پولشادان كەلگەن العىسحات

سوعىس. الەم جۇرتشىلىعى تاعى دا وسى ءسوزدى ەستىدى، ەستىپ قانا قويماي، مىنا دۇنيەنىڭ ءاپ-ساتتەگى وزگەرىسى ءۇشىن الاڭدادى، كۇرسىندى، بەيبىت كۇندە اتىلعان ءار وقتىڭ زاردابى مەن زيانى ءۇشىن قاسىرەتتەندى. نە قىلماق كەرەك، نە ىستەۋ قاجەت؟ ءبارى ويدىڭ سۇراعى، ساناعا تۇسكەن اۋىر سالماق. ءبىرىنشى جانە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاردىڭ ادامزات قوعامىنداعى، ادام جۇرەگىندەگى جاراسى ءالى جازىلعان جوق. ءبىز بىلەتىن ءارى بىلمەيتىن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءار ەلگە ءارتۇرلى اسەر ەتكەنى شىندىق. قاراپايىم ادام­دار­دىڭ تاعدىرى وزگەرىپ كەتكەن سول تۇس­تاعى ءومىردى بۇل كۇندەرى ءبىز تاريح بە­تىنەن، ساقتالعان ارحيۆتەر مەن ايتى­لاتىن اڭىز ىسپەتتى اڭگىمەلەردەن عانا بىلە الامىز.

1939 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىندە بال­تىق تەڭىزىنىڭ ۆەستەرپلاتتە تۇبەگىندە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالدى. گيتلەرشىل باسقىنشىلاردان باسساۋعا سۇراپ، ارى-بەرى جوسىعان پولياك حالقى شاراسىزدان ۋكراينا، بەلورۋسسيا جانە قازاقستانعا توپ-توبىمەن كوشى­رىلدى. قيىن جاعدايدان باسىن امان الىپ قالۋدى ويلاپ، ەلىمىزگە قونىس اۋدارعان پولياك ازاماتتارى  وڭتۇستىك قازاقستان، قىزىلوردا، اقتوبە جانە جامبىل وبلىستارىنا كەلىپ ورىن تەۋىپتى. سوعىس ءورتى عالامدى شارپىپ جاتقان تۇستا قازاقستانعا كوشىپ كەلگەن پولياك وتباسىنىڭ بالالارى قامقورلىققا الىنىپ، ولار ءۇشىن العاشقىدا ورىس-پولياك تىلىندەگى ارالاس مەكتەپتەر، كەيىننەن پولياك تىلىندەگى مەكتەپتەر اشىلعانى تۋرالى دەرەكتەر كەزدەسەدى.

قازاق ەلىنە قونىس اۋدارعاندار ارا­سىندا جوعارى ءبىلىمى بارلار مول بول­عان­دىق­تان، بۇل مەكتەپتەرگە مۇعالىم ىزدەۋ ەش قيىن­دىق تۋعىزباپتى. ارحيۆ دە­رەك­تەرى وسى جاعداي بويىنشا رەسپۋبلي­كا كو­لەمىندە 258 مۇعالىم جۇمىس ىستە­­گەنى­نەن دەرەك بەرەدى. سونىمەن قا­تار ولار وزدەرىنىڭ ۇلت­تىق ادەبيەت، دراما، حا­لىق بيلەرى جانە قولونەر ۇيىر­مە­لەرىن ۇيىمداستىرىپ، ارناۋلى كور­مە­­­لەرگە قاتىسىپ، ەڭ جاقسى ەكسپوناتتارىن پولياك پاتريوتتارى وداعىنىڭ ماس­كەۋ­­دەگى كورمەسىنە جىبەرىپ وتىرعان. پولياك پات­ريوتتار وداعىنىڭ پولياك تەاترى قا­زاق­­ستانداعى پولياكتارعا كونتسەرت قويىپ، ءوز تىلدەرىندە گازەت، جۋرنالدار شىعارعان.

وسى تۇستا قازاق جەرىنە جەر اۋدارىلىپ كەلگەن ناتاليا بوگدانوۆيچ اتتى پولياك قىز تۋرالى ايتۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇر. ول كەشەگى اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدە ءدۇريا اتتى اجەنىڭ قامقورلىعىندا بولىپ، قام-قايعىسىز ەرجەتەدى. جاھانعا تى­نىش­تىق ورناعان سوڭ ەلىنە قايتقان ول مەي­لى قايدا بولسا دا، وزىنە باۋىرمالدىق سەزىم سىيلاپ، ءوز قىزىنداي كورگەن ءدۇريا اجەنى  سابيلىك ماحابباتپەن ەسكە الىپ ءجۇ­رىپ­تى. ءتىپتى پولياك قىزى ناتاليا ءوزى­نىڭ ويىن، وتكەن كۇندەرىنە دەگەن اسەرىن جاسى­را الماي، اقپەيىل دە ادال، ادامگەر­شى­لىگى مول قازاق ازاماتتارىنا دەگەن  جۇرەك ءسوزىن  پولشاعا ىسساپارمەن بار­عان اسكەري تاريحشى اسقانبەك الدانازاروۆقا  حات ارقىلى باياندايدى. اسقانبەك ساپار ۇلى  ءومىرىنىڭ كوپ بولىگىن پولشا اۋماعىندا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسىنا قاتىسقان قازاقستاندىقتاردى  زەرتتەۋگە ارناعان عالىم. ول وسىنداي عىلى­مي زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسىندە پول­شا­عا عىلىمي ىسساپارمەن بارىپ،1972 جىلى «ۋچاستيە كازاحستانتسەۆ ۆ بوياح زا وسۆوبوجدەنيە پولشي وت نەمەتس­كو-فاشيستسكوي وككۋپاتسي (1944-1945 گگ.)» تاقىرىبىندا ديسسەر­تاتسيا قور­عايدى. ونىڭ وسى ساپارى بارى­سىن­دا جيناقتاعان  قولجازبالارى، كۇن­دە­لىكتەرى، جۇمىس داپتەرلەرى مەن جاز­بالارى، فوتوسۋرەتتەرى، سىزبالار جانە كارتالار، حاتتار تاريحشىنىڭ  جەكە قور قۇجاتتارىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىن­دە الماتى قالاسى ورتالىق مەملە­كەت­­تىك ارحيۆىنە تۇراقتى ساقتاۋعا قابىل­دا­نىپ، №419 قوردىڭ 5-سىندە تۇر. عا­لىم­­نىڭ جيناعان ماتەريالدارىن اشىپ قال­ساڭىز، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىل­دارىنداعى  پولياك پەن قازاق حال­قى­­نىڭ ورتاق تاعدىرىن تىعىز بايلانىس­تىراتىن كوپتەگەن ارحيۆتىك ماتەريالداردى كەزدەستىرەمىز.  ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ناتاليا بوگدانوۆيچ پەن ءدۇريا اجەنىڭ قارىم-قاتىناسى دا وسىدان كەلىپ شىققان قۇندى ماتەريالدىڭ ءبىرى.

ءبىر ۇيدە تۇرىپ، قيىن-قىستاۋ كۇن­دەردى بىرگە وتكەرگەن ناتاليا مەن ءدۇريا اجەنىڭ اراسىنداعى بايلانىس عالىم اسقانبەك ساپار ۇلى  ارقىلى قايتا جالعاسىن تاپقان. ءبىز زەردەلەپ  وتىرعان وسى تاقىرىپقا قاتىستى  اتالعان ارحيۆ قورىندا كوپتەگەن ەستەلىكتەر، حات الماسۋلار مەن سۋرەتتەر دە سىر شەرتەدى. «ىزدە­گەنگە سۇراعان» دەمەكشى، اسقانبەك ال­دانازاروۆتىڭ قور قۇجاتتارىن اقتا­رىپ وتىرىپ، پولياك قىزى ناتاليا بوگ­دانوۆيچتىڭ ءدۇريا اجەگە جازعان حاتىن تاۋىپ الدىق. حاتتىڭ مازمۇنى بىلاي:

«ۆارشاۆا، 23.02.1971

اسا قۇرمەتتى پولكوۆنيك مىرزا، سول ءبىر جىلدارى قازاقستاندا بولعان كەزىمىزدەگى ەستەلىكتەرمەن بولىسكەلى وتىرمىن. ءبىز 1940 جىلى قازاق جەرىنە انام جانە ءتورت كىشى باۋىرىممەن بىرگە بارىپ،  كەڭشاردا بىرنەشە پولياك وتباسىمەن بىرگە تۇردىق. ەگەر قاتەلەسپەسەم اقتوبە وبلىسى،  نوۆوروسسيسكي اۋدانى، قىزىلقايىڭ كەڭشارى، ءۇشىنشى فەرما دەگەن جەر بولۋى كەرەك. مەن ءسىز ارقىلى سالەم جولداي وتىرىپ، قازاقستاندىق انالارعا زور العىسىمدى ايتقىم كەلەدى. ءومىر بويى مەن ولارعا قارىزدارمىن. قازاقتار – ەرەكشە حالىق. مەن ءوز ويىمدى سوڭىنا دەيىن جەتكىزىپ ايتا الماي وتىرمىن. ويىمدى تولىق جەتكىزە السام، بۇل ءبىر ۇلكەن پوەما نەمەسە رومانعا اينالار ەدى». پولشادان كەلگەن حات وسىلاي اياقتالادى. حات سوڭىنا ناتاليا بوگدانوۆيچ دەپ قول قويىلعان. ال حات 1971 جىلى ءۇشىنشى مامىردا ەلگە كەلگەن سياقتى، ويتكەنى حاتتىڭ باسىندا وسىنداي ۋاقىت جازۋلى تۇر.

بۇل حاتتى ناتاليا ەلىنە قايتىپ بارعان سوڭ جازىپتى، ونىڭ بۇل حاتى ءدۇريا اجەيگە عانا ەمەس، تۇتاس قازاق حالقىنا دەگەن ىستىق سالەمى ەكەنى داۋسىز. ەكەۋى قايتا حات الىسقان ساتتە پولياك تىلىندە شىعاتىن «درۋجبا» اتتى جۋرنال ءدۇريا اجەنىڭ سۋرەتىن مۇقاباعا با­سىپ، ول تۋرالى ارناۋلى ماقالا جارىق كورە­دى. بۇل دا مەملەكەتتەر مەن حالىق­تار اراسىنداعى شىنايى دوستىقتىڭ بەل­گىسى. اسقانبەك الدانازاروۆ پولشادان تاپقان دەرەكتەر بويىنشا 1942 جىلى 116 مىڭ پولياك قازاقستاندا تۇراقتاپ قالعان، ونىڭ ىشىندە 12 مىڭ بالا بولعان. ارينە، ءدۇريا اجەي سياقتى قۇرتى مەن مايىن بەرىپ، مەيىرىم سىيلاسا كىم بولسا دا، قازاقستاندا تۇراقتاپ قالعىسى كەلەدى عوي. ناتاليادان حات  العان سوڭ ءدۇريا اجە وعان ماتادان كويلەك تىگىپ، سالىپ جىبەرەدى. اجەسىن ساعىنعان ناتاليا الگى كويلەكتى كيىپ، سۋرەتكە ءتۇسىپ، ءدۇريا اجەگە حات جولدايدى. سول سۋرەت بىزگە ماتەريال ۇسىنعان قوردىڭ قۇجاتتارىندا ءالى ساقتاۋلى.

قيىن كۇندەردە قازاقستاننان پانا تاۋىپ، كەيىن ەلىنە ورالعان وزگە ەتنوس وكىلدەرى سول تۇستا كومەك قولىن سوزعان ابزال جاندارعا حات جازىپ، ساعىنىشىن ءبىلدىرىپ، العىس ايتۋدى وزىنە پارىز سانايدى. ناتاليانىڭ جازعان حاتىندا پولياك حالقىنىڭ قازاق ەلىنە دەگەن جۇرەك ءسوزى، ادالدىق لەبى، قالا بەردى ساعىنىشى مەن وتكەن كۇندەرگە دەگەن ىستىق ماحابباتى بار.