اردا ازاماتتىڭ ەسىمى ەل ەسىندە

سوناۋ 1941 جىلى جەر شەتىنە جاۋ تيگەن شاقتا اقسۋات وڭىرىندە دۇنيە ەسىگىن اشقان نادىربەك اپسالەموۆ بالا جاستان العىر، بىلىمگە قۇشتار بولعانىن اۋىلداستارى جىر قىلىپ ايتىپ وتىرادى. كەيىن تاشكەنت حالىق شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىندا وقىپ، 1972 جىلى الماتى حشي اسپيرانتۋراسىن ءتامامدايدى. وسىدان-اق بىلىمگە، عىلىمعا دەگەن ۇمتىلىسىن اڭعارۋعا بولار ەدى.

وقۋىن اياقتاعان سوڭ «كىندىك قانىم تامعان جەرگە ماڭداي تەرىم دە تامسىن» دەگەن نيەت­پەن تۋعان جەرىندە مەملەكەتتىك بانكتىڭ «زاۋلبينسك» بولىمشەسىندە نەسيە ينسپەكتورى، اقسۋات اۋداندىق قارجى بولىمىندە باس ەكونوميست مامان بولىپ قىزمەتتەر اتقار­دى. العىرلىعىنا قاراي قىزمەتى دە ساتىلاپ وسە بەرگەن. 1966-1969 جىلدارى جامبىل جەڭىل جانە تاماق ونەركاسىبى تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىنىڭ سەمەيدەگى بولىمشەسىندە كافەدرا اسسيستەنتى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. كوپ ۋاقىت وتپەي باسشىلىقتىڭ كوزىنە تۇسكەن ول اعا وقىتۋشى، كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، ديرەكتوردىڭ ورىنباسارىنا دەيىن كوتەرىلدى. ورامدى ويلارىمەن، بايىپتى مىنەزىمەن ۇجىمدى ۇرشىقشا ۇيىرەتىن نادىربەك اپ­سالەموۆ سەمەي ەت جانە ءسۇت ونەركاسىبىنىڭ تەح­نولوگيالىق ينستيتۋتىندا پرورەكتور، كافەدرا مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقاردى. اينالدىرعان ون-ون بەس جىل ىشىندە رەكتور لاۋازىمىنا دەيىن ءوستى. الايدا ول مانساپتان بۇرىن ەل ءۇشىن قىزمەت ەتۋدى ءبىرىنشى ورىنعا قويعان. ۇنەمى ىزدەنىس ۇستىندە ءجۇردى. ايتىپ وتىرعانىمىز، بوس ماقتاۋ ەمەس، شىندىعى­مىز. عىلىم جولىندا جۇرگەن ول 1996 جىلدارى مەملەكەتتىك قارجى ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى بولىپ قىزمەت اتقارسا، 2000-2002 جىلدارى شاكارىم اتىنداعى سەمەي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەكونوميكا جانە قارجى ينس­تيتۋتىن، وقۋ-ادىستەمەلىك كەشەنىن باسقاردى. قازاق قارجى-ەكونوميكالىق اكادەمياسىنىڭ نەگىزىن سالعان ول، 2002 جىلدان باستاپ قا­زاق­­ستان يننوۆاتسيالىق اكادەمياسىنىڭ پرە­زيدەنتى لاۋازىمىن اتقاردى.

قىزمەتىنەن بولەك قوعامدىق جۇمىستار­عا دا بەلسەنە ارالاستى. قاراكەرەي قابان­باي باتىر اتىنداعى قوعامدىق قورىنا، قازاق­ستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق سپورت تۇر­لەرى اسسوتسياتسياسىنىڭ سەمەيدەگى بولىمشەسى­نە باسشىلىق ەتتى. ءبىر باسىندا اتاق تا، داڭق تا جەتەرلىك ەدى. البەتتە، العان اتاقتى ار­قا­لاپ ءجۇرۋ، وعان لايىق بولۋ استە وڭاي ەمەس. ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور نادىربەك اپسالەموۆ بيىككە كوتەرىلگەنىمەن، كىشىپەيىل-تۇعىن. قازاقستان رەسپۋبليكاسى جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى. «قۇرمەت» وردەنى جانە «قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى»، «قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعى» مەدالدارىمەن، ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى كۇمىس مەدالمەن، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ قۇرمەتتى قىزمەتكەرى»، «قازاق كسر ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى» جانە «كسرو ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى» توسبەلگىلەرىمەن ماراپاتتالعان. INSAM ء«مىنسىز قىزمەتتىك بەدەلى ءۇشىن» مە­دالىنىڭ، سوكرات اتىنداعى جانە «ەۋروپالىق ساپا» حالىقارالىق ماراپاتتاردىڭ يەگەرى.

جارتى عاسىردان استام جوعارى ءبىلىم سالاسىندا ەرەن ەڭبەك ەتىپ، سانالى ۇرپاق، تالانتتى شاكىرت دايىنداعان بەلگىلى ۇستاز، دارىندى باسشى نادىربەك اپسالەم ۇلىنىڭ ءومىر جولى سەمەيدەگى تەحنولوگيالىق ينستيتۋتتىڭ، كەيىننەن قارجى-ەكونوميكا اكادەمياسىنىڭ دامۋ تاريحىمەن تىكەلەي بايلانىستى.

1979 جىلى ينستيتۋتتا جاڭا باس عيمارات­تىڭ قۇرىلىسى جوسپارلاندى. 1980 جىلداردىڭ باسىندا عىلىمي-وندىرىستىك شەبەرحانا، زەرتحانالىق بولىمشە، اتالعان باس عيمارات، سپورت كەشەنى، وقۋ عيماراتى جانە ستۋدەنتتەرگە ارنالعان جاتاقحانا قۇرىلىستارىنا زامانىنداعى باسشىلار ۆ.د.تالالاەۆتىڭ، ن.ءا.اپسالەموۆتىڭ ىقپالى بولعانى داۋسىز. ءسويتىپ، ينستيتۋتتىڭ جاڭا ينفراقۇرىلىمى قالىپتاستى. ۋنيۆەرسيتەت عالىمدارىنىڭ دەلەگاتسياسى العاش رەت كۋبا مەن گوللانديادا وتكەن كونگرەستەرگە قاتىسىپ قايتتى.

مۇنىڭ ءبارىن نەگە ءتىزىپ وتىرمىز؟ سەبەبى اتالعان ءار ءىستىڭ باسى-قاسىندا نادىربەك اپ­سالەم­ ۇلى ءجۇردى. توقسانىنشى جىلدارى وداق تاراپ، توقىراۋ باستالعان كەزدە باس عيما­راتتىڭ قۇرىلىسى باياۋلاپ، توقتاپ قالۋ قاۋىپى تۋعان. سوندا ن.اپسالەموۆتىڭ باس­شىلىعىمەن ينستيتۋت رەكتوراتى قۇرىلىس جۇمىستارىن ءوز كۇشىمەن اياقتاۋعا بەلسەنە كىرىستى. قۋانىشىمىزعا وراي توقتاپ قالعان قۇرىلىس قايتا جانداندى. وقىتۋشىلار مەن ستۋدەنتتەر، تۇلەكتەر جۇمىلا كىرىسىپ، قۇ­رىلىستى اياقتاپ، ينستيتۋت ۇجىمى 1993 جىلى 12 قاباتتى باس عيماراتقا كوشتى.

 وداق تاراعاننان كەيىن قازاقستاندا جو­عارى بىلىكتى ماماندار دايارلاۋدىڭ ۇلت­تىق جۇيەسى قالىپتاستى، ينستيتۋتتا بىر­نە­شە ماماندىقتان اسپيرانتۋرا جانە دوكتورانتۋرا اشىلدى. 1993 جىلى سەمەي ەت جانە ءسۇت ونەركاسىبىنىڭ تەحنولوگيالىق ينس­تيتۋتىندا تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كان­دي­داتتارى عىلىمي دارەجە الۋ ءۇشىن ديسسەر­تاتسيالىق جۇمىستاردى قورعاۋعا ايماقتىق مامانداندىرىلعان كەڭەسى اشىلدى. ونىڭ توراعاسى بولىپ، ينستيتۋت رەكتورى، پروفەسسور ن.اپسالەموۆ بەكىتىلدى. قۇرامىنا سونىمەن قاتار رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ عالىمدا­رى ەندى.

1993-2010 جىلدار ارالىعىندا جۇ­مىس ىستەگەن ديسسەرتاتسيالىق كەڭەستىڭ ماجىلىس­تە­رىندە قازاقستاننىڭ بارلىق ايماعىنان كەلگەن زەرتتەۋشىلەر 10 دوكتورلىق جانە 85 كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعادى.

 ن.اپسالەموۆ باستاپ كەتكەن جولمەن شا­كىرتتەرى عىلىم ءۇردىسىن ءارى قاراي تالماي جال­عاستىرۋدا. قازىرگى كەزدە تاماق سا­لا­سى ما­­­مان­دىقتارى بويىنشا جاڭا ۇردىس­تە PhD دوك­­تورلار دايارلاۋ سەمەيدەگى شاكا­رىم ۋني­ۆەر­سيتەتىنىڭ 3 ديسسەرتاتسيالىق كەڭەس­تەرىندە جۇرگىزىلەدى.

سەمەيدەگى وقۋ ورىندارىن وڭتايلاندىرۋ كەزىندە دەربەس قارجى-ەكونوميكالىق اكادەمياسىن اشقان نادىربەك اپسالەم ۇلى مامان قارجىگەر، ەكونوميستەر دايىنداۋعا بەلسەنە كىرىسكەن. بەرتىن قارجى-ەكونوميكالىق اكادەميانىڭ جاڭا كورپۋسى ىسكە قوسىلىپ، ماگيستراتۋرادا التى جاڭا ماماندىق اشىلدى. الىس-جاقىن شەتەلدەردەگى وقۋ ورىندارىمەن تىعىز بايلانىس ورناتۋ، الدىڭعى قاتارلى ءبىلىم بەرۋ تەحنولوگيالارىن ەنگىزۋ، جۇمىس بەرۋشىلەرمەن تىكەلەي بايلانىستا بولۋ، جاس عىلىمي-پەداگوگيكالىق كادرلار دايارلاۋ سياقتى كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلەلەردىڭ با­رىندە نادىربەك اپسالەم ۇلىنىڭ كورە­گەن­دىگى، بولاشاقتى بولجاي بىلەتىن باسشىلىق قاسيەتتەرى ايقىن كورىنىس تاپتى. ينستيتۋتتاعى كوپتەگەن جاس ماماندى الماتىداعى ورتا­لىق ۋنيۆەرسيتەتتەرگە وقۋعا جىبەرىپ، ديسسەرتاتسيا قورعاتىپ، وسىلاي جوعارى بىلىكتى وقىتۋشىلار دايىنداۋدى ىسكە اسىردى.

قازىرگى تاڭدا نادىربەك ۇستازدان ءتالىم-تاربيە العان شاكىرتتەرى ەلىمىزدىڭ ءار تۇكپى­رىندە جوعارى لاۋازىمداردا ەڭبەك ەتىپ ءجۇر. «ۇستازى تالانتتى بولسا، شاكىرتتەرى تالاپتى» بولادى دەگەندەي عالىم-ۇستاز رەتىندە 3 عىلىم دوكتورىن، 8 عىلىم كانديداتىن، 15-تەن ارتىق ماگيستر دايىنداپ شىعاردى.

بىردە شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ قۇر­مەتتى ازاماتى بولات ساپاروۆ: «نادىربەك اپسالەموۆ ەلىم، جەرىم دەگەن ۇلتجاندى ازامات. قيلى زاماندا ەل باستاعان باتىر، اۋليە تولەگەتاي بابامىزدىڭ كەسەنەسىن كوتەرۋگە باسشىلىق جاساپ، جىل سايىن جاڭاقورعانداعى بابا باسىنا زيارات ەتۋشىلەردى ءوزى باستاپ بارىپ ءجۇردى. ەل شەجىرەسىنە دە جەتىك ەدى. قا­بانباي بابامىزدى ناسيحاتتاۋ جولىندا ۇلكەن جۇمىستار ىستەدى. اسىل تۇقىمدى جىلقى، قۇماي تازى ۇستاپ ۇلتىمىزدىڭ سالت-ءداستۇرىن جاڭعىرتتى. ول وسىنىڭ ءبارىن ءوزى ءۇشىن ەمەس، جاس ۇرپاقتىڭ جادىندا قالتىرۋ ماقساتىندا جاسادى» دەگەن ەدى. ءبارى دە راس. ۇلتتىق قۇن­دى­لىقتاردى كوپ ناسيحاتتادى.

2009 جىل ەلدىڭ ەسىندە شىعار، تارباعاتايدا تاسقىن بولىپ، بىرنەشە اۋىلدى سۋ باسقان. قيىن شاقتا نادىربەك اپسالەم ۇلى جەدەل شتاب قۇرىپ، ازاماتتاردى قيىن-قىستاۋ كەزدە ەلگە كومەك قولىن ۇسىنۋعا شاقىردى. سول كەزدەگى ەلدىڭ بەرەكە-بىرلىگى ءالى كۇنگە دەيىن جۇرت اۋزىندا.

ارداقتى اتا، قامقور اكە، نادىربەك اپسا­لەم­ ۇلى جارى زويا تەمىرحانقىزىمەن بىرگە ءتورت بالا مەن نەمەرەلەرىنە قازاقى تاربيە بە­رىپ، ۇلتجاندى ەتىپ ءوسىردى. «جاقسىنىڭ اتى ول­مەيدى» دەپ نادىربەك اپسالەموۆتەي ازامات­تارعا قاراتا ايتسا كەرەك. سەكسەنگە قاراعان شاعىندا دۇنيەدەن قايتقان ن.اپسالەموۆتىڭ عۇمىر بويى اتقارعان ەڭبەكتەرىن شاعىن ءبىر ماقالا كولەمىنە توپتاستىرا الماسپىز. دەگەن­مەن گازەت بەتىنە تۇسكەن شاعىن مىناۋ دۇنيە تاريحتىڭ تاسىنا قاشالعانداي بولىپ، ماڭگى قالماي ما؟!

قۇماربەك ءامىرحانوۆ،

تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،

پروفەسسور

شىعىس قازاقستان وبلىسى