قازاقتىڭ مامىلەگەرلىگى

وسى ورايدا جوعارىدا ءسوز بولعان حال­قىمىزدىڭ مىقتىلىق قاسيەتتەرى جايلى ايتار بولساق، سونىڭ ءبىرى – مامىلەگەرلىگى. ءتىپتى وتە ەرتە عاسىرلاردا اتالارىمىز ەل ىشىندە ورىن العان داۋلى وقيعالاردى ادىلدىكپەن ولشەپ، مامىلەگەرلىكپەن شەشىپ وتىرعان. مامىلە دەگەنىمىز – ورتاق مۇددەلەر توعىسى. ياعني قوس تاراپتى بەرەكەگە شاقىرىپ، ەكەۋىنىڭ دە ماقسات-مۇددەسىن تولىق قاناعاتتاندىراتىن – ىزگى جول.

بەلگىلى فيلوسوف عالىم تولەۋعالي بۋر­باەۆ ءوزىنىڭ «ۇلت مەنتاليتەتى» اتتى ەڭبە­گىندە، قازاقتىڭ ەجەلگى مامىلەگەرلىك ءىلىمىن قازىرگى قوعامدىق ساياسي ارەنادا قولدانىلىپ جۇرگەن «تولەرانتتىلىق» ءسوزىنىڭ بالاماسى رەتىندە تۇسىنۋگە بولادى دەسە، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى اينۇر ابدىراسىلقىزى: «قازاقتىڭ مامىلەگەرلىگى – شاراسىز كونبىستىك ەمەس، پاراساتتى مامىلەگەرلىك; عاسىرلار تاجىريبەسى نەگىزىندە قالىپتاسقان ءومىر ءسۇرۋ ونەرى، ادەبى، مادەنيەتى. ول – دۇنيەتانىمنىڭ، وي-ءورىستىڭ، پايىمداۋ قابىلەتىنىڭ كەڭدىگى، بەيبىتسۇيگىشتىك، دارحاندىق، جان جومارتتىعى سەكىلدى ابزال قاسيەتتەردىڭ جيىنتىعى. ونىڭ شەگى «اشىلىپ كەلگەنگە الاقان، جۇمىلىپ كەلگەنگە جۇدىرىق» قاعيداتىمەن بەلگىلەنگەن. قازاق – كەكشىل ەمەس، تەكشىل ەل. سول تەكتىلىكتىڭ ءبىر ولشەمى – وسى مامىلەگەرلىگى. قازاقتىڭ مامىلەسى – قاسقايا قارسى تۇرىپ، الىسۋعا ەمەس، قالاۋىن تاۋىپ، كەلىسۋگە نەگىزدەلگەن» دەپ جازادى.

راسىندا، قازاقتىڭ مامىلەگەرلىگى –  ءبىلىمنىڭ قاينارى ءھام پاراساتتىڭ پايىمدى جولى، سونداي-اق قوعامدى تۇراقتاندىرۋدىڭ كەمەل ۇلگىسى. مىسالى، مايدانگەر جازۋشى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ «ۇشقان ۇيا» اتتى كىتابى بار. باتىر اتامىز وسى تۋىندىسىندا بايىرعى قازاق ءومىرىنىڭ ەتنوتۇرمىسىن جانە كەرەمەت مامىلەگەرلىگىن سۋرەتتەي بىلگەن. باۋكەڭنىڭ ناعاشىسى تەكەباي بي مەن بايزاق داتقانىڭ بالاسى قابىلبەك ەكەۋى بولىستىق سايلاۋعا قاتار تۇسەتىن بولادى. باسەكە بولعان سوڭ قوس تاراپتىڭ ءبىر-بىرىنەن ءمىن ىزدەۋى زاڭدىلىق. 

وسى ورايدا قابىلبەكتىڭ جاقتاۋشىلارى تەكەباي ءبيدى «بارىمتاعا بەيىم، پارا الادى» دەپ ويازعا ارىز جازعان ەكەن. بۇنداي جالاعا جانى كۇيىنگەن تەكەبايدىڭ ۇلكەن ۇلى سەركەباي سايدىڭ تاسىنداي ونشاقتى جىگىتتى باستاپ  اتقا قونادى. ايدىنداتىپ قابىلبەكتىڭ اۋىلىنا كەلەدى. اكەسىنىڭ قارسىلاسى قابەكەڭە  تىكە كىرىپ بارىپ، ونى ارمانسىز بالاعاتتايدى. قابىلبەك بولسا بىلق ەتپەيدى. ءتىپتى قاباعىن دا شىتپاپتى.

سەركەبايدىڭ ءسوزى شامىنا تيگەن اۋىل ازاماتتارى «ۋا، قابىلبەك، وردامىزعا ات ويناتاتىن بۇلار كىم ەدى، ۇلىقسات ەت تىلەرسەكتەرىن ءتىلىپ، اياعىن اسپانعا قاراتىپ اسىپ قويالىق» دەپ، كىجىنەدى. ءتىپتى كەيبىر دەس بەرمەي ەلەۋرەپ بارا جاتقان جىگىتتەرگە قابىلبەك «توقتاڭدار» دەپ اقىرىپ: – ەرتەڭ كورەسىڭدەر، وپىق جەيتىن سەركەبايدىڭ ءوزى بولادى، – دەيدى.

وسىلاي مەيماناسى اسقان سەركەباي شاپقان كۇيى اكەسىنىڭ الدىنا بارىپ:

 – قابىلبەكتىڭ ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىقتىم، ءتىپتى ول جۇمعان اۋزىن اشا المادى، – دەيدى ەلىرىپ. تەكەباي بولسا جاستىقتان باسىن كوتەرىپ ءمان-جايعا قانىققان سوڭ بالاسىنا «بارىپ تۇرعان اقىماق ەكەنسىڭ، وزىڭنەن 20 جاس ۇلكەن ادامعا قالاي ءداتىڭ بارىپ ءتىل بەزەدىڭ» دەپ ناليدى.

سودان تەكەباي بي ات-شاپان ايىبىن دايىن­داپ، ەلدىڭ يگى-جاقسىلارىن باستاپ، كىنالى سەركەبايدى الدىنا سالىپ جولعا شىعادى. اۋىلعا ات شاپتىرىم قالعاندا تەكەباي بالاسى سەركەبايدى الدىنا سالعان بويى توپتان وزىپ شىعىپ: «ەي، قابىلبەك، مەنىڭ مىنا كۇشىگىم ساعان شاۋىلدەگەن ەكەن، ايىبىن كوتەرىپ الدىڭا كەلدىم، ءسىرا كەشىرەرسىڭ» دەيدى.

جوعارىداعى ءسوزدى ەستىگەن قابىلبەك ءبيدىڭ دە قابىرعاسى سوگىلىپ:

– ۋا، تەكتى ارىسىم تەكەباي! سەن اۋىلىما كەلگەندە ءسوزىڭدى مەن اتتىڭ ۇستىندە تۇرىپ تىڭداپپىن-اۋ كەشىر. سەن اعا ەمەسسىڭ بە، مەنىڭ ايبىم سەركەبايدان اسىپ كەتتى بىلەم. قايتا ات-شاپان ايىبىڭ مەنەن تەكەباي اعا، كەشىرگەيسىز – دەپ، ءيىلىپتى. ونىمەن قويماي تۋ سىرتىندا قاۋمالاپ تۇرعان قاۋىمعا «ۋا، اعايىن سايلاۋعا تۇسپەيمىن، قويدىم. مەنى سىيلاساڭدار داۋىستارىڭدى تاكەڭە بەرىڭدەر!» دەپ ايعاي سالىپتى.

قايران اتالارىمىز-اي، ەلدىڭ بەرەكەسى ءۇشىن بيلىك-مانساپتى قيىپ تاستاپ، مامىلەگەرلىكتىڭ تۋىن جىقپاعان.