قوعام • 10 اقپان، 2022

گازەت كىم ءۇشىن كەرەك؟

وسى جۇرت ءالسىن-ءالسىن موينىن بۇرىپ ەلەڭدەپ، ءار جاڭالىعىنا تامسانا قارايتىن امەريكانىڭ ەڭ العاشقى تاۋەلسىز گازەتى New England Courant باسىلىمىن 1721 جىلى بەندجامين فرانكليننىڭ اعاسى باسىپ شىعارىپتى. سول كەزدە ءاربىر سانالى جۇرت «ۇلتتىڭ العاشقى كۇندەلىكتى گازەتى» شىعا باستادى» دەپ جار سالىپتى. ال سودان كەيىن 1784 جىلعى 21 قىركۇيەكتە ءوز وقىرمانىمەن جۇزدەسكەن تاعى ءبىر باسىلىم Pennsylvania Packet and Daily Advertiser دەپ اتالاتىن اپتالىق گازەتتىڭ العاشقى وقىرمانى دا كىلەڭ زيالىلار بولعانىندا ءشۇبا جوق.

دۇيسەنالى الىماقىن

سودان بەرى جاھاننىڭ جىلت ەتكەن جاڭالىقتارىن قورعاسىن ماشينادان وتكىزىپ، ساناعا ساۋلە، ويعا وي قوسىپ كەلگەن گازەتتەردىڭ ادامزات تاريحىنان الار ورنى ەرەكشە. حالىق تىلەگى مەن نيەتى جەردە قالسىن با؟ بىرىنەن ءبىرى ۇيرەنىپ، ءتاي-ءتاي باسقان جاس باسىلىمدار اپتا سايىن نەمەسە اي سايىن شىعىپ تۇرىپتى. «جاقسى گازەت – وزىمەن-ءوزى سويلەسەتىن ۇلت» دەگەن ارتۋر ميللەردىڭ ءسوزى قاعازعا تۇسكەن ويدىڭ شىندىققا اينالعانىن دالەلدەپ ۇلگەردى.

ءسوز كەزەگىندە مىناداي ءبىر وي ۇشقىنىن ايتا كەتكىم كەلەدى. ارعى بەتتە شاپچال دەگەن اۋدان بار، ول جاقتى سىبە دەپ اتالاتىن ۇلت مەكەندەيدى. ءبىر كۇنى سول سىبەنىڭ سەكسەننەن اسقان قارتى پوشتاعا بارىپ، سىبە تىلىندە شىعاتىن جالعىز گازەتكە جازىلىپتى. پوشتا قىزمەتكەرلەرى تاڭىرقاپ: «ۇلكەن كىسى، ءسىزدىڭ كوزىڭىز كورمەيدى ەكەن، گازەتكە جازىلىپ نە ىستەيسىز؟»، دەپ سۇراسا كەرەك، سوندا الگى قارت: ء«يا، كوزىم كورمەيدى، ءوزىم گازەت وقي المايمىن، بىراق مەن انا تىلىمدە شىعاتىن جالعىز گازەتتىڭ توقتاپ قالماۋى ءۇشىن جىل سايىن جازىلامىن، مەنىڭ ارمانىم دا، ماقساتىم دا – وسى»، دەپ جاۋاپ بەرىپتى. «گازەت ولگەن سايىن، ءتىپتى ناشار بولعان سايىن، ەل اۆتوريتاريزمگە جاقىنداي تۇسەدى» دەيتىن ريچارد كليۋگەردىڭ اسىل ءسوزىن اۋىلداعى قاراپايىم قارتتىڭ ءوزى ايتىپ تۇر ەمەس پە؟!

ەڭ تاعدىرلى دا، ولمەس ءسوزدى قاراپايىم ادامدار ايتىپ كەتكەنىن ۋاقىتتىڭ ءوزى ايقىندادى. انا ءتىلىنىڭ ەرتەڭى ءۇشىن كۇرسىنگەن قارتتىڭ الگى ءسوزى كەيىن قانشاما گازەت-جۋرنالدىڭ بولاشاعىنا سەبەپ بولعانىن كىم ءبىلسىن؟ تازا نيەت پەن ءدىلدىڭ كۇتەتىنى دە – سول. ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدا انا ءتىلىنىڭ ولمەۋى ءۇشىن گازەتكە جازىلىپ قانا ەمەس، گازەت شىعارىپ، جۇرتتى ساۋاتتاندىرعان تۇلعالار كوپ بولدى. ولاردىڭ كۇتكەنى ەلى مەن جەرىنىڭ، كەڭ-بايتاق دالاسىنىڭ اماندىعى مەن بولاشاعى ەدى. قازاقتى وقۋسىز قالدىرماۋعا قالتقىسىز ەڭبەك ەتكەن «قازاق»، «ايقاپ»، «ۇشقىن» «ەڭبەكشى قازاق» سياقتى باسىلىمداردا ءاليحان بوكەيحانوۆتان باستاپ مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، مۇحتار اۋەزوۆكە دەيىنگى ۇلت تۇلعالارىنىڭ ماڭداي تەرى مەن كوز مايى، جۇرەك قانى ءسىڭدى. قازاقتىڭ قازاق بولىپ قالىپتاسۋىنا، ءبىلىم الۋىنا گازەتتىڭ قوسقان ۇلەسى قانشاما؟

قازىر كوپتەگەن ادام «گازەتتى كىم وقيدى؟»، «گازەت كىم ءۇشىن كەرەك؟»، دەپ ەرسى سويلەپ، ەسە جونەلگەندى جاقسى كورەدى. ونداي ادامدارعا بەرەر جاۋابىمىزدىڭ سان ءتۇرلى نۇسقاسى بار، سونىڭ ءبىرى، جوعارىداعى زاعيپ قارتتىڭ ءسوزى بولماق. ەندەشە گازەت كىم ءۇشىن كەرەك؟ ارينە، مەن سىزدەن ء«وزىمىز ءۇشىن» دەگەن سانالى جاۋاپ كۇتەمىن.

كۇننىڭ ماڭىزدى جانە وزەكتى جاڭالىقتارىن «ەگەمەن قازاقستان» تەلەگرام كانالىنان وقىڭىز