بريۋسسەل. اركتيكا تەز وزگەرىپ بارادى. اسىرەسە جاھاندىق جىلىنۋ كۇشەيىپ، قازبا بايلىقتارعا تالاسۋ ارتىپ، گەوساياسي باقتالاستىق كۇشىنە ەنگەن تۇستا ونىڭ اسەرى دە وراسان بولماق. ءوڭىردىڭ كەلەشەگىنە قاتىستى ەۋروپالىق وداقتىڭ وزىندىك مۇددەسى دە، قوساتىن ۇلەسى دە بار. كليماتتىڭ وزگەرۋىنە قارسى ءىس-قيمىلدى، حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتى، تۇراقتى ەكونوميكالىق دامۋ جانە ادامداردى ءبىرىنشى ورىنعا قويۋ ارقىلى قارىم-قاتىناسىمىزدى كۇشەيتپەكپىز.

«ەۋروپالىق جاسىل كەلىسىم» 2050 جىلعا قاراي ەۋروپانى اۋاعا پارنيكتى گازدار شىعارۋدى جويعان العاشقى قۇرلىققا اينالدىرادى. ال 2030 جىلعا قاراي پارنيكتىك گازدار شىعارىلىمىن 55 پايىزعا قىسقارتۋ جونىندەگى قۇقىقتىق مىندەتتەمەمىز جاھانعا ۇلگى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. «جاسىل كەلىسىم» مەن ەۋروپالىق وداقتىڭ اركتيكا ستراتەگياسى مۇحيتتى يگەرۋ سالاسىندا تۇراقتى ەكونوميكانى دامىتۋدىڭ جاڭا ءتاسىلىن نەگىزگە الادى. باستى ۇسىنىستارىمىزدىڭ ءبىرى – مۇناي، گاز جانە كومىر ءوندىرۋدى توقتاتۋ، سونىڭ ىشىندە اركتيكالىق ايماقتاردا ونى يگەرمەۋ جانە گرەنلانديا ماسەلەسىنە ەۋروپالىق وداقتىڭ تۇراقتى قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتۋ.
مۇنداي مىندەتتى شۇعىل ورىندايتىن ءسات كەلىپ جەتتى. كليماتتىڭ وزگەرۋىن ءبارىمىز بىلەمىز، بىراق بۇل ءۇردىس باسقا ايماقتارعا قاراعاندا اركتيكادا ەكى ەسە تەز جۇرەدى. ايماقتاعى كەيبىر ۋچاسكەلەردە كوپ ۇزاماي جازدىڭ كەزىندە مۇز قالمايدى. كەلە-كەلە قىستا دا مۇز قاتپايدى. جىل سايىن قاتاتىن مۇزدىڭ ەرۋى مەن ماڭگىلىك اق جابىنداردىڭ ءمۇجىلۋى كوپ مولشەردە مەتان ءبولىپ شىعارادى. بۇل جاھاندىق جىلىنۋدى ودان ءارى تەزدەتەدى. تەڭىز دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋى بۇكىل الەمدەگى جاعالاۋدا ورنالاسقان ەلدى مەكەندەرگە قاتەر توندىرەدى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ كليماتتىڭ وزگەرۋى جونىندەگى ۇكىمەتارالىق توبىنىڭ 2021 جىلعى تامىزداعى بايانداماسىندا بۇل وقيعالارعا ادامزاتتىڭ ارەكەتى اسەر ەتەتىنى كورسەتىلگەن.
قازىردىڭ وزىندە اركتيكاداعى مۇزدىڭ ەرۋى كەمە تاسىمالداۋ سالاسىندا جاڭا مارشرۋتتار اشۋعا مۇمدىندىك بەرىپ وتىر. سونداي-اق مۇنايعا، گازعا جانە مينەرالدارعا قول جەتكىزۋدى جەڭىلدەتەدى. سولاردىڭ كەيبىرى الەمنىڭ جىلدان-جىلعا ارتىپ كەلە جاتقان يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالىق ونىمدەرگە سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرۋعا جەتكىلىكتى. تاڭعالۋدىڭ قاجەتى جوق، اركتيكانى مەكەندەگەن ادامدار سانى كوبەيىپ بارادى. وڭىردەگى احۋالعا اسەر ەتەتىن نەگىزگى ويىنشىلاردىڭ سانى ارتىپ وتىر. الەمنىڭ كەز كەلگەن جەرىندە كەڭ تاراعان ستراتەگيالىق باسەكەلەستىك ءتۇرى قازىر اركتيكانى يگەرۋدە بارعان سايىن كۇشەيىپ، ايماقتاعى لاندشافتقا اسەر ەتەدى.
مىسالى، قىتاي ءوزىن «اركتيكا ماڭىنداعى مەملەكەت» دەپ سيپاتتايدى. سونداي-اق ء«بىر بەلدەۋ – ءبىر جول» ترانسۇلتتىق باستاماسىنا «پوليارلىق جىبەك جولى» جوباسىن ەنگىزدى. ەل بيلىگى رەسەيلىك سۇيىتىلعان تابيعي گاز كەن ورىندارىنا قوماقتى قارجى قۇيىپ، تاسىمالداۋدىڭ قىسقا جولدارىن قاراستىرىپ جاتىر. رەسەي اۋىر سالماقتى مۇزجارعىشتار قۇراستىرىپ، ىشكى جانە حالىقارالىق تاسىمالداردى ۇلعايتۋ ءۇشىن سولتۇستىك تەڭىز جولىن قالىپتاستىرماق. سونداي-اق «قىرعي قاباق سوعىس» اياقتالعاننان كەيىن ايماقتا السىرەگەن اسكەري قۋاتىن قالپىنا كەلتىرۋدى كوزدەيدى.
وسىنداي وقيعالاردىڭ ءبارى ەۋروپا اركتيكاداعى تۇراقتىلىقتى، قاۋىپسىزدىكتى جانە بەيبىت ىنتىماقتاستىقتى قولداۋ ماقساتىندا ءوزىنىڭ گەوساياسي مۇددەلەرىن كەڭ كولەمدە بەلگىلەۋ كەرەك ەكەنىن كورسەتەدى. ارينە، مۇندا اركتيكامەن شەكتەسەتىن سەگىز مەملەكەت نەگىزگى جاۋاپكەرشىلىككە يە. بىراق ايماققا قاتىستى كوپتەگەن ماسەلەنى تەك وڭىرلىك نەمەسە كوپجاقتى ىنتىماقتاستىق ارقىلى شەشۋگە مۇمكىندىك بار. ەۋروپالىق وداق بارلىق مۇددەلى تاراپتارمەن، اسىرەسە اقش، كانادا، نورۆەگيا، يسلانديا سەكىلدى وداقتاستارمەن جانە سەرىكتەستەرمەن وسىنداي ماسەلەلەر بويىنشا ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتەدى.
ماسەلەن، تەڭىزدە ىزدەستىرۋ مەن قۇتقارۋعا قاتىستى ۇلتتىق جاعالاۋ كۇزەتى اراسىنداعى ايماقتىق نەمەسە پوليارماڭى ىنتىماقتاستىق قۇرۋ قاجەت. سونداي-اق تەڭىزدەگى تاۋەكەلدەردى ازايتۋ ءۇشىن سپۋتنيكتىك جۇيەلەرىمىزدى كوبىرەك پايدالانعان ءجون. سول سەكىلدى ەۋروپالىق وداق سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتتىڭ ورتالىق بولىگىندە زاڭسىز بالىق اۋلاۋعا جول بەرمەۋ جونىندەگى كەلىسىمدى تابىستى جۇرگىزۋگە تىرىسادى. تاعى ءبىر ايماقتىق باسىمدىق – الەۋمەتتىك قامتۋدى قۇرايدى. بۇعى وسىرەتىن جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ باسىنا تۇسكەن قيىندىق ۇلتتىق شەكارامەن توقتامايدى. پارنيكتى گازدار شىعارىلىمىن تومەندەتۋ ستاندارتتارى، تەلەمەديتسيناداعى ۇزدىك تاجىريبەلەر، جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى نەمەسە پلاستيكالىق لاستانۋدى تومەندەتۋ ماسەلەسىندە بىرگە جۇمىس ىستەگەندە عانا ءتيىمدى ارەكەت ەتەمىز.
ايماقتىق ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋدا ونداعان جىلدىق تاجىريبەگە يە. ەۋروپالىق وداقتىڭ كوپجاقتى ىنتىماقتاستىققا قوساتىن ءوز ۇلەسى بار. ءبىز كوپجاقتىلىقتىڭ نەگىزگى جاقتاۋشىسى سانالامىز. وزىمىزگە ءتيىستى كوپجاقتى مىندەتتەمەلەرىمىزگە، اسىرەسە كليماتتىڭ وزگەرۋىمەن كۇرەسۋگە بايىپتى قارايمىز. ەۋروپالىق وداق، ارينە، اركتيكانىڭ ءبىر بولىگى. ۇيىمعا مۇشە ءۇش مەملەكەتتىڭ اۋماعى اركتيكاعا كىرەدى. اركتيكاداعى بەس ەلدە قولدانىلاتىن زاڭدار شىعارامىز. رەسەيمەن، نورۆەگيامەن جانە يسلانديامەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەيتىن اركتيكالىق كەڭەس، بارەنتسەۆتيكالىق ەۋرواركتيكالىق كەڭەس جانە «سولتۇستىك ولشەم» سەكىلدى بىرنەشە ايماقتىق ورگانداردا بەلسەندى ارەكەت ەتەمىز. اسىرەسە قورشاعان ورتانى تازارتۋ بويىنشا اتقارار شارۋامىز جەتەرلىك.
ەۋروپالىق وداق ساياساتىنىڭ ءبىر باعىتى اركتيكاداعى احۋالعا ىقپال ەتەدى. مۇنىڭ قاتارىندا جەرگىلىكتى جەردى جاقسى بىلەتىن، بارىمىزگە تىكەلەي قاۋىپ توندىرەتىن وزگەرىستەردىڭ تىكەلەي كۋاگەرلەرى سانالاتىن جاستار مەن بايىرعى حالىقتاردىڭ مۇددەلەرى مەن كوزقاراستارىنا ەرەكشە نازار اۋدارۋ ماسەلەلەرى بار.
ارينە، بىزگە كەشەندى ءتاسىل قاجەت. مۇنداي قادام كليماتتىق جانە ەكولوگيالىق ماقساتتارىمىزدى ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەرمەن بىرىكتىرەدى. كليماتتىق داعدارىس كەزىندە تۋىندايتىن ورتاق قاۋىپكە قارسى بىرلەسە ارەكەت ەتۋىمىز كەرەك. مىسالى، جاسىل ەنەرگياعا تۇبەگەيلى كوشسەك، اركتيكالىق ايماقتاردا كومىرتەگىدەن بەيتاراپ ەنەرگيا سەكىلدى سەكتورلاردا جۇمىس ورىندارىن قۇرۋعا، سونداي-اق بايلانىس، تۋريزم، بالىق شارۋاشىلىعى مەن يننوۆاتسيا سالاسىندا تۇراقتى تاسىلدەردى دامىتۋعا جول اشىلادى.
ەۋروپا كليماتتىڭ وزگەرۋىنىڭ سالدارىن جاقسىراق ءتۇسىنىپ، وعان قارسى تۇرۋ ءۇشىن عىلىمي-زەرتتەۋلەرىن، جەرگە قاتىستى ءبىلىمىن قولدانادى. جاسىل ەنەرگياعا اۋىسۋعا قاجەتتى ماڭىزدى مينەرالداردى وندىرۋدە ەۋروپالىق وداقتىڭ ستراتەگيالىق دەربەستىگىن ارتتىرۋعا تىرىسامىز. بۇل باعىتتاعى جۇمىس بارىسىندا جوعارى ەكولوگيالىق ستاندارتتاردىڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتەمىز.
اركتيكانى وتە كۇردەلى سىناق كۇتىپ تۇر. ەۋروپالىق وداق بارىنە زيان كەلتىرەتىن ستراتەگيالىق باسەكەلەستىكتەن گورى، ولاردى شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن بىرلەسكەن كەلىسىمدى قولدايدى.
جوزەپ بوررەلل،
ەۋروپالىق وداقتىڭ سىرتقى ىستەر جانە قاۋىپسىزدىك ساياساتى جونىندەگى جوعارعى وكىلى، ەۋروپالىق كوميسسيانىڭ الەمدەگى كۇشتى ەۋروپا جونىندەگى كوميتەتىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى،
ۆيردجينيۋس سينكەۆيچيۋس،
ليتۆانىڭ بۇرىنعى ەكونوميكا جانە يننوۆاتسيا ءمينيسترى، ەۋروپالىق كوميسسيانىڭ قورشاعان ورتانى قورعاۋ جونىندەگى كوميسسارى
Copyright: Project Syndicate، 2021.
www.project-syndicate.org
قارىمتا كەزدەسۋدە قاۋقار كورسەتە الار ما ەكەن؟
سپورت • كەشە
جۇرت كوڭىلىن اۋلاعان مەكتەپ جارمەڭكەسى
قوعام • كەشە
الەم • كەشە
ەلەكتروندى شىلىمعا شىرمالعاندار
قوعام • كەشە
الەم • كەشە
رۋحانيات • كەشە
تۇركيا-رەسەي: گاز ماسەلەسىندە كەلىسىمگە كەلدى
الەم • كەشە
قوعام • كەشە
رۋحانيات • كەشە
رۋحانيات • كەشە
رۋحانيات • كەشە
سپورت • كەشە
قوعام • كەشە
رۋحانيات • كەشە
قازاقستان • كەشە
قازاقستان • كەشە
«استانا وپەرا»: تاڭعالدىراتىن دۇكەندەر اشادى
ەلوردا • كەشە
تانىم • كەشە
بىرنەشە وڭىردە اۋا رايىنا بايلانىستى ەسكەرتۋ جاريالاندى
قازاقستان • كەشە
وسكەمەن تۇرعىنىنان ەسىرتكى تاركىلەندى
وقيعا • كەشە
ريناتا سۇلتانوۆا تۇركيادا تاعى ءبىر التىن يەلەندى
سپورت • كەشە
يزرايل ارمياسى گازانى اتقىلاپ جاتىر
الەم • كەشە
اقتاۋلىق بالا جاعالاۋداعى شۇڭقىرعا قۇلاپ كەتتى
وقيعا • كەشە
قازاقستاندىق كاسىپقوي بوكسشىلاردىڭ رەيتينگىسى جاڭاردى
كاسىپقوي بوكس • كەشە
جالعان قۇجاتپەن قوعامدىق كولىكتى باسقارعان جۇرگىزۋشى ۇستالدى
ايماقتار • كەشە
شىمكەنتتە 9 جاستاعى بالا توققا ءتۇسىپ قالدى
وقيعا • كەشە
كۋبانىڭ مۇناي ساقتاۋ قويماسىندا جويقىن جارىلىس بولدى
وقيعا • كەشە
ەلوردادا بەس اۆتوبۋستىڭ باعىتى وزگەردى
ەلوردا • كەشە
ىستىقكولدە جوعالىپ كەتكەن سپورتشى تابىلدى
وقيعا • كەشە
7 تامىزعا ارنالعان ۆاليۋتا باعامى
قارجى • كەشە
2652 ادام كوروناۆيرۋس ينفەكتسياسىنان جازىلىپ شىقتى
مەديتسينا • كەشە
كوروناۆيرۋس جۇقتىرعان 9 پاتسيەنتتىڭ جاعدايى ناشار
كوروناۆيرۋس • كەشە
پاۆلوداردا ساموكات تەپكەن بالانى كولىك قاعىپ كەتتى
وقيعا • كەشە
ورالدا ستاديوننان ادامنىڭ دەنەسى تابىلدى
وقيعا • كەشە
ۇقساس جاڭالىقتار