ەۋروپالىق وداقتىڭ اركتيكاعا قاتىستى ۇستانىمى

«ەۋروپالىق جاسىل كەلىسىم» 2050 جىلعا قاراي ەۋروپانى اۋاعا پارنيكتى گازدار شىعارۋدى جويعان العاشقى قۇرلىققا اينالدىرادى. ال 2030 جىلعا قاراي پارنيكتىك گازدار شىعارىلىمىن 55 پايىزعا قىسقارتۋ جونىندەگى قۇقىقتىق مىندەتتەمەمىز جاھانعا ۇلگى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. «جاسىل كەلىسىم» مەن ەۋرو­پا­لىق وداقتىڭ اركتيكا سترا­تەگيا­­سى مۇحيتتى يگەرۋ سالا­سىن­دا تۇراقتى ەكونوميكا­نى دامىتۋدىڭ جاڭا ءتاسىلىن نەگىزگە الادى. باستى ۇسى­نىستارى­مىز­دىڭ ءبىرى – مۇناي، گاز جانە كومىر ءوندىرۋدى توقتاتۋ، سونىڭ ىشىن­دە اركتيكالىق ايماقتاردا ونى يگەرمەۋ جانە گرەنلانديا ماسە­لەسىنە ەۋروپالىق وداقتىڭ تۇراق­تى قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتۋ.

مۇنداي مىندەتتى شۇعىل ورىن­­­دايتىن ءسات كەلىپ جەتتى. كلي­ماتتىڭ وزگەرۋىن ءبارىمىز بىلەمىز، بىراق بۇل ءۇردىس باسقا ايماقتارعا قاراعاندا اركتيكادا ەكى ەسە تەز جۇرەدى. ايماقتاعى كەيبىر ۋچاس­كەلەردە كوپ ۇزاماي جازدىڭ كەزىندە مۇز قالمايدى. كەلە-كەلە قىستا دا مۇز قاتپايدى. جىل سايىن قاتاتىن مۇزدىڭ ەرۋى مەن ماڭگىلىك اق جابىنداردىڭ ءمۇجىلۋى كوپ مولشەردە مەتان ءبولىپ شىعارادى. بۇل جاھاندىق جىلىنۋدى ودان ءارى تەزدەتەدى. تەڭىز دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋى بۇكىل الەمدەگى جاعالاۋدا ورنالاسقان ەلدى مەكەندەرگە قاتەر توندىرە­دى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى­نىڭ كليماتتىڭ وزگەرۋى جونىن­دەگى ۇكىمەتارالىق توبىنىڭ 2021 جىل­عى تامىزداعى بايانداماسىندا بۇل وقيعالارعا ادامزاتتىڭ ارەكەتى اسەر ەتەتىنى كورسەتىلگەن.

قازىردىڭ وزىندە اركتيكاداعى مۇزدىڭ ەرۋى كەمە تاسىمالداۋ سالاسىندا جاڭا مارشرۋتتار اشۋعا مۇمدىندىك بەرىپ وتىر. سونداي-اق مۇنايعا، گازعا جانە مينەرالدارعا قول جەتكىزۋدى جەڭىلدەتەدى. سولاردىڭ كەيبىرى الەمنىڭ جىلدان-جىلعا ارتىپ كەلە جاتقان يننوۆاتسيالىق تەحنو­لو­گيالىق ونىمدەرگە سۇرا­نىس­ىن قاناعاتتاندىرۋعا جەتكى­لىكتى. تاڭعالۋدىڭ قاجەتى جوق، ارك­تيكانى مەكەندەگەن ادام­دار سانى كوبەيىپ بارادى. وڭىر­دەگى احۋالعا اسەر ەتەتىن نە­گىزگى ويىنشىلاردىڭ سانى ار­تىپ وتىر. الەمنىڭ كەز كەلگەن جە­رىندە كەڭ تاراعان ستراتەگيالىق باسەكە­لەس­تىك ءتۇرى قازىر اركتيكانى يگە­رۋ­دە بارعان سايىن كۇشەيىپ، اي­ماق­تاعى لاندشافتقا اسەر ەتەدى.

مىسالى، قىتاي ءوزىن «ارك­تيكا ماڭىنداعى مەملەكەت» دەپ سيپاتتايدى. سونداي-اق ء«بىر بەلدەۋ – ءبىر جول» ترانسۇلتتىق باس­تاماسىنا «پوليارلىق جىبەك جولى» جوباسىن ەنگىزدى. ەل بيلىگى رەسەيلىك سۇيىتىلعان تابيعي گاز كەن ورىندارىنا قوماقتى قار­جى قۇيىپ، تاسىمالداۋدىڭ قىس­قا جولدارىن قاراستىرىپ جاتىر. رەسەي اۋىر سالماقتى مۇز­جار­عىشتار قۇراستىرىپ، ىشكى جانە حالىقارالىق تاسىمالدار­دى ۇلعايتۋ ءۇشىن سولتۇستىك تەڭىز جولىن قالىپتاستىرماق. سون­داي-اق «قىرعي قاباق سوعىس» اياق­تالعاننان كەيىن ايماقتا السى­رەگەن اسكەري قۋاتىن قالپىنا كەلتىرۋدى كوزدەيدى.

وسىنداي وقيعالاردىڭ ءبارى ەۋروپا اركتيكاداعى تۇراق­تى­­لىقتى، قاۋىپسىزدىكتى جانە بەي­­بىت ىنتىماقتاستىقتى قول­داۋ ماقساتىندا ءوزىنىڭ گەوسايا­سي مۇد­دەلەرىن كەڭ كولەمدە بەل­گىلەۋ كەرەك ەكەنىن كورسەتەدى. اري­­نە، مۇندا اركتيكامەن شەك­تە­سەتىن سەگىز مەملەكەت نە­گىزگى جاۋاپ­كەر­شىلىككە يە. بىراق اي­ماق­­قا قا­تىس­تى كوپتەگەن ما­سە­لە­نى تەك وڭىر­لىك نەمەسە كوپ­جاقتى ىنتى­­ماق­تاستىق ار­قىلى شەشۋگە مۇم­كىن­دىك بار. ەۋروپالىق وداق بار­لىق مۇددەلى تاراپتارمەن، اسىرەسە اقش، كانادا، نورۆەگيا، يسلانديا سەكىلدى وداقتاستارمەن جانە سەرىك­تەستەرمەن وسىنداي ما­سەلە­لەر بويىنشا ىنتىماق­تاستىقتى كەڭەيتەدى.

ماسەلەن، تەڭىزدە ىزدەستىرۋ مەن قۇتقارۋعا قاتىستى ۇلتتىق جاعالاۋ كۇزەتى اراسىنداعى اي­ماقتىق نەمەسە پوليارماڭى ىنتى­ماقتاستىق قۇرۋ قاجەت. سونداي-اق تەڭىزدەگى تاۋەكەلدەردى ازايتۋ ءۇشىن سپۋتنيكتىك جۇيەلەرىمىزدى كوبىرەك پايدالانعان ءجون. سول سەكىلدى ەۋروپالىق وداق سولتۇس­تىك مۇزدى مۇحيتتىڭ ورتالىق بولى­گىندە زاڭسىز بالىق اۋلاۋعا جول بەرمەۋ جونىندەگى كەلىسىمدى تابىس­تى جۇرگىزۋگە تىرىسادى. تاعى ءبىر ايماقتىق باسىمدىق – الەۋ­مەتتىك قامتۋدى قۇرايدى. بۇعى وسىرەتىن جەرگىلىكتى تۇر­عىن­­­دار­دىڭ باسىنا تۇسكەن قيىن­دىق ۇلت­تىق شەكارامەن توق­تا­ماي­دى. پار­نيكتى گازدار شىعارى­لى­مىن تومەندەتۋ ستاندارتتارى، تەلەمە­دي­تسيناداعى ۇزدىك تاجى­ريبەلەر، جا­ڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى نە­مەسە پلاستيكالىق لاستانۋدى تو­مەندەتۋ ماسەلەسىندە بىرگە جۇ­مىس ىستەگەندە عانا ءتيىمدى ارەكەت ەتەمىز.

ايماقتىق ىنتىماقتاستىقتى دا­مىتۋدا ونداعان جىلدىق تاجى­ريبەگە يە. ەۋروپالىق وداق­تىڭ كوپجاقتى ىنتىماقتاس­تىق­قا قو­­ساتىن ءوز ۇلەسى بار. ءبىز كوپ­جاق­­تىلىقتىڭ نەگىزگى جاقتاۋ­شى­سى سانالامىز. وزىمىزگە ءتيىستى كوپ­جاقتى مىندەتتەمە­لەرى­مىزگە، اسىرەسە كليماتتىڭ وزگەرۋى­مەن كۇ­رەسۋگە بايىپتى قارايمىز. ەۋ­رو­پالىق وداق، ارينە، اركتيكا­نىڭ ءبىر بولىگى. ۇيىمعا مۇشە ءۇش مەملەكەتتىڭ اۋماعى اركتيكاعا كى­رەدى. اركتيكاداعى بەس ەلدە قول­دانىلاتىن زاڭدار شىعارامىز. رەسەي­مەن، نورۆەگيامەن جانە يس­­­لان­ديامەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەي­تىن اركتيكالىق كەڭەس، با­رەنتسەۆ­تيكالىق ەۋروارك­تيكالىق كەڭەس جانە «سولتۇستىك ولشەم» سەكىلدى بىرنەشە ايماقتىق ورگانداردا بەلسەندى ارەكەت ەتەمىز. اسىرەسە قورشاعان ورتانى تازارتۋ بويىنشا اتقارار شارۋامىز جەتەرلىك.

ەۋروپالىق وداق ساياساتىنىڭ ءبىر باعىتى اركتيكاداعى احۋالعا ىقپال ەتەدى. مۇنىڭ قاتارىندا جەرگىلىكتى جەردى جاقسى بىلەتىن، بارىمىزگە تىكەلەي قاۋىپ توندىرەتىن وزگەرىستەردىڭ تىكەلەي كۋاگەرلەرى سانالاتىن جاستار مەن بايىرعى حالىقتاردىڭ مۇددەلەرى مەن كوزقاراستارىنا ەرەكشە نازار اۋدارۋ ماسەلەلەرى بار.

ارينە، بىزگە كەشەندى ءتاسىل قاجەت. مۇنداي قادام كليمات­تىق جانە ەكولوگيالىق ماقسات­تارى­مىزدى ەكونوميكالىق مۇمكىندىك­تەرمەن بىرىكتىرەدى. كليماتتىق داع­دارىس كەزىندە تۋىندايتىن ور­تاق قاۋىپكە قارسى بىرلەسە ارە­كەت ەتۋىمىز كەرەك. مىسالى، جاسىل ەنەرگياعا تۇبەگەيلى كوشسەك، ارك­تيكالىق ايماقتاردا كومىر­تەگى­دەن بەيتاراپ ەنەرگيا سەكىلدى سەك­تور­لاردا جۇمىس ورىندارىن قۇرۋ­عا، سونداي-اق بايلانىس، تۋريزم، بالىق شارۋاشىلىعى مەن يننو­ۆاتسيا سالاسىندا تۇراقتى تاسىل­دەردى دامىتۋعا جول اشىلادى.

ەۋروپا كليماتتىڭ وزگەرۋىنىڭ سالدارىن جاقسىراق ءتۇسىنىپ، وعان قارسى تۇرۋ ءۇشىن عىلىمي-زەرت­­تەۋلەرىن، جەرگە قاتىستى ءبىلى­­مىن قولدانادى. جاسىل ەنەر­گيا­­­عا اۋىسۋعا قاجەتتى ماڭىزدى مينە­رال­­داردى وندىرۋدە ەۋروپا­لىق وداق­تىڭ ستراتەگيالىق دەر­بەس­تى­گىن ارتتىرۋعا تىرىسامىز. بۇل با­عىت­تاعى جۇمىس بارىسىندا جو­عا­رى ەكولوگيالىق ستاندارت­تار­دىڭ ساق­تالۋىن قامتاماسىز ەتەمىز.

اركتيكانى وتە كۇردەلى سىناق كۇتىپ تۇر. ەۋروپالىق وداق بارىنە زيان كەلتىرەتىن ستراتەگيالىق باسەكەلەستىكتەن گورى، ولاردى شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن بىرلەسكەن كەلىسىمدى قولدايدى.

جوزەپ بوررەلل،

ەۋروپالىق وداقتىڭ سىرتقى ىستەر جانە قاۋىپسىزدىك ساياساتى جونىندەگى جوعارعى وكىلى، ەۋروپالىق كوميسسيانىڭ الەمدەگى كۇشتى ەۋروپا جونىندەگى كوميتەتىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى،

ۆيردجينيۋس سينكەۆيچيۋس،

ليتۆانىڭ بۇرىنعى ەكونوميكا جانە يننوۆاتسيا ءمينيسترى، ەۋروپالىق كوميسسيانىڭ قورشاعان ورتانى قورعاۋ جونىندەگى كوميسسارى

Copyright: Project Syndicate، 2021.

www.project-syndicate.org