كاسىپكەرلىك دامىماسا، اۋىل تۇزەلمەيدى

ونىڭ قاتارىندا تەمىر اۋدانىنىڭ التىقاراسۋ اۋىلدىق وكرۋگىنە قاراستى التىقاراسۋ جانە ەڭبەكشى اۋىلدارى بار. سونداي-اق بيىل وسى اۋداننىڭ ساركول، شىعىرلى، قالماققىرعان، ەڭبەكشى ەلدى مەكەندەرىنە ورتالىقتاندىرىلعان اۋىزسۋ قۇبىرى جۇرگىزىلمەك. بۇل تۋرالى اۋدان اكىمى سالامات امانباەۆتىڭ شۇبارقۇدىق كەنتىندە وتكەن تۇرعىندارمەن كەزدەسۋىندە ايتىلدى.

25 ەلدى مەكەنى، 40 مىڭعا جۋىق تۇر­عى­نى بار تەمىر اۋدانىنىڭ شەشىل­مە­گەن ماسەلەلەرىنىڭ قاتارىندا مۇناي كەنىشتەرىنەن شىعىپ جاتقان ىلەسپە گازدىڭ اۋاعا تارالۋى، توپىراقتىڭ مۇ­ناي قالدىقتارىمەن لاستانۋى تۇر. بۇ­زىل­عان اۋا، ب ۇلىنگەن تابيعات تۇر­عىن­دار دەنساۋلىعىنا كوپ جىلدان بەرى زياندى اسەرىن تيگىزىپ كەلەدى. بۇگىندە تەمىر اۋدانىندا 846 مۇگەدەك تىركەلسە، كەڭقياق اۋىلىندا مۇگەدەك بولىپ تۋىل­عان سابيلەر سانى كوبەيىپ بارادى. ايتا كەتۋ كەرەك، اقتوبە وبلىسىندا 27 مىڭنان استام مۇمكىندىگى شەكتەۋلى تۇرعىن بار. وسى اۋدان ەكپە الۋدان وبلىستا ەڭ تومەنگى ورىندا تۇر. ەكپەگە قارسى تۇراتىنداردىڭ قاي اۋداندا باسىم ەكەنى كوروناۆيرۋسقا ۆاكتسينالاۋ باستالعاندا بىردەن بايقالدى. پاندەميا اۋىل-اۋدان دارىگەرلەرىنە كوپ سالماق تۇسىرسە، سولاردىڭ قاتارىندا ەكى جىلدان بەرى دەمالىسسىز جۇمىس ىستەگەن تەمىر اۋدانىنىڭ دارىگەرلەرى دە بار. وسى اۋداندا بىلتىر جەتى ادام كوروناۆيرۋستان، ەكى ادام پنەۆمونيادان قايتىس بولدى.

پاندەمياداعى شەكتەۋلەرگە قاراماس­تان وتكەن جىلى دا اۋداندا الەۋ­مەتتىك نىساندار قۇرىلىسى مەن ين­جەنەرلىك جەلىلەر جۇرگىزۋ جۇمىستارى توقتاعان جوق. اۋدان اكىمى سالامات امانباەۆتىڭ ايۋىنشا، بىلتىر شۇبارشي اۋىلىندا 320 ورىندىق مەكتەپ-ينتەرنات، دەنە­شىنىقتىرۋ-ساۋىقتىرۋ كەشەنى سالى­نىپ، ءتورت اۋىل مەكتەبى مەن ءبىر بالا­باق­شاعا كۇردەلى جوندەۋ جۇمىستارى جۇر­گىزىلدى.

اۋىلدىڭ كوركى – جاس مامان دەسەك تە، وسى كەزگە دەيىن ەلگە كەلگەن جاستاردى الەۋمەتتىك قولداۋ تەتىكتەرى جۇيەلەنگەن ەمەس. سونىڭ ءبىر مىسالى، بيىلعى وقۋ جىلىندا ەڭبەكشى مەكتەبىنە جۇمىسقا كەلگەن ەكى مۇعالىم اۋىلدان بوس ءۇي تاپپاي، بىرەۋدىڭ ۇيىنەن بولمە جالداپ تۇرۋعا ءماجبۇر بولىپتى. بۇل تۋرالى اۋىل تۇرعىنى الماسبەك بورانقۇلوۆ بىلاي دەيدى: «باسپانا بولماعان سوڭ اۋىلدا جاس مامان تۇراقتامايدى. ادام سانى تۇراقتى، الەۋمەتتىك نىساندارى بار اۋىلداردا كوممۋنالدىق ۇيلەر سالىنسا، جاستار ورنىعار ەدى. ءبىز مەكتەپتە بالا سانى ازايىپ قالماۋى ءۇشىن 4-5 بالاسى بار اعايىنداردى جان-جاقتان كوشىرىپ اكەلىپ، قوراسىنا مال سالىپ، قارجىلاي كومەك بەردىك. سەبەبى مەكتەپ جابىلسا، اۋىل جوعالادى».

سارىتوعايدىڭ تۇرعىنى ەسبول ءماۋلىمنيازدىڭ ايتۋىنشا، سوڭعى ەكى جىلدا كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ ارقاسىندا اۋىل تۇرعىندارى 24 ادامعا كوبەيگەن. بيىل دا كورشى اۋىلداردان ون ءۇي كوشىپ كەلمەك بولىپ، وسى اۋىلدىڭ جىگىتتەرىنە ءۇي تۇرعىزىپ بەرۋگە تاپسىرىس بەرگەن. ەرتەرەكتە كوشىپ كەتكەن ءۇش وتباسى دا بيىلعى جازدا قايتىپ كوشىپ كەلمەكشى ەكەن. وسىدان كورىنىپ تۇرعانداي، ەلدى مە­كەن­دەرگە گاز جۇرگىزىلىپ، سۋ تارتىلسا كوشىپ كەلۋگە ىقىلاستى جۇرتتىڭ قارا­سى كوبەيەدى. تەمىر اۋدانىندا ماتەما­تي­كا، بيولوگيا پاندەرى مۇعالىمدەرى جە­تىس­پەيتىنىن، كەرىسىنشە بالاباقشا تاربيە­شىلەرى مەن باستاۋىش مەكتەپ مۇعالىم­دە­رىنىڭ سانى كوپ ەكەندىگىن دە ايتا كەتۋ كەرەك.

تەمىر اۋدانىنىڭ جىلدىق بيۋدجەتى – 8 ملرد 400 ملن تەڭگە. بىلتىر ءتورت اۋىل­دىق وكرۋگتىڭ اكىمى سايلاندى. اۋىل­دىق وكرۋگتەردى دامىتۋ باعدار­لا­ما­سىنا سايكەس ەندىگى جەردە جەر، م ۇلىك، كولىك سا­لىقتارى سول ەلدى مەكەننىڭ بوساعا­سىن­دا قالادى. جەرگىلىكتى سالىق­تاردان تۇس­كەن قاراجاتتى قايدا جۇمساۋدى اۋىل اكىمى مەن قوعامداستىق مۇشەلەرى شە­شە­­دى. اقتوبە وبلىسىنىڭ شاعىن ەلدى ­مە­كەن­دە­رىندە جينالاتىن سالىق تۇسىم­دە­رى سونشالىقتى كوپ بولماسا دا، اۋىل بيۋد­جەتىن قالىپتاستىرۋدىڭ توتە جولى دەۋ­گە بولادى. ەگەر دە كاسىپكەرلىك پەن مال شارۋاشىلىعى دامىماسا، وڭدەۋشى ۇساق كاسىپورىندار قۇرىلماسا، سالىقتان تۇسەتىن از عانا قارجىمەن اۋىلدىڭ العا ور­لەمەيتىنى شىندىق. ونىڭ ۇستىنە، اۋىل ەكونوميكاسىن قاعاز جۇزىندە تىر­كەل­­گەندەر ەمەس، بىرنەشە ادامدى جۇ­مىس­پەن قامتيتىن، تۇراقتى سالىق تۇ­سىم­دەرى بار شارۋاشىلىقتار عانا دامىتا الادى. بۇل جاعىنان العاندا مال شارۋاشىلىعىن، ەگىس-كوكونىستى دامىتۋعا ارنالعان مەم­لە­كەتتىك باعدارلامالار ارقىلى ءوڭى­ر­دىڭ ازىق-ت ۇلىك قورجىنى قان­شا­لىق­تى دەڭگەيدە جەرگىلىكتى ونىممەن تولىقتى دەگەن سۇراققا جاۋاپ جوق.

اۋىل كاسىپكەرلەرىنىڭ الدىنان شىعا­تىن كەدەرگىلەر دە جويىلار ەمەس. ەڭ ءبىرىنشى توسقاۋىل – جىلجىمايتىن مۇ­لىكتى تاۋەلسىز باعالاۋشىلاردىڭ تۇر­عىن ۇيلەردى وتە ارزانعا باعالاۋى. ماسەلەن، اۋدان ورتالىعىنداعى كىرپىشتەن سا­لىن­عان 100 شارشى مەتر تۇرعىن ءۇيدى تاۋەلسىز باعالاۋشىلار 4-5 ملن تەڭگەدەن اسىرماعاندىقتان، بانكتەر دە بەرەتىن نەسيە سوماسىن ازايتىپ تاستايدى. راسىن­دا بانكتەر مەن ميكروقارجى ۇيىم­­­دارى جىلجىمايتىن م ۇلىكتى تاۋەل­سىز با­عا­لاۋشىلارمەن تىعىز بايلانىس­تا. سوڭعى قۇرىلىمنىڭ جۇمىسىنا اۋدان­دىق كاسىپكەرلىك ءبولىمىنىڭ باستىعى ەسەنبول جولدىعارين دا نارازى. ماسە­لەن، بىلتىر Atameken Aktobe ميكرو­قارجى ۇيىمى تەمىر اۋدانىنان ۇسى­نىل­عان ون جوبانىڭ جەتەۋىن عانا ماقۇل­داسا، مۇنىمەن ءبىر كەزدە «اۋىل شارۋا­شى­لى­عىن قارجىلاي قولداۋ قورى» اق ماماندارى مال شارۋاشىلىعىنا نەسيە بەرۋ باعدارلاماسىنا ۇسىنىلعان 57 جوباعا قولداۋ ءبىلدىرىپتى. وسىدان كورىنىپ تۇرعانداي، ءبىر قالاداعى ەكى قارجى ۇيىمى ەكى ءتۇرلى جۇمىس ىستەيدى. بىرەۋى تەز، قۇجاتتاردى قاراۋ مەرزىمىن 14 كۇننەن اسىرمايدى، ەكىنشىسى كاسىپكەردى جارتى جىل كۇتتىرىپ وتىر. سونىڭ ءبىر مىسالى، شۇبارقۇدىق تۇرعىنى يرا الداشەۆا ءۇيىن كەپىلدىككە قويىپ، Atameken Aktobe ميكروقارجى ۇيىمىنان نەسيە الۋعا جەتى اي بۇرىن قۇجات تاپسىرعان. جاۋاپ جوق. الايدا وسى سيپاتتاعى كەدەرگىلەرگە قاراماستان، تەمىر اۋدانىندا 2 439 شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىك نىسانى جۇمىس ىستەيدى. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە كا­سىپ­­كەرلىك نىساندارى 139 بىرلىككە كوبەي­­گەن. اسىرەسە تۇرعىندار سانى كوپ شۇ­بار­قۇدىقتا كوپتەگەن دۇكەن، كولىك جون­­­دەيتىن ورتالىق، ءدامحانالار، قىز­مەت كور­سەتۋ ورتالىقتارى بار. الايدا تەمىر اۋدانىندا ءورت كوپ، اسىرەسە اۋدان ورتا­لى­عىندا جاز بويى تۇرعىن ۇيلەر، دۇ­­كەندەر، جۇرتتىڭ قورادا جيناعان ءشوبى ورتەندى. جاڭا جىلدىڭ الدىندا عانا ازىق-ت ۇلىك دۇكەنى ورتەنىپ كەتكەن گۇلسىم سۇلەيمەنوۆا قاسكويلەردىڭ قاساقانا ورتەگەنىنە سەنىمدى. ويتكەنى 26 جەلتوقساننىڭ تۇنىندە ءبىر جىگىتتىڭ دۇ­كەنگە بۇزىپ كىرىپ، قولىنا پاكەت ۇس­تاپ شىققانى، بىرەر مينۋتتان سوڭ دۇ­كەن­نىڭ ءىشى ورتەنگەنى كوشە بويىنداعى بەي­نە­كامەراعا ءتۇسىپ قالعان. وسى دۇكەن كاسىپكەردىڭ بانكتەن العان نەسيەسى ءۇشىن كەپىلدىكتە تۇر.

«قاسكويدى تەزىرەك تابۋ كەرەك. بيز­نە­سىمدى جۇرگىزۋ ءۇشىن بىرەر جىل بۇ­رىن نەسيە العانمىن. كەپىلگە قويعان عيمارات ورتەندى. ەندى ونىڭ ورنىنا ءبىر جىل ىشىندە باسقا كەپىلگە جىلجىمايتىن م ۇلىكتى قويۋىم كەرەك. ونى قايدان تابامىن؟ تۇتاس ورتەنگەن عيماراتتى قالپىنا كەلتىرۋ وڭاي ەمەس، دۇكەن ءىشى جانىپ كەتتى»، دەيدى گۇلسىم. وسى ماسەلە بويىنشا اۋداندىق پوليتسيا ءبولىمىنىڭ باستىعىنا سۇراق قويعانىمىزدا، ول ورتەنەر الدىندا كاسىپكەر ايتقانداي بەينەتاسپاعا كۇدىكتىنىڭ ءتۇسىپ قالعانى، بىراق تەرگەۋدىڭ ءالى اياقتالماعانىن حابارلادى.

اۋداندا بىرنەشە سپورت نىساندارى، دەنەشىنىقتىرۋ-ساۋىقتىرۋ كەشەنى سالىنىپ جاتىر. جاڭا تۇرعىزىلعان نىساندار وبلىستىق دەنەشىنىقتىرۋ جانە سپورت باسقارماسىنىڭ مەنشىگىنە بەرىلە باستاعان. اۋىلدان تالانتتى سپورتشىلاردى تاربيەلەپ، چەمپيوندار قاتارىنا قوسۋ ءۇشىن جاقسى جاتتىقتىرۋشىلاردى جۇمىسقا تارتىپ، قارجىلاندىرۋ جاعىن رەتكە كەلتىرگەن ءجون. تەمىر بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر سپورت مەكتەبىنىڭ ەركىن كۇرەس، دزيۋدو، قازاق كۇرەسى، ۆولەيبول، فۋتبول، شاحمات سەكتسيالارىندا 1 058 بالا جاتتىعادى. الايدا وبلىستىق دەنەشىنىقتىرۋ جانە سپورت باسقارماسى بالالاردىڭ جارىستارعا قاتىسۋىنا قارجىنى جەتكىلىكسىز قاراستىرعان. وتكەن جىلى وسى ماقساتقا باسقارمادان 2،5 ملن تەڭگە بولىنگەن. بۇل قارجىنى 1 058 بالاعا بولگەن كەزدە ءار وقۋشىعا 2 360 تەڭگەدەن عانا كەلەدى دە، وقۋشىنىڭ جول بيلەتىنە، دايىندىعىنا، سپورتتىق كيىمدەر الۋىنا، تاماقتانۋىنا جەتپەيدى. سول سەبەپتى دە از قامتىلعان وتباسىلاردىڭ سپورتقا قۇشتار بالعىندارى جارىستاردان شەتتەپ قالا بەرەدى. جاقسى ناتيجە كورسەتىپ كەلە جاتقان بالالاردىڭ سپورتتى تاستاپ كەتۋىنە دە نەگىزىنەن وسى جاعداي سەبەپشى دەيدى مەكتەپ ديرەكتورى رۋسلان كەنجەعاليەۆ. دەگەنمەن، سپورتشى بالا­لار­دىڭ اراسىنان ۇزدىكتەر شىعىپ جاتادى. ماسەلەن، 15 جاستاعى سەرىك ءسابيت ەركىن كۇرەستەن قازاقستان بىرىنشىلىگىندە 3-ورىن السا، ەكى ءجاسوسپىرىم وتكەن جىلى الماتىداعى رەسپۋبليكالىق سپورت مەكتەپ-ينتەرناتىنا وقۋعا قابىل­دان­دى. سپورتقا بەيىمدىلىگى بار بالالار قارجىلاندىرۋدىڭ ازدىعىنان شەتتەپ قالىپ جاتقاندىقتان، وسى مەك­تەپ­تەردىڭ قارجىلاندىرۋ جۇيەسىن قايتا قاراۋ قاجەت. وكىنىشتىسى، ۇلكەن سپورت­قا شىعۋعا تالانتى بولسا دا، اقشاسى جوق اۋىل بالالارىنا تيەسىلى قار­جىنى قالاداعى پايداسىز سپورت كلۋبتارى ۇياتسىزدىقپەن ۇرلاۋدى جال­عاس­تىرىپ كەلەدى. سونىڭ ىشىندە پايداسىز فۋتبول كلۋبتارى مەن تەننيس ورتا­لىقتارى بار. مەملەكەت قارجىسى ءداستۇرلى سپورت تۇرلەرىن، بۇقارالىق سپورتتى دامىتۋعا، اۋىل بالالارىنىڭ جا­رىس­تارعا قاتىسۋىنا جۇمسالسىن دەگەن ۇسىنىس جاناشىرلىقتىڭ كورىنىسى.

تەمىر اۋدانى تۇرعىندارى وسىنداي وزەكتى ماسەلەلەردى كوتەردى. نازار اۋدارارلىق جايت، سوڭعى ۋاقىتتا اۋىل تۇرعىندارىنىڭ بەلسەندىلىگى ارتىپ كەلەدى. ولار اۋدان-قالا اكىمدەرىنىڭ جۇرت­شىلىقپەن كەزدەسۋىندە ناقتى سۇراق­تاردى قويىپ قانا قويماي، ونىڭ شەشۋ جولدارىن دا كورسەتىپ جۇرگەنىنە كۋا بولىپ ءجۇرمىز. بۇل بيلىك پەن قوعام اراسىنداعى بايلانىستىڭ باسقا دەڭگەيگە كوتەرىلىپ كەلە جاتقانىن اڭعارتادى.