ۋتيل الىمى: ءوندىرۋشىنى قولداي ما، تۇتىنۋشىنى توناي ما؟

كورشى ەلدە تىركەلگەن كولىكتى ءمىنىپ ءجۇر

بىراق بۇگىنگى قوعامدا تەمىر تۇلپار تەك قوزعالىس قۇرالى رەتىندە عانا باعالانادى. سوعان قاراماستان، كولىككە جارىماي، ەرتەلى-كەش جۇمىس پەن بالاباقشا اراسىندا جاياۋ-جالپى شاپقىلاپ جۇرگەن جاندار بار. سانانى تۇرمىس بيلەگەن زاماندا كولىك قۇنى دا بارعان سايىن اسپانداپ بارادى.

ەلىمىزدەگى كولىك قىم­بات­شىلىعىن وتانداستارىمىز ەڭ الدىمەن «وكم وپەراتورى» جشس جەتەكشىلىك ەتكەن كادەگە جا­راتۋ الىمىنىڭ ايتارلىقتاي جوعارى بولۋىمەن بايلانىستىرادى. نەگە؟

سەبەبى شەتەلدەن كو­لىك يم­پورتتاعىسى كەلگەن تۇلعا 1 كو­لىككە (قوزعالتقىشىنىڭ كو­لە­مىنە قاراي) 459 450 تەڭگەدەن باستاپ، 3 522 450 تەڭگەگە دەيىن­گى ارالىقتا كادەگە جاراتۋ الى­مىنىڭ اقىسىن تولەۋگە ءتيىس. بۇعان كولىك قۇرالىن العاشقى تىركەۋ جارناسىن قوسىڭىز. ياعني وندىرىلگەنىنە 2 جىل تولماعان كولىكتەر ءۇشىن – 765، 65 تەڭگە، 2 جىل مەن 3 جىل ارالىعىنداعى كولىكتەر ءۇشىن – 153 150 تەڭگە، ال 3 جىلدان جوعارى كولىككە 1 531 500 تەڭگە تولەۋگە تۋرا كەلەدى. مۇنداي جارنالاردى ەستىگەن سوڭ شەتەلدەن كولىك يمپورتتاۋعا قاي ادامنىڭ قۇلقى بولسىن؟

الايدا ادامنان ايلا ارتىلعان با؟ بىرەر جىل بۇرىن امالىن تاپقاندار ار­مەنيادان كولىك جەتكىزە باستاپ ەدى، ىلە-شالا ونىڭ دا جولى جابىلدى. ەندىگى كۇنى ەبىن تاۋىپ ەلىمىزدە كورشى رەسەيدە تىركەلگەن كولىكتەردى تاقىمداپ جۇرگەندەر كوپ. بىراق ەل اۋماعىندا تىركەلىپ، قازاقستان ازاماتىنىڭ اتىنا راسىمدەلمەگەن كولىكتىڭ ءالى دە بولاشاعى ب ۇلىڭعىر. سەبەبى مۇنداي كولىك يەلەرى جول ەرەجەسىن بۇزۋعا، جول-كولىك وقيعاسى ورنىنان قاشىپ قۇتىلۋعا بەيىم كەلەدى. ودان قالدى، كورشى ەلدەن كەلگەن كوپ كولىكتىڭ كريمينالدىق تاريحى بارى دا انىقتالىپ جاتىر. بىلتىر قاراشادا «داۋدىڭ باسى وسى دايرابايدىڭ كوك سيى­­رىنان باستالىپ»، بىرقاتار ازامات «تۇل­پارىن» پوليتسيا تۇراعىنا قاڭ­تا­رۋ­عا ءماجبۇر بولدى.

ونىڭ دا وزىندىك سەبەبى بار. «وزگە ەلدەن كولىك ساتىپ العان قازاقستاندىق ازامات ونى 10 تاۋلىك ىشىندە ءوز اتىنا تىركەۋگە قويۋعا مىندەتتى. الايدا كوبى بۇل تالاپتى ەلەمەيدى. رەسەيلىك تىركەۋدەگى 210 مىڭعا جۋىق كولىك قازاقستان تەرريتورياسىندا ءجۇر. 150 مىڭى – زاڭدى نەگىزدە، ءتيىستى سەنىمحاتى بار. 600 كولىك – رەسەي ءىىم كريمينالدى پوليتسياسى جىبەرگەن ءتىزىم بويىنشا ۇرلانعان كو­لىكتەر قاتارىندا. 200 كولىكتىڭ قايدا ەكە­نىن انىقتادىق. سونىمەن قاتار 80 مىڭعا جۋىعى نە رەسەيدە، نە بىزدە تىر­كەل­­مەگەن. ول كولىكتەر قازاقستاندا تەح­بايقاۋدان وتپەگەن. تەحنيكالىق جاع­دايىنىڭ قانداي كۇيدە ەكەنىن دە ەشكىم بىل­مەيدى»، دەدى ىشكى ىستەر ءمينيسترى ەرلان تۇرعىمباەۆ.

تاپقان-تايانعانىنا كولىك ساتىپ الىپ، كەيىن ونى ءتارتىپ ساقشىلارىنا تاپ­سىرا سالۋدى كىم قالاسىن؟ اشۋعا بۋلىققان كولىك يەلەرى ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ەرەۋىلگە شىقتى. ارينە، وتانداستارىمىزعا كورشى ەلدەن كولىكتى ساتىپ العانىن راستايتىن قۇجاتپەن حقو-عا بارىپ، ءوز اتىنا راسىمدەۋىنە دە بو­لار ەدى. بىراق كادەگە جاراتۋ الىمى مەن كولىك قۇرالىن العاشقى تىركەۋ جارناسى اسپانداپ تۇرعان سوڭ، كوبىندە ونداي قاراجات قايدان بولسىن؟

«شاڭىراعىمدا ءتورت بالام بار. ايەلىم جۇمىسسىز. بالا باعىپ وتىر. ناپاقامدى تاكسيلەپ تاۋىپ ءجۇرمىن. موي­نىمدا يپوتەكا مەن وزگە دە نەسيە­لە­رىم بار. الايدا ءتىرى ادام تىرشىلىگىن جاسايدى عوي. ءبىر جىل بۇرىن تيىننان تەڭگە قۇراپ رەسەيدە تىركەلگەن ءبىر كولىكتى ساتىپ الدىم. سونىمەن ادام تاسىپ، جان باعىپ وتىرمىز. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى كورگەن سايىن شۇيلىگىپ، قۇجاتىمدى تەكسەرەدى. نەگە تىركەمەيسىز دەگەن ءسوزدى دە ءجيى ەستيمىن. بۇل كولىك – 2014 جىلعى. ياعني وسىدان 8 جىل بۇرىن شىعارىلعان. ونى اتىما اۋىستىرۋ ءۇشىن 1،5 ملن تەڭگەگە جۋىق العاشقى تىركەۋ جارناسىن تولەۋىم كەرەك. بۇعان قوسا كادەگە جاراتۋ الىمى تاعى بار. ارينە، العاشقى جارناسىن قۇ­يىپ جاڭا كولىك الۋعا دا بولار ەدى. بىراق 5 ملن تەڭگەدەن تومەن كولىك بار ما قازىر؟»، دەدى ازامات ەسىمدى كولىك جۇرگىزۋشى.

قاراپايىم حالىقتى ءدال وسىنداي دەڭ­گەيگە جەتكىزگەن «وكم وپەراتورىنان» وزگە ايىپتىنى ايتا المايمىز. «شولمەك مىڭ كۇن سىنبايدى، ءبىر كۇن سىنادى»، دەمەكشى «قاسىرەتتى قاڭتار» دا وسىنداي ادىلەتسىزدىكتىڭ، ەرنەۋىنەن اسىپ تولعان الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ ۋشىعۋىنان ورىن العانى بەلگىلى.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ بيىل 11 قاڭتاردا پار­لا­مەنت ءماجىلىسىنىڭ وتىرىسىندا «كə­سىپ­كەرلەر مەن جالپى قوعام تاراپىنان «وپەراتور روپ» دەپ اتالاتىن كومپانيانىڭ قىزمەتىنە قاتىستى كوپتەگەن سۇراق تۋىنداپ وتىر. ءتىپتى وسى جەكە كومپانياعا قارسى قوعامدىق قوزعالىس ۇيىمداستىرۋعا دەيىن جەتتى. ۇكىمەتكە «وپەراتور روپ» جشس-ءنىڭ ۋتيلدىك الىم جيناۋ مەن پايدالانۋىن توقتاتۋ بويىنشا شارا قابىلداۋدى تاپسىرامىن. مۇنىمەن شەتەلدەردەگىدەي مەم­لەكەتتىك ۇيىم اينالىسۋى كەرەك. الىم­داردىڭ وزىنە كەلسەك، ولاردىڭ ستاۆ­كاسى قايتا قارالعانى ءجون»، دەگەن بو­لاتىن.

پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسى ەسكەرۋسىز قالعان جوق. ۇكىمەتتىڭ بيىلعى 19 قاڭتار­دا­عى قاۋلىسىنا سايكەس «وندىرۋ­شى­­لەردىڭ (يم­پورتتاۋشىلاردىڭ) كەڭەي­تىل­گەن مىن­دەت­­تەمەلەرىنىڭ» جاڭا وپەراتورى بو­لىپ «جاسىل دامۋ» اق ايقىندالدى. ەكو­ل­وگيا، گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرس­تار مينيسترلىگى ەنشىسىنە وتكەن كا­سىپورىن، بۇدان بىلاي وندىرۋشىلەر مەن يم­پورت­تاۋشىلاردىڭ كەڭەيتىلگەن مىن­دەت­تەمەلەرى قاعيداتىن ىسكە اسىرادى. بۇگىندە «جاسىل دامۋ» اق كولىك قۇ­رال­دا­رى مەن اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكاسىن تىركەۋ بويىنشا وپەراتسيالاردى جۇر­گىزۋ ءۇشىن شتاتتىق رەجىمدە كادەگە جا­راتۋ تولەمدەرىن قابىلداپ، ارتىنشا تولەم سەرتيفيكاتىن بەرۋدە.

قاراپايىم حالىقتى قاشانعى قانايدى؟

بەلگىلى بولعانداي، 2015 جىلدان باس­تاپ ىسكە قوسىلعان «وكم وپەراتورى» جشس وسى جىلدار ارالىعىندا ازدى-كوپتى 691،9 ملرد تەڭگە تابىس تاۋىپتى. بۇل تۋرالى بيىل 12 قاڭتاردا ۇكىمەت وتىرىسىندا ەكولوگيا، گەولوگيا­­ جانە تابيعي رەسۋرستار ءمينيسترى سەرىكقالي برەكەشەۆ ما­لىمدەدى.­ «2016 جىلدان 2022 جىل­عى 1 قاڭتارعا دەيىنگى كەزەڭدە كادەگە جاراتۋ تولەمى تۇرىندە تۇسكەن اقشا قاراجاتىنىڭ كولەمى 691،9 ملرد تەڭ­گەنى قۇرادى. الىنعان قاراجات قا­زاق­ستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قول­دا­نىس­تا­عى زاڭناماسىنا سايكەس جۇم­سالۋدا. اتاپ ايتقاندا، وتاندىق اۆتوكو­لىك وندىرۋشىلەرگە 338،9 ملرد تەڭگە مولشە­رىندە كادەگە جاراتۋ تۇرىندە بۇرىن تو­لەگەن قاراجاتتارى قايتارىلدى. ەكو­لو­گيالىق ماسەلەلەردى شەشۋگە 102 ملرد تەڭگە جانە سالىقتارعا 49، 1 ملرد تەڭگە جۇمسالدى. بۇگىنگى تاڭدا قاراجات قال­دىعى ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردە ساق­تا­لىپ، 220،6 ملرد تەڭگەنى قۇرايدى»، دەدى ۆەدومستۆو باسشىسى.

الايدا پرەزيدەنتتىڭ كادەگە جاراتۋ الىمىنىڭ مولشەرىن قايتا قاراۋ تۋرالى تاپسىرماسى ءالى تالقىلانىپ جا­تىر. بيىل 8 اقپاندا ۇكىمەتتىڭ كە­ڭەي­­­تىلگەن وتىرىسىندا پرەمەر-مي­نيس­تر Əليحان سمايىلوۆ اۆتوكولىك پەن اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكالارىنا سالى­ناتىن ۋتيل الىمى ايتارلىقتاي تومەندەيتىنىن جەتكىزدى. سونىمەن قاتار پرەمەر-مينيستر جەڭىلدەتىلگەن اۆتونەسيەلەۋ باعدارلاماسى ءۇشىن 100 ملرد تەڭگە بولىنەتىنىن دە جاريالادى.

«قازىر ۋاكىلەتتى مەملەكەتتىك ورگاندار جەڭىلدىكپەن اۆتونەسيەلەۋدىڭ جاڭا باعدارلامالارىنىڭ 2 نۇسقاسىن قا­راستىرىپ جاتقانىن ايتقىم كەلەدى. ءبىرىنشى نۇسقادا جەڭىلدىكتى نەسيەلەۋگە 4 جىلعا ء(بىرىنشى جىلعا – 30 ملرد) 150 ملرد تەڭگە باعىتتاۋ قاراستىرىلۋدا. نەسيە بەرۋ شارتتارىن 2015 جىلدان ىسكە قوسىلعان ەسكى باعدارلامالارمەن بىر­­دەي ەتىپ قالدىرۋ ۇسىنىلادى»، دەدى ين­دۋستريا جانە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ ءمينيسترىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى جانجىگىت ومارحان.

ەكىنشى ۇسىنىلىپ وتىرعان نۇسقا حالىق­تىڭ الەۋمەتتىك وسال توپتارىنا باستاپقى جارناسىز نەسيە بەرۋدى قا­راس­تى­رادى. وعان «وكم وپەرا­تو­رى» كومپانياسىندا جينالعان قاراجات­تان شامامەن 100 ملرد تەڭگە ءبولۋ ۇسى­نىلادى. سونداي-اق ءبىر ادامعا بەرىلەتىن نەسيە شەگىن 7 ملن تەڭگە ەتۋ باستاماسى تالقىلانىپ جاتىر. بۇل ۇسىنىس قابىلدانا ما، جوق پا، ول جاعى ەكونوميكالىق تيىم­دى­لىگى مەن ماقساتىنا بايلانىستى اي­قىن­دا­لا­دى. «قالاي بولعاندا دا، ەكى نۇسقا دا قازىرگى ۋاقىتتا مەجەسىنە جەت­كەن جوق. ولار يندۋستريا جانە ينفرا­قۇ­رى­لىم­دىق دامۋ مينيسترلىگى ۇسىن­عان تۇردە قابىلدانباۋى دا مۇمكىن. سون­دىقتان ناقتى شەشىمدەر تۋرالى اي­تۋعا ءالى ەرتە. جالپى العاندا، 2022 جىلى بارلىق قۇجاتتىق جانە زاڭدىق پرو­تسەستەرى اياقتالعاندا جەڭىلدىكپەن اۆتو­نە­سيەلەۋدىڭ جاڭا باعدارلاماسى ىسكە قو­سىلادى»، دەدى ج.ومارحان.

وسىلايشا، الداعى ۋاقىتتا پرەزي­دەنت­تىڭ تاپسىرماسى بويىنشا حالىققا جەڭىلدىكپەن اۆتونەسيە بەرۋدىڭ جاڭا باعدارلاماسى ازىرلەنەدى. بۇگىندە باع­دارلامانى قايتا ىسكە قوسۋدىڭ بىر­نە­شە نۇسقاسى قاراستىرىلىپ جاتىر. سونىڭ بىرىندە كوپبالالى وتباسىلار­دى، كۇش قۇرىلىمدارى قىزمەت­كەر­لەرىن، دا­رىگەرلەر مەن مۇعالىم­دەر­دى قولداۋ جو­نىندە كىشى باعدار­لا­ما قو­سۋ ۇسى­نى­لا­دى. سونداي-اق ء«بىرىن­شى وت­با­سى­لىق اۆتوموبيل» كىشى باع­دار­لا­ما­سىن قوسۋ مۇمكىندىگى قاراس­تى­رىل­عان.

ايتا كەتەيىك، جەڭىلدەتىلگەن اۆتونەسيەلەۋ باعدارلاماسى ەلىمىزدە 2015 جىلى ىسكە قوسىلعان بولاتىن. بۇل نەسيە 20 جىلعا ەسەپتەلگەن جانە «رەۆولۆەرلىك» ادىسكە نەگىزدەلگەن. قارجىلاندىرۋدىڭ جالپى شەگى – 82 ملرد تەڭگە. باعدارلاما ىسكە اسىرىلعان ساتتەن باستاپ رەۆول­ۆەر­لىك-قايتارىمدى قاراجاتتى ەسكەرە وتىرىپ، 159 ملرد تەڭگەگە 30 525 قا­رىز بەرىلدى. قازىردىڭ وزىندە 80 مىڭعا جۋىق ادام وتاندىق اۆتوكولىكتى ساتىپ العان. جەڭىلدىكپەن اۆتونەسيە بەرۋ باع­دار­لاماسىنىڭ بىرقاتار شارتتارى بار. ماسەلەن، 1 جەڭىل اۆتوكولىك قۇنى 15 ملن تەڭگەدەن، نەسيە مەرزىمى 7 جىلدان، نەسيە الۋشى ءۇشىن نومينالدىق سىياقى مولشەرلەمەسى جىلدىق 4%-دان اسپاۋى ءتيىس. بۇگىندە اتالعان باعدارلامامەن ەلىمىزدە قۇراستىرىلعان Hyundai، KIA، JAC، Chevrolet جانە LADA سياقتى اۆتوموبيلدەردى ساتىپ الۋعا بولادى.

اۆتونارىقتا ادىل باسەكە جوق

بىلتىر ەلىمىزدە 92 800 كولىك ءوندى­رىلىپ­تى. 2020 جىلى بۇل كورسەتكىش 75 مىڭ شاماسىندا بولعان ەدى. ياعني 1 جىلدا وتاندىق ءاۆتووندىرىس سالاسىنىڭ قارقىنى 24%-عا ارتقانى بايقالادى. ماسەلەن، بىلتىر 9 ايدا «سارىارقااۆتوپروم» 38 مىڭنان اسا اۆتوموبيل شىعارىپ، بۇل كورسەتكىش 2020 جىلدىڭ وسى كەزەڭى­مەن سالىستىرعاندا 147%-عا ارتتى. پان­دەمياعا قاراماستان، اۆتوزاۋىت جى­لى­نا 60 مىڭ اۆتوكولىك شىعارىپ كەلەدى. قوستانايداعى زاۋىت بۇگىندە JAC، Chevrolet، Kia، Renault، Lada، SAZ برەندتەردىڭ ونىمدەرىن شىعارادى. ەلدىڭ ىشكى نارىعىن قامتۋمەن قاتار، سول 9 ايدا زاۋىت 5 مىڭنان اسا كولىگىن رەسەي، قىرعىزستان، وزبەكستان، ازەربايجان جانە بەلارۋس مەملەكەتتەرىنە ەكسپورتتادى. وتاندىق اۆتووندىرۋشىلەر كەدەندىك باج سالىعىنان، تاۋارعا قو­سىل­عان قۇن سالىعىنان، تابىس سالى­عىنان بوساتىلعان. بۇعان قوسا 2015-2020 جىلدار ارالىعىندا جەڭىلدەتىلگەن اۆتونەسيەلەۋ باعدارلاماسىنا 82 ملرد تەڭگە قاراستىرىلدى. سوعان قاراماستان كولىك باعاسى «جارىقتىڭ جىلدام­دى­عى­مەن» جوعارىلاپ بارادى. ماسەلەن، اۆتونارىقتى ساراپتاۋ جانە مونيتورينگ جۇرگىزۋ ورتالىعىنىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك، 2015 جىلدان بەرى ەلىمىزدە جا­ڭا كولىكتەردىڭ ورتاشا باعاسى 2 ەسە قىم­بات­تاپتى.

بۇگىندە ەل اۋماعىندا شامامەن 4،5 ملن-عا جۋىق اۆتوكولىك بار. سونىڭ تەڭ جارتىسى وسىدان 20 جىلدان اسا ۋاقىت بۇرىن ءوندىرىلىپتى. ماسەلەن، كولەسا.كز سايتىندا 1992 جىلى (وسىدان 30 جىل بۇرىن) شىعارىلعان Audi 80 كولىگىنىڭ ورتاشا قۇنى ەلىمىزدە 1 398 849 تەڭگەنى قۇراپ وتىر. ال ءدال وسى جىلعى Toyota Camry كولىگىنىڭ ورتاشا باعاسى 1 960 887 تەڭگەگە تەڭەسەدى. تەمىر توزباي تۇرمايدى. سوعان قاراماستان ءۇش ونجىلدىقتى ەڭسەرگەن كولىكتىڭ ءوزىن كوپ ادام قولما-قول اقشاعا الا المايدى. اسىلىندە، الەمنىڭ وزگە ەلدەرىندە 30 جىل وي مەن قىردى شارلاعان كولىكتەردىڭ قۇنى ارى كەتسە 300-400 مىڭ تەڭگەدەن اسپايدى. ءتىپتى ودان دا ارزان بولۋى مۇمكىن. الايدا جالپاق جۇرتتىڭ جانىنا باتاتىن جالعىز ول عانا ەمەس. ايتالىق، 2015 جىلى نەبارى 3،5 ملن تەڭگە تۇرعان Toyota Corolla كولىگى جەتى جىل جۇرىلگەن سوڭ ورتاشا باعاسى 8 480 000 تەڭگە دەپ كورسەتىلۋىندە. و زامان دا بۇل زامان، مىنىلگەن كولىك باستاپقى قۇنىنان 3 ەسەگە جۋىق قىمباتتاۋشى ما ەدى؟ بۇدان سوڭ ەلىمىزدەگى اۆتوكولىك نارىعى ادىلەتتى دەپ ايتۋعا اۋىز بارمايدى.

سونىڭ بارلىعىنا جالعىز-اق كادەگە جاراتۋ الىمى مەن العاشقى تىركەۋ جار­ناسىنىڭ جاعا ۇستاتارلىق قىم­بات­شىلىعى كىنالى. وسىنى مويىندايتىن ءھام ءتيىستى شارا قابىلدايتىن كەز كەلدى. ارينە، كادەگە جاراتۋ الىمى قازاقستانعا عانا ءتان الىم ءتۇرى ەمەس. دامىعان ەلدەردە مۇنداي الىم 100 مىڭ تەڭگەدەن اسپايدى. ال ءبىزدىڭ مەملەكەتتە بىرنەشە ملن تەڭگەنى قۇرايدى. «اكەسىن ساباعاندى كوردىم. بىراق اكەسىن اربانىڭ دوڭعالاعىنا بايلاپ قويىپ ساباعاندى كورمەدىم» دەمەكشى، بۇكىل الەمدە كادەگە جاراتۋ الىمى بار. تەك قازاقستاندا عانا ونى ادامنىڭ قولى جەتپەستەي ەتىپ اسپانداتىپ قويعان.