلايشا، كوپتەگەن جاس قولىندا ديپلومى بولا تۇرا ءوز ماماندىعىمەن سايكەس كەلمەيتىن سالالاردا جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر.

وسى ورايدا ماماندار قازاقستانعا ەكونوميكالىق ترانسفورماتسيا قاجەت­تىگىن ايتادى. ويتكەنى الداعى ءتورت-بەس جىلدا ەڭبەك نارىعىندا احۋال كۇردەلەنە ءتۇسىپ، 2025 جىلعا قاراي قازاقستاندا جاڭا ينۆەستيتسيالىق جوبالارعا جۇمىسشىلار جەتىسپەۋ­شىلىگى تۋىندايدى.

بۇگىندە رەسپۋبليكادا 20-28 جاس ارالىعىنداعى ەكونوميكالىق بەلسەندى توپ 2 ملن-نان اسادى. ولاردىڭ دەنى (76،1) جالدامالى قىزمەتكەرلەر بولسا، 23،9 پايىزى ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتىعاندار. جۇمىسقا ورنالاسۋ مۇمكىندىگى ايتارلىقتاي تومەن وڭىرلەردە ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتۋ جۇمىستىڭ بالاما ءتۇرى رەتىندە ءتيىم­دى. جاستار سونىمەن بىرگە ءبىلىم دەڭ­گەيى تۇرعىسىنان دا ايتارلىقتاي ەرە­كشە­لەنەدى. جۇمىسپەن قامتىلعان جاس­تار­دىڭ 42،9 پايىزىنىڭ جوعارى جانە اياقتالماعان جوعارى ءبىلىمى بار بولسا، ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتىعان جاس­تاردىڭ اراسىندا جوعارى بىلىمدى­لەر 25،2 پايىزدى قۇرايدى. ال 15-28 جاس ارالىعىنداعى جاستاردىڭ 7 پا­يىزعا جۋىعى نە وقۋدا جوق، نە تۇراقتى جۇمىسى جوق.

بۇل رەتتە ءتيىستى مينيسترلىك بىرقاتار وڭىردە دامىتۋ باعدارلامالارى اياسىندا وقۋعا، جۇمىسقا قۇلقى جوق NEET ساناتىنداعى جاستاردىڭ ۇلەسىن ازايتۋدى ماقسات ەتەدى. ساراپشىلار جاستاردىڭ قوعامدا الەۋمەتتەنۋىنە وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنداعى داعدارىستىڭ سەبەپ-سالدارىنىڭ دا اسەرى بار دەگەن پىكىردە.

بۇگىندە كوپتەگەن اتا-انانى بالا­سىنىڭ قاۋىپسىزدىگى الاڭداتادى. وتبا­سىنىڭ قولىنا قاراپ، اتا-اناسىنىڭ ىعىنان شىعا الماي قالعان جاستاردىڭ كوپشىلىگى ومىرلىك قيىن­دىقتارعا بەيىم­سىز كەلەدى. قينالىپ جۇمىس ىستە­گەننەن گورى اتا-اناسىنىڭ تابىسىن پايدالانعاندى ءتيىمدى كورەتىن جاستار بار. وسىعان ۇقساس سەبەپتەردەن جاستاردىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى قوعامداعى جالپى ۇردىستەردەن شەت قالۋدا. مامانداردىڭ پىكىرىنشە، مۇنىڭ سالدارىنان جاستاردىڭ مارگينالدى ادەتتەردى بويىنا ءسىڭىرىپ، الەۋمەتتىك تۇراقسىزدىققا، تىپتەن قىلمىسقا بارۋى ءجيى كەزدەسەدى.

ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، قازاق­ستاندا جاس بۋىننىڭ الەۋمەت­تەنۋى­نە قاتىستى كەشەندى شارالار تولىققاندى جەمىسىن بەرۋى ءۇشىن وتباسى، مەكتەپ، وقۋ ورىندارى مەن ءتيىستى ورگاندار ىقپالداستىعىن كۇشەيتۋ قاجەت. اسى­رە­سە اۋىلدى جەردەن قالاعا وقۋعا، جۇ­مىس ىستەۋگە كەلگەن جاستاردىڭ الەۋ­مەتتىك جاعدايى الاڭداتادى.

الماتى، نۇر-سۇلتان، ت.ب. قالالار­دا بەيىمدەۋ ورتالىقتارىنىڭ جۇمى­سىن جەتىلدىرۋ ۋاقىت كۇتتىر­مەيدى. وسى ورايدا زاماناۋي قوعامعا بەيىمدەۋ، بولاشاققا دەگەن سەنىمسىزدىك جەتەگىندە جۇرگەن جاستارمەن جۇمىس ىستەيتىن پسيحولوگيالىق رەسۋرستى ورتالىقتار قىزمەتىن ارتتىرۋدىڭ ماڭىزى زور.

الماتى