جۇمىسسىزدىق: ساندارعا سەنىپ، سان سوعىپ قالعان جوقپىز با؟

اۋەلگى باسىمدىق بەرىلەتىن ەلىمىزدەگى الەۋمەتتىك ماسەلە تىعىرىققا تىرەلمەسە دە تۇيىققا تاپ بولعانى بەلگىلى. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ جۋىردا پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ وتىرىسىندا وسى ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرىپ، تۇيىقتان شىعۋدىڭ جولى مەن جاڭا قازاق­ستاندى قۇرۋدىڭ قادامدارىن ايقىن­داپ بەردى. ەل پرەزيدەنتى، ەڭ الدىمەن، حالىقتىڭ تۇرمىسىن تۇزەيتىن، جاعدايىن جاقسارتاتىن باعىتتاردى باعدار ەتىپ، ءتيىستى تاپسىرمالار جۇكتەدى.

«ازاماتتاردىڭ əل-اۋقاتى جəنە əلەۋ­مەتتىك كوڭىل كۇيى مەملەكەتتىڭ باستى نا­زار­ىندا بولۋى كەرەك. تسيفرلارمەن ويناۋدى قويىپ، ناقتى ىستەرگە كوشەتىن كەز كەلدى. مەملەكەتتىك اپپارات كوپ جاعدايدا ء«وزىن ءوزى ءتيىمدى جۇمىسپەن قامتۋشىلار»، «رەسمي ەمەس جۇمىسپەن قامتۋ» سەكىلدى تەرميندەردى قولدانىپ، جاعدايدى جاسىرۋدى جاقسى كورەدى. سونىڭ سالدارىنان كوپ­تەگەن ادام جۇمىسسىزدىقپەن بەتپە-بەت كەلىپ، əلەۋمەتتىك قورعاۋسىز قالىپ جا­تىر. بۇل əلەۋمەتتىك-ەڭبەك سالاسىن سا­پالى جاڭارتۋدى قاجەت ەتەدى. وسى ماق­ساتپەن مىناداي شارالاردى قابىل­داعان ءجون. حالىقتىڭ تابىسىن ارت­تىرۋ باع­دار­لاماسىن əزىرلەۋ قاجەت. جۇمىس ناق­تى ءəرى ءəربىر ازاماتقا باعدارلان­عان بولۋى كەرەك. باس­قارۋدىڭ əر دەڭ­گەيىندە كەدەيلىكتى تومەن­دەتۋدىڭ ناقتى كورسەتكىشتەرىن بەكىتۋ قاجەت»، دەدى ق.توقاەۆ.

مەملەكەت باسشىسى ايتىپ وتكەندەي، əلەۋمەتتىك-ەڭبەك سالاسى ساپالى جاڭارتۋدى قاجەت ەتەدى. بۇل ءۇشىن قانداي قادام­دارعا بارعان ءجون؟ جۇمىس­سىزدىقتى قايتسەك جەڭە الامىز؟ بۇل رەتتە ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ جانە رەفورمالار اگەنتتىگىنىڭ ۇلتتىق ستاتيستي­كا بيۋروسىنىڭ حالىقتى جۇمىس­پەن قامتۋدىڭ ىرىكتەمەلى زەرت­تەۋىنىڭ قورىتىندىسىنا توق­تالعان ءجون بولار ەدى. سوعان سايكەس 2021 جىلعى III توقساندا ەلىمىزدە جۇمىسسىزدار سانى 450،7 مىڭ ادامدى قۇرادى. جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى – 4،9%. سونىڭ ىشىندە ەر-ازاماتتاردىڭ ۇلەسى 45،3% (204 مىڭ ادام)، ايەلدەردىڭ ۇلەسى – 54،7% (246،7 مىڭ ادامدى) بولىپ وتىر. ال 15-28 جاستاعى جۇمىسسىز جاس­تاردىڭ ۇلەسى 17،2% نەمەسە 77،5 مىڭ ادامعا تەڭ بولسا، ولاردىڭ جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى – 3،7%.

«جۇمىسسىزدىق – كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ الدىندا تۇرعان ماڭىزدى ماسەلە. ۇلت­تىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مالى­مەتىنە سايكەس، ەلىمىزدەگى جۇ­مىسسىزدىق دەڭگەيى 4،9%-دى قۇراپ وتىر. الايدا كوپ كاتە­گورياداعى ادامدار بۇل كور­سەت­كىشكە ىلىكپەي قالۋى ىقتي­مال. ءومىر شىندىعىندا بۇل كورسەتكىش الدەقايدا جو­عا­رى بولۋى مۇمكىن. سەبەبى ستا­­تيس­تيكا رەسمي تۇردە جۇمىس­سىز رەتىندە تىركەلگەن ازامات­تاردى عانا ەسەپكە الادى. ال تىركەلمەي جۇرگەندەرى قان­شاما؟ بىرىنشىدەن، وسى جۇمىس­سىزدىقتىڭ سالدارىنان قوعامدا مارگينالداردىڭ سانى ارتادى. ومىرلىك قۇندىلىقتارىن، باعدارىن جوعالتىپ العان جاس­تار، قوعام مۇشەلەرى كوبەيە­دى. ەكىنشىدەن، جۇمىسسىزدىق وتان­داستارىمىزدى ىشىمدىككە، ناشاقورلىققا سالىنۋ سىندى دەۆيانتتى ارەكەتتەرگە يتەرمەلەۋى مۇمكىن. جۇمىسسىز قالعان حالىقتىڭ ءبىر بولىگى ۋاقىتىن دۇرىس ۇيىمداستىرا الماي قالادى. باسقا تۇسكەن اۋىرتپاشىلىقتان شىعۋدىڭ جولىن زياندى ارەكەتتەردەن ىزدەيدى. كەيىن بۇل ارەكەتتەر سوزىلمالى ماسەلەگە دە اينالىپ شىعا كەلەدى. ۇشىنشىدەن، جۇمىسسىزدىق ادامداردى زاڭ­نان اتتاۋعا، قىلمىستىق ارە­كەتتەر جاساۋعا يتەرمەلەيدى. تور­تىن­شىدەن، بۇل جاعداي كەدەي­لىكت­ىڭ ارتۋىنا، پرەكارياتتار تابىنىڭ كوبەيۋىنە جول اشۋى مۇمكىن. پرەكارياتتار دەگەنىمىز – ەرەۋىلگە، كوتەرىلىسكە شىعۋعا مەيلىنشە ق ۇلىقتى، وزگە كۇش­تەردىڭ مانيپۋلياتسياسىنا تەز ەرىپ كەتەتىن، تۇراقسىز تاپ سانالادى»، دەدى قولدانبالى ەتنوساياسي زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى الەۋمەتتانۋلىق زەرتتەۋلەر دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى جانار ناقىپباەۆا.

ونىڭ ايتۋىنشا، جۇمىس­سىز­دىقتى ۋاقىتشا جانە ۇزاق مەر­زىمدى دەپ ەكىگە ءبولىپ قاراس­تىرۋ قاجەت. العاشقىسى وقۋىن ەندى تامامداعان جوعارى وقۋ ورنى تۇلەگىنە، ءبىر قىزمەتتەن ەكىنشى قىزمەتكە اۋىسىپ جات­قان ازاماتتارعا قاتىستى. بۇل جاعداي كۇردەلى ماسەلەگە اينالمايتىنى انىق. الايدا ۇزاق ۋاقىت تۇراقتى جۇمىستىڭ، الەۋمەتتىك پاكەتتىڭ بولماۋىنا بەيىمدەلىپ كەتەتىن تۇلعالار دا بار. ولار ءبىر نەمەسە بىرەر اي ەمەس، جىلداپ جۇمىسسىز ءجۇرۋى مۇمكىن.

«سونىمەن قاتار جۇمىس­سىز­دىقتى قالاداعى جانە اۋىل­داعى دەپ ءبولىپ قاراستىر­عان دا ءجون. قالاداعى جۇمىسسىزدىق قانشالىقتى ماڭىزدى ماسەلە كورىنسە دە ءدال اۋىلداعى جۇ­مىس­سىزدىقتاي كۇردەلى بولماۋى مۇمكىن. قالاداعى جۇمىس­سىزدىق كوپ جاعدايدا قىسقا مەرزىمدى سيپاتقا يە. سەبەبى شاھارلاردا جۇمىسسىز ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس دەر ەدىم. قوعام مۇشەلەرى، ينديۆيدتەر 1-2 اي جۇمىسسىز قالعاننان كەيىن قايتسە دە ءبىر ءىستىڭ باسىن ۇستاۋعا تىرىسادى. تۇراقتى تابىس كوزىنسىز تىرشىلىك ەتۋ قيىن ەكەنىن تۇسىنەدى. الاي­دا قا­لاداعى جۇمىسسىز ادام مار­­گينالداردىڭ، قىلمىس­كەر­لەردىڭ، پرەكارياتتاردىڭ قاتارىنا جىلدام قوسىلىپ كەتۋى ىقتيمال. ال اۋىلدىق جەرلەردە جۇمىس ورىندارىنىڭ شەكتەۋلى بولۋىنا بايلانىس­تى «ەكى قولعا ءبىر كۇرەك» تابۋ ماسەلەسى اسا ماڭىزدى. كوبىنە-كوپ مەكتەپ، اكىمدىك، اۋرۋحانا سىندى الەۋمەتتىك، مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە عانا ورىن تابىلىپ جاتادى. سوندىقتان اۋىل جاستارى اراسىندا جۇمىسسىز قالۋ قاۋپى جوعارى. سونىڭ سالدارىنان دەۆيانتتى مىنەز-ق ۇلىق پەن ارەكەتتەر ارتا باس­تايدى»، دەدى ج.ناقىپباەۆا.

ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسى 2021 جىلعى III توقساندا ەلىمىزدەگى 15 جانە ودان جوعارى جاستاعى جۇمىس كۇشىنىڭ سانى 9،3 ملن ادامدى قۇراپ وتىر­عانىن مالىمدەدى. 8،8 ملن ادام جۇمىسپەن قامتىلىپ، 15 جانە ودان جوعارى جاستاعى حالىققا شاققاندا جۇمىسپەن قامتۋ دەڭگەيى 66،1%-دى قۇرادى.

جۇمىسپەن قامتىلعان­دار­دىڭ جالپى سانىنان 6،7 ملن ادامدى نەمەسە 75،9%-دى  جالدامالى  قىزمەتكەرلەر، 1،6 ملن ادامدى – جەكە كاسىپكەرلەر، 4،3 مىڭ ادامدى – جەكە پراكتيكامەن اينالىساتىن ادامدار، 10،8 مىڭ ادامدى – شارۋاشىلىق سەرىكتەستىكتەرىنىڭ قۇرىلتاي­شىلارى (قاتىسۋشىلارى) جانە اكتسيونەرلىك قوعامداردىڭ قۇرىلتايشىلارى، اكتسيونەر­لەرى (قاتىسۋشىلارى)، سونداي-اق وندىرىستىك كووپەراتيۆتەر­دىڭ مۇشەلەرى سانالاتىن جەكە تۇلعالار، 546،8 مىڭ ادامدى تاۋەلسىز جۇمىسكەرلەر قۇرادى. 41،1 مىڭ ادام قاشىقتان جۇمىس ىستەپ، 93،1% ەڭبەك پروتسەسىندە جەكە كوممۋنيكاتسيالىق (بايلانىس) قۇرالدار پايدالانىلدى.

جۇمىسپەن قامتىلعان­داردىڭ كوپ بولىگى ساۋدا (16،6%)، اۋىل شارۋاشىلىعى (13،4%)، ءبىلىم بەرۋ (12،7%)، ءوندىرىس (12،4%) سىندى ەكونوميكالىق قىزمەت تۇرلەرىندە جۇمىس ىستەدى. جوعارى جانە ورتا كا­سىپ­­تىك (ارناۋلى) ءبىلىمى بارلار 7،4 ملن ادامدى قۇرادى. بۇل – جۇمىسپەن قامتىلعان حالىق­تىڭ 84،2%-ى. جۇمىسپەن قام­تىلعان ەرلەردىڭ ۇلەسىمەن سالىس­تىرعانداعى جوعارى جانە ورتا كاسىپتىك ءبىلىمى بار جۇ­مىسپەن قامتىلعان ايەلدەر­دىڭ ۇلەسى 4،4 پايىزدىق پۋنكتكە جوعارى. ولاردىڭ نەگىزگى ۇلەسىن – 64،9% (5،7 ملن ادام) 29-54 جاستاعى ادامدار قۇرادى.

«جاستاردىڭ  جۇمىسسىز­دىعى كۇردەلى ماسەلە ەكەنى انىق. بۇل جايت ەڭ الدىمەن ولاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن قيىنداتادى. ەلىمىزدە سوڭعى ۋاقىتتا ورىن الىپ جات­قان وقيعالار دا وسىنى دالەل­دەپ وتىر. سەبەبى الاڭعا شىققان­دار­دىڭ باسىم كوپشىلىگى وسى جاس­تار قاۋىمى. وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن ەلىمىزدە كوتەرىلگەن جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قادام جاساۋ تۋرالى يدەيا وزەكتىلىگىن جويعان جوق. ەڭبەك ەتۋ ءۇشىن ءومىر سۇ­رەتىن ۇرپاقتى قالىپتاستىرۋ اسا ماڭىزدى. جالاقىنىڭ تومەن بولۋى ولاردى كۇن كورۋ ءۇشىن ەڭبەك ەتۋگە ماجبۇرلەيدى. ساپالى ءبىلىم الۋعا الەۋەتى دە، قاراجاتى دا جەتكىلىكتى جاستار جاعى شەتەلگە كەتىپ ءبىلىم الۋعا اسىقسا، ونداي مۇمكىندىكتەرى جوق جاستار ول جاققا جۇمىس ىستەپ، كوبىرەك قاراجات تا­ۋىپ كەلۋ ءۇشىن بارعىسى كەلەدى. ءوز ەلىن قۇرمەتتەيتىن، ۇناعان ەڭبەك تۇرىمەن اينالىساتىن، ەڭبەك ەتۋدى ماقسات ەتەتىن سانالى ۇرپاقتى قالىپتاستىرۋ قاجەت. سوندىقتان جاستارعا ساپالى ءبىلىم الۋعا جاعداي جاساۋ، جۇمىسسىزدىق دەڭگەيىن تومەندەتۋ، قالا جانە اۋىل جاس­تارى ءۇشىن تەڭ مۇمكىندىكتەر جاساۋ، جالاقىنى كوتەرۋ ماسە­لەلەرى قاجەتتىلىگى تۋىندايدى. قازىرگى نارىق قوعامى جاع­دايىندا جاستاردىڭ ەڭبەك قۇن­دىلىقتارىن دۇرىس قالىپ­تاستىرۋ، ولاردى ادال ەڭبەك ەتۋگە، شىعارماشىلىققا، كاسى­بيلىككە ىنتالاندىرۋ، مورال­دى-ەتيكالىق تالاپتاردى باس­شىلىققا الۋعا باعىتتاپ وتىرۋ قاجەت. الماتىدا ورىن العان ۇرلاۋ، توناۋ جاعدايلارى جاۋاپسىزدىقتىڭ، باسقانىڭ مۇلكىنە قول سۇعۋعا ارلانباۋ، مورالدىق ازعىندىقتىڭ كورى­نىسى. ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز جاس­تار، سوندىقتان ولاردى دۇرىس تار­بيەلەۋگە، ءوز ەلىندە ساپالى ءبىلىم الۋىنا، جۇمىسپەن قام­تا­ماسىز ەتىلۋىنە جاعداي جاسا­لۋى كەرەك. ال جالاقىنى جوعا­رى­لاتۋ ماسەلەسىن مەملەكەت بىرتە-بىرتە رەتكە كەلتىرەتىنىنە سەنىم­دىمىن»، دەدى ءال-فارابي اتىن­داعى قازاق ۇلتتىق ۋني­ۆەر­سي­تەتىنىڭ الەۋمەتتانۋ جانە الەۋمەتتىك جۇمىس كافەدرا­سىنىڭ پروفەسسورى گۇلناپيس ابدىكەروۆا.

جۋىردا ەڭبەك جانە حالىق­تى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى سەرىك شاپكەنوۆ ۇكىمەت وتىرىسىندا مەملەكەت باسشىسى ءماجىلىستىڭ وتىرىسىندا بەرگەن تاپسىرمالارى قالاي ىسكە اسىرىلاتىنى تۋرالى ايتىپ بەردى. ۆەدومستۆو العا قويعان مىن­دەتتەردى ىسكە اسىرۋعا كىرىس­تى. سونىڭ العاشقى قادامى الەۋمەتتىك كودەكستى ۋاقتىلى قابىلداۋ بولماق.

«قازىرگى ۋاقىتتا الەۋمەتتىك كودەكستىڭ جوباسىن ازىرلەۋ جۇرگىزىلۋدە. ونى 2022 جىلعى جەل­­توق­ساندا پارلامەنت ءما­جىلى­سىنىڭ قاراۋىنا ەنگىزۋ جوس­پارلانىپ وتىر. الەۋمەت­تىك كودەكستى قابىلداۋ ازامات­تار­دىڭ الەۋمەتتىك قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن ءبىر جۇيەگە كەل­تىرۋگە; مەملەكەتتىڭ، جۇ­مىس بەرۋشىلەر مەن قىزمەت­كەر­لەردىڭ الەۋمەتتىك سالا­داعى مىندەتتەمەلەرى مەن جاۋاپكەرشىلىگىن ناقتىلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. الەۋمەتتىك كودەكستى قابىلداۋ حالىقتىڭ مەملەكەت جۇرگىزىپ وتىرعان ءادىل الەۋمەتتىك ساياساتتى ءتۇسىنۋىن جاقسارتادى جانە ءبىزدىڭ ازا­مات­تارىمىزدىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭ­گەيىنىڭ ساپاسىن ارتتىرادى دەپ بولجانۋدا»، دەدى مينيستر.

مەملەكەت باسشىسى سونداي-اق ۇكىمەتكە «اتامەكەن» ۇكپ-مەن بىرلەسىپ، ەكى اي مەرزىمدە حالىقتىڭ تابىسىن ارتتىرۋ باعدارلاماسىن قابىلداۋدى دا تاپسىرعان بولاتىن. «حالىقتىڭ تابىسىن ارتتىرۋ باعدارلاماسى بويىنشا بىرقاتار ۇسىنىس بار. ءبىرىنشى كەزەكتە بۇل جالپى تابىس پەن جۇمىسپەن قامتۋدى ارتتىرۋعا باعىتتالعان باستامالار. جەكە قولداۋ شارالارىن: ماماندىق تاڭداۋعا، وقۋعا جانە جۇمىسقا ورنالاسۋعا كومەك كورسەتۋ ءۇشىن حالىقتىڭ الەۋمەتتىك وسال توپتارى مەن NEET ساناتىنداعى جاستاردى «ەرتە انىقتاۋ جۇيەسىن» ەنگىزۋ كوزدەلىپ وتىر. اقپاراتتىق جۇيەلەردىڭ كومەگىمەن ىسكە اسىرىلىپ جاتقان ۇلتتىق جوبالار شەڭبەرىندە جۇمىس ورىندارىن قۇرۋدى جانە جۇمىسقا ورنالاستىرۋدى باقىلاۋدى قامتاماسىز ەتۋ جوسپارلانۋدا. جۇمىسقا ورنالاسۋدا جاستارعا، اسىرەسە NEET ساناتىنا باسىمدىق بەرىلەدى. ەكىنشىدەن، «اتامەكەن» ۇكپ-مەن بىرلەسىپ، ءار اۋىلدىڭ ەرەكشەلىگىن ەسكەرە وتىرىپ، كاسىپكەرلىككە وقىتۋ، ونىمدەر مەن كورسەتىلەتىن قىزمەتتەردى ساتۋعا قولداۋ كورسەتۋ جانە جەڭىلدەتىلگەن كرەديتتەر مەن گرانتتاردى ءبولۋ شارالارى قاراستىرىلادى»، دەدى ۆەدومستۆو باسشىسى.

ەڭ باستىسى، مينيستر جاس­تار­دىڭ جۇمىسپەن قامتى­لۋى­نا ەرەكشە كوڭىل بولەتىنىن جەتكىزدى. «قازىرگى ۋاقىتتا مينيسترلىك جاستاردى جۇمىسپەن قامتۋعا باعىتتالعان شارالاردى جۇزەگە اسىرۋدا. بۇل – «جاستار پراكتيكاسى» جانە «العاشقى جۇمىس ورنى» جوبالارى. اتالعان جوبا­لاردى كۇشەيتۋ ءۇشىن جاس­تار­دىڭ قاتىسۋ مەرزىمى مەن جالاقى مولشەرى ۇلعايتىلادى»، دەدى سەرىك شاپكەنوۆ. ول تۇراق­تى جۇمىس ورىندارىن قۇرۋ شارتتارىنىڭ ءبىرى – كاسىپ­كەر­لىكتى دامىتۋ سانالاتىنىن اتاپ ءوتتى. «مەملەكەت باس­شى­سى­نىڭ تاپسىرماسى بويىن­شا جەكە ءىسىن دامىتۋعا ارنالعان گرانت مولشەرى 200-دەن 400 اي­لىق ەسەپتىك كورسەتكىشكە دە­يىن (612،6 مىڭنان 1،2 ملن تەڭ­گەگە دەيىن) ۇلعايتىلادى، بۇل وراي­دا گرانت بەرىلەتىن بيزنەس جوبا­لار­دىڭ تيىمدىلىگىن باعا­لاۋ كۇ­شەي­تىلەدى»، دەدى مينيستر.

جاس بولسىن، جاسامىس بولسىن تىرشىلىك ءۇشىن تىرمىسادى. جان باقسام، وتباسى، بالا-شاعا اسىراسام دەيدى. الايدا جۇمىسسىزدىق ماسەلەسى تالاي ادامنىڭ تاۋىن شاعىپ، جىگەرىن مۇقادى. وكىنىشتىسى سول، وسىنداي تاپشىلىققا تاپ بولعان وتانداستارىمىزدىڭ ناقتى سانىن ءالى دە ايقىنداي الماعان سەكىلدىمىز. ەندىگى ماقسات – وسى جۇمىسسىزدىقتى تۇبەگەيلى جويۋ. ۇكىمەتتىڭ الدىندا وسىنداي ۇلكەن مىندەت تۇر.