ويىلدىڭ جايى ۇكىمەتتى ويلاندىرماي ما؟

الايدا ويىل وزەنىنىڭ بۇگىنگى مۇشكىل جاعدايى ەكولوگيا، گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىنەن، ءتىپتى ۇكىمەتتىڭ تاراپىنان شۇعىل شارالاردى قولعا الۋدى تالاپ ەتەدى.

بۇل وزەن اقتوبە مەن اتىراۋ وبلىسىنداعى ءتورت اۋداننىڭ اۋما­عىمەن وتەدى. ۇزىندىعى – 800 شا­قىرىم. قىزىلقوعا اۋدانىندا تۇراتىن تابيعات جاناشىرى ەسەنباي نۇروۆتىڭ ايتۋىنشا، وزەننىڭ سۋ جيناۋ الابى 31،5 مىڭ شارشى شاقىرىمدى قۇرايدى. ال ەنى 14-80 مەتر ارالىعىندا، تەرەڭدىگى 0،5-3،0 مەتر، اعىسىنىڭ جىلدامدىعى 0،2 م/س-قا دەيىن. ويىل وزەنىنە 60-تان استام ءىرى جانە ۇساق وزەن قۇيادى. نەگىزگى سالا­لارى – اششىويىل، كەنجالى، قيىل، قايىڭدى، قۋىرداقتى، ءشي­لى، جارلى، قايىڭدى، باباتاي، قۇمدى، شىعىرلىقۇمدى جانە باس­قالارى. دەگەنمەن سوڭعى جىلدارى وزەن ارناسىنا سۋ كەلمەگەن. بۇعان زاڭسىز سالىنعان بوگەتتەردىڭ كەرى اسەرى ءتيىپ وتىر.

«بالىق شارۋاشىلىعى عىلى­مي وندىرىستىك ورتالى­عى» جشس-نىڭ باتىس قازاق­ستان وبلىستىق فيليالى ديرەك­تورىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى ا.كيمنىڭ تابيعات جاناشىرىنا جولداعان مالىمەتىنە سۇيەنسەك، بىلتىر سۋ اعىنىنا تەكسە­رۋ جۇرگىزىلىپتى. سول كەزدە وزەننىڭ ەڭ تەرەڭ تۇسى – 7، ور­تا­شا تەرەڭدىگى 3-5 مەتر ەكەنى انىق­­تال­عان. ال ويىل اۋىلىنىڭ تۇسىن­داعى ورتاشا تەرەڭدىگى 0،5-1 مەترگە جەتىپ، كۇردەلى احۋال قالىپتاسقان.

وسىعان وراي قىزىلقوعا اۋ­دانىنىڭ تابيعات جاناشىرلارى بۇرىنعى ەكولوگيا، گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار ءمينيسترى ماعزۇم مىرزاعاليەۆتىڭ اتىنا ارنايى حات جولداپ، زاڭسىز سالىنعان بوگەتتەردى بۇزۋعا ىق­پال ەتۋدى سۇراعان ەدى. وسى حات­قا ءمينيستردىڭ بۇرىنعى ورىن­باسارى سەرگەي گروموۆ «ويىل وزەنىنىڭ كوپجىلدىق سۋ اعى­نىنىڭ جىلدىق ورتاشا كورسەت­كىشى – 127،0 ملن تەكشە مەتر. «قازگيدرومەت» رمك اقتوبە في­ليالىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، وزەننىڭ ويىل اۋىلى تۇسىن­داعى بەس جىلدىق سۋ اعىنى تومەندەگىدەي: 2016 جىلعى سۋ اعىنى – 360 مىڭ تەكشە مەتر (بۇل قالىپتى نورمانىڭ 2،8 پايىزى)، 2017 جىلعى سۋ اعىنى – 190 تەكشە مەتر (1،5 پايىز)، 2018 جىلعى سۋ اعىنى – 118 مىڭ تەكشە مەتر (0،9 پايىز)، 2019 جىلعى سۋ اعىنى – 18،3 مىڭ تەكشە مەتر (0،01 پا­يىز) بولسا، 2020 جىلى سۋ تاسقىنى مۇل­دەم بولعان جوق. بۇل وسىلاي قاي­تالانا بەرسە، الداعى جىلدارى وزەننىڭ كەۋىپ كەتۋ قاۋپى بار» دەپ جاۋاپ بەرگەن.

سوڭعى بىرنەشە جىلدان بەرى ويىل وزەنىنە تونگەن قاۋىپتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن شىرىلداپ جۇرگەن تابيعات جاناشىرى ە.نۇروۆتىڭ ايتۋىنشا، وزەنگە قۇياتىن سالا­لار­دا 57 گيدروتەحنيكالىق قۇ­رىلىس بار. بۇعان ەكولوگيا، گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مي­نيس­ترلىگى سۋ رەسۋرستارى كومي­تەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى دوسبول بەكماعامبەتوۆتىڭ توراعالىعىمەن مامىر ايىنىڭ ورتاسىندا ويىل، قيىل وزەندە­رىن تەكسەرگەن جۇمىسشى توبى دا كوز جەتكىزدى. ونىڭ ىشىندە يەسىز 34 بوگەت پەن 5 كوپىر-وتكەل انىقتالعان. 7 بۇلاقتى تازارتۋ قاجەت، 8 بوگەت رەسپۋبليكالىق مەنشىككە الىنسا، 3 بوگەت كوممۋ­نالدىق مەنشىككە تىركەلىپتى.

– مينيسترلىكتىڭ تاراپىنان زاڭسىز بوگەتتەردى بۇزۋ تۋرالى تاپسىرما بەرىلگەن ەدى. الايدا ەكى بوگەتكە سۋ رەتتەگىش سالۋ تۋرالى ۇسىنىسپەن كەلىسپەيمىز. قازىر مينيسترلىكتىڭ بەرگەن تاپسىرماسىن ورىنداۋعا اق­توبە وبلىسىنىڭ اكىمدىگى ق ۇلىق­سىزدىق تانىتىپ وتىر. ءىس-شارا جوسپارىنا سايكەس بوگەتتەر مەن كوپىرلەردى بۇزۋ، وزەن ارنالارىن، بۇلاقتاردى تازالاۋ جۇمىستارى قىركۇيەك-قاراشا ايلارىندا جۇرگىزىلۋى ءتيىس بولاتىن. وسى كەزگە دەيىن 6 بوگەت بۇزىلدى. ەگەر بوگەتتەردى بۇزۋ ماسەلەسى ساعىزداي سوزىلىپ، «قىس ءتۇستى، جەر قاتتى» دەگەن جەلەۋمەن كەلە­سى جىلعا قالاتىن بولسا، سوتقا جۇگىنۋىمىزگە تۋرا كەلەدى، – دەيدى ە.نۇروۆ.

ەكى وڭىرگە ورتاق ويىل وزەنىنە قاتىستى ءتۇيىندى ماسەلەگە ءماجىلىس دەپۋتاتى دۇيسەنباي تۇرعانوۆ تا الاڭداۋشىلىعىن ءبىلدىردى. وسىعان بايلانىستى ول پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى رومان سكليارعا دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپ، اتىراۋ وبلىسىنداعى شاعىن وزەندەر توبىنا كىرەتىن ويىل وزەنىنىڭ تومەنگى ساعاسى قۇرعاپ جاتقانىن تىلگە تيەك ەتتى.

– ويىل وزەنى ارناسىنىڭ قۇر­عاۋىنا بايلانىستى تۇششى سۋدىڭ جەراستى كوزدەرى بىتەلىپ، جارامسىز كۇيگە تۇسۋدە. فلورا مەن فاۋ­نا توزۋعا ۇشىراپ، جايىلىمدىق جەرلەردىڭ جويىلىپ كەتۋ قاۋپى تۋىندادى. وسىنىڭ سالدارىنان اتىراۋ وبلىسىنىڭ بىرقاتار اۋدانىندا قيىن جاعداي ورىن الدى. ماسەلەن، قىزىلقوعا اۋدانىنىڭ 8 اۋىلدىق وكرۋگى سۋ تاپشىلىعىن باستان وتكەرىپ وتىر. بۇل اۋدان تاي­سويعان قۇم ءماسسيۆىنىڭ ءبىر جەر­استى تۇششى سۋ كوزىنەن قامتاما­­سىز ەتىلەدى. ونىڭ قورى تۇگەسى­لىپ ­جاتىر. جاقىن ارادا مۇنداي احۋال­ اۋداننىڭ 18 مىڭنان استام تۇر­عىنىن كوشىرۋ قاجەتتىلىگىنە اكە­لۋى مۇمكىن، – دەيدى د.تۇرعانوۆ.

دەپۋتاتتىڭ مالىمەتىنە سۇ­ي­ەن­­­سەك، جەم، ويىل جانە سا­عىز وزەن­­­­دەرىندەگى سۋ كولەمى ازايۋى­نىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى – جۇيە­سىز جانە زاڭسىز سالىنعان قور­عاۋ بوگەتتەرى. بۇل بوگەتتەردىڭ كوپ­شىلىگى سۋ شارۋاشىلىعى نىسانى رەتىندە رەسمي تىركەۋدەن وتپەگەن. جەرگىلىكتى اتقارۋشى ور­گا­ن­دار ءالى كۇنگە دەيىن وسى پروب­لەمالاردى شەشۋ جونىندە جەت­كىلىكتى شارالار قولدانباي وتىر.

– مينيسترلىكتىڭ سۋ رەسۋرستا­رى كوميتەتىنىڭ دەرەكتەرىنە ساي­كەس، ەلىمىزدە 6 960 گيدروتەحني­كا­لىق قۇرىلىس بار. ونىڭ ىشىندە

5 751-ءى – رەسپۋبليكالىق مەنشىكتە، كوممۋنالدىق مەنشىكتە – 980، جەكە مەنشىكتە 229 نىسان بار. ال 10 گيدروتەحيكالىق قۇرى­لىس­تىڭ يەسى جوق. بۇعان قوسا، 9 سۋ قويماسى، 1 توعان، 10 بو­گەت، 1 بوگەت، 10 سۋ تورابى جا­نە 2 156 كانال­دىڭ جاعدايى قانا­عات­تانارلىق­سىز دەڭگەيدە، ياعني جوندەۋدى تا­لاپ ەتەدى. دە­مەك، مەملەكەتتىك ورگانداردا ءىستىڭ ناقتى ءمان-جايى تۋرالى اقپارات جوق. گيدروتەحنيكالىق قۇرىلىس-جايلاردىڭ ءىس جۇزىندەگى ەسەبىن جۇرگىزبەيدى. وسى ماسەلەنى رەتكە كەلتىرۋ ءۇشىن ءتيىستى شارالار قابىلدامايدى. مۇنىڭ ءبارى حالىقتىڭ نارازىلىعىن تۋدىرىپ وتىر، – دەپ ەسەپتەيدى د.تۇرعانوۆ.

دەپۋتاتتىڭ ايتۋىنا قارا­عاندا، جەراستى سۋلارىنىڭ ار­تىق قورىن پايدالانۋ، انىقتاۋ جانە راستاۋ، وزدىگىنەن اعاتىن ۇڭعىمالاردى جويۋ ماسەلەسىنە قاتىستى نەمقۇرايلىق بايقا­لادى. قازىر ەلىمىزدەگى 4 286 سۋ كوزى ورنىندا 2 مىڭنان استام اپاتتى ۇڭعىمادان سۋ دالاعا اعىپ جاتىر. ماسەلەن، 2022-2024 جىلدارعا ارنالعان بيۋدجەت جوباسىن باعالاۋ جونىندەگى ەسەپ كوميتەتىنىڭ مالىمەتىنشە، 2015 جىلدان بەرى ىزدەستىرۋ-بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ فۋنكتسياسى جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ قۇزىرەتىنە بەرىل­گەن ەكەن. بىراق 2020 جىلعا دەيىنگى ءىس-شارالاردى ىسكە اسىرۋ مونيتورينگىن وڭىرلەردى دامىتۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدار­لاماسى شەڭبەرىندە ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى جۇزەگە اسىرىپتى. ەندى بىلتىردان بەرى ىزدەستىرۋ-بارلاۋ جۇمىستارى جونىن­دەگى ءىس-شارالاردى «نۇرلى جەر» مەملەكەتتىك باعدار­لا­ما­­سىنا ەنگىزبەۋ سەبەبىنەن مەملە­كەتتىك ورگاندار تاراپىنان با­قى­­لاۋ مەن ۇيلەستىرۋ جۇزەگە اسى­رىل­­ماي قالعان. وسىنىڭ ناتي­جە­سىندە سۋمەن جابدىقتاۋ سالا­سىندا مەم­­لە­­كەتتىك رەتتەۋ ماسەلەسى كە­لى­سىل­­مەگەن. بۇل ورتاق ماقسات­قا قول جەت­كىزۋگە قاتىساتىن مەم­لە­­­كەت­­تىك ورگاندار (ەگترم، يدم، ۇەم، ەڭبەكمينى جانە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار) اراسىندا ورتالىقتاندىرىلعان ۇيلەستىرۋدىڭ، مونيتورينگ پەن باقىلاۋدىڭ، ۆەدومستۆوارالىق ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ جانە وكى­لەتتىكتەردى ءبولۋدىڭ بولماۋىنا اكەپ سوعادى. وسىلايشا، 2012-2019 جىلدارى ىزدەستىرۋ-بارلاۋ جۇمىستارى، سونداي-اق جەتە بارلاۋ بويىنشا جوسپار تيىسىنشە 86% جانە 91%-عا عانا ورىندالىپتى.

– مەملەكەتتىك ورگاندار ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ مۇنداي سايكەس­سىز­دىگى مەن تيىمسىزدىگى حالىق ءۇشىن دە، جالپى ەل ەكونوميكاسى ءۇشىن دە جويقىن سالدارلارعا الىپ كەلۋى مۇمكىن. سوندىقتان ىزدەس­تىرۋ-بارلاۋ جۇمىستارى ماسە­لە­لەرىندەگى ءىس-قيمىلداردى باقى­لاۋ جانە ۇيلەستىرۋ جونىن­دەگى مەملەكەتتىك ورگاندى ايقىن­داۋ قاجەت، – دەپ تۇجىرىم جاساپ وتىر د.تۇرعانوۆ.

وسى ورايدا دەپۋتاتتىڭ ۇكى­مەتكە جولداعان بىرنەشە ۇسى­نىسى بار. بىرىنشىدەن، ساعىز، ويىل، جەم سەكىلدى شاعىن وزەن­­دەرىن ساقتاۋ جونىندەگى ءىس-شارا­لار جوسپارى ازىرلەنۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، جەرگىلىكتى ورگاندارعا باس پروكۋراتۋرانىڭ زاڭسىز سالىن­عان بوگەتتەردى جويۋ جو­نىن­دەگى نۇسقاۋىن ورىنداۋدى جانە بوگەتتەر مەن سۋ قويما­لارىن ەسەپ­كە الۋ مەن سالۋ­دى ودان ءارى رە­تكە كەلتىرۋ جو­نىن­دە شارا­لار قابىلداۋدى تاپسىرعان ءجون. ۇشىن­شىدەن، ءىرى جەراستى سۋ كوزدە­رى بار اتىراۋ وبلىسىنداعى «تايسويعان» پوليگونى جەرىنىڭ ءبىر بولىگىن مەملەكەت يەلىگىنەن الۋ جونىندە شارالار قابىلدانۋى قاجەت. تورتىنشىدەن، مەملەكەتتىك ورگاندار تاراپىنان ىزدەستىرۋ-بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن ءتيىستى ۇيلەستىرۋدى قامتاماسىز ەتۋ، جۇمىس ىستەپ تۇرعان ۇڭعىمالار­دى جوندەۋ مەن وزدىگىنەن اعاتىن ۇڭعىمالاردى جويۋدى ىسكە اسىرۋ­عا ءتيىس.

تۇيىندەي ايتقاندا، قىزىل­قوعا اۋدانىنىڭ تۇرعىندارىن الاڭداتقان ويىل وزەنىنىڭ بۇ­گىن­گى ايانىشتى احۋالى ۇكىمەتتى ويلاندىرۋعا ءتيىس.