اباي مۇراسى جاڭا قىرىنان زەرتتەلۋدە

كونفەرەنتسيانى م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەك­تورى، ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، فيلو­لو­گيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پرو­فەس­سور كەنجەحان ماتىجانوۆ اشىپ، قا­زىرگى كەزدە جازۋشىنىڭ تۋعانىنا 125 جىل تولۋى قارساڭىنداعى العاشقى دا­يىن­­دىق جۇمىستارىنىڭ باستالىپ كەت­كەن­دىگىن تىلگە تيەك ەتتى.

وسى جيىندا جاستار ءۇشىن جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىق قىرىنىڭ ەرەكشە ساتتەرى جايىندا مۇرات مۇحتار ۇلى باياندادى.

ءالى بۋىنى قاتىپ ۇلگەرمەگەن، قالىپ­تاسۋ ۇستىندەگى ەلگە، حالىققا ۇلگى ەتەر، باعىت الار باعدارشام كەرەك ەدى. سول كەزەڭدەردەگى ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ باستاعان زيالى قاۋىم وكىلدەرى وسى جولدى ىزدەگەنى بەلگىلى. وسى جىلداردا باعدارىن ىزدەگەن ەل ءۇشىن جاپونيانىڭ دامۋ تاجىريبەسى نازار اۋدارتتى. م.اۋەزوۆتەي جيىرمانىڭ ۇستىندەگى جاس مامان جاپونيا تۋرالى كوپتەگەن مالىمەت بىلگەن. ال بۇل تاقى­رىپتى قاۋزاۋعا بولمايتىن كسرو زا­مانىندا جازۋشى جاپونياداعى اتوم سى­ناقتارىنا قاتىستى ءوز پىكىرىن بىلدىرگەنى سەمەي پوليگونىنا قاتىستى ويلارىمەن استا­سىپ جاتقانىن اڭعارۋعا بولادى. جازۋ­­شىنىڭ كۇنشىعىس ەلى جايىنداعى كۇن­دەلىگى بۇگىندە زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن قۇن­دى­لىعىن جويعان جوق.

«م.اۋەزوۆتىڭ جاپونيا مەن سەمەي پوليگونى تاقىرىبىن ءبىر-بىرىمەن بايلا­نىستىرا وتىرىپ ۇلكەن ماسەلەنى كوتەرگەنى عىلىمدا بەلگىسىز بولىپ كەلدى»، دەپ اتاپ وتكەن كەنجەحان ماتىجانوۆتىڭ ايتۋىن­شا، جازۋشىنىڭ بۇل ماسەلەنى زەرت­­تە­ۋىنە ارقاۋ ەتكەنى بۇگىنگى قوعامدىق عى­لىم­داعى ۇلكەن جاڭالىق بولدى ءارى اۋەزوۆ ۇلى­لىعىنىڭ تاعى ءبىر كورىنىسى ىسپەتتى. م.اۋەزوۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ۇعا اكادەميگى داريا قوجامجاروۆا ءوزى باسقاراتىن وقۋ ورنىنداعى ابايتانۋ جۇمىستارىنىڭ بارىسىمەن تانىستىردى. سونىڭ ىشىندە حاكىم ۇرپاقتارىنىڭ 1934 جىلى شىمكەنتتە قايتىس بولىپ، جەرلەنگەندىگىنە قاتىستى دەرەكتەر نازار اۋدارتادى. ابايدىڭ ايگەرىمنەن تۋعان ۇلى تۇراعۇل مەن وزگە دە ۇرپاقتارىنا قا­­تىس­تى ەرەكشە جادىگەردى عىلىمي ورتا­لىق ماماندارى تاپقان. ياعني قايتىس بولعان مەرزىمى مەن جەرلەنگەن ورىندارى كورسەتىلگەن ءمارمارتاستا ابايدىڭ:

«جاس قارتايماق، جوق تۋماق،

تۋعان ولمەك،

تاعدىر جوق وتكەن ءومىر قايتا كەلمەك.

باسقان ءىز، كورگەن قىزىق ارتتا قالماق،

ءبىر قۇدايدان باسقانىڭ ءبارى وزگەرمەك»، دەگەن ولەڭ جولدارى جازىلعان ەكەن. مۇندا ورىسشا ماتىندە اباي ۇرپاقتارىنىڭ جەر­لەنگەندىگى تۋرالى مالىمەتپەن قاتار ءتورت ادامنىڭ ەسىمى كورسەتىلىپتى. «تۇراعۇل اباي­ ۇلى. ايگەرىمنەن تۋعان. 1934 جىلى جەر­لەنگەن». قازىرگى اۋماعى «حيمفارم» زاۋى­تىنىڭ ماڭى. «كەلىندەرى دامەجان 1960 جىلى شۇقىرسايدا، ال اۋباكىردىڭ ايەلى كاماليا 1962 جىلى قاسقا زيراتىن­دا، ال نەمەرەسى اۋباكىر اقىلباي ۇلى 1933 جىلى كوكساي زيراتىندا جەرلەنگەن». وتىز جىلعا جۋىق كولەڭكەلى جەردە، كۇل-قوقىستىڭ ورتاسىندا قالىپ قويعان جادىگەر قازىرگى كەزدە عىلىمي ورتالىق تورىنەن ورىن الىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، ور­تا­لىق ماماندارى «كىتاب تاسديق» ەڭ­بە­گىن شاعاتاي تىلىندە ترانسكريپتسيا­لا­دى. سونىمەن بىرگە م.اۋەزوۆتىڭ وڭتۇس­تىككە كەلۋىنىڭ سەبەبىنە بايلانىستى ەستە­لىك ەڭبەك ازىرلەنۋدە.

ابايتانۋ مەن مۇحتار­تانۋدى باستاۋىش سىنىپتان باستاپ وقۋ ءپانى رەتىندە ەنگىزۋ قاجەتتىگىن ۇسىنعان ءبى­لىم مەتسەناتى، قاراعاندى وبلىسى اكى­مىنىڭ كەڭەسشىسى بەكزات التىنبەكوۆ ۇرپاق تاربيەسى جايىن قوزعاي كەلىپ، جاس­تارعا باتىستىڭ، شىعىستىڭ وزىق ۇلگىلەرىن وقىتىپ جاتقانىمىزبەن، ونىڭ پايداسىمەن قاتار زيانىنىڭ دا قاتار جۇرەتىنىن جوققا شىعارا المايمىز، دەپ اتاپ ءوتتى.

الماتى اكىمىنىڭ كەڭەسشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ماماي احەتوۆ جازۋشىنىڭ دراماتۋرگياعا ۇلكەن دايىندىقپەن كەلگەندىگى جايىندا وي تولعادى. «م.اۋەزوۆ 1917-1957 جىلدار ارالىعىنداعى قىرىق جىل ىشىندە قازاق ساحنا ونەرىنىڭ نەگىزىن قالاپ كەتتى. كەزىندە س.مۇقانوۆ، ت.احتانوۆ قالامگەردىڭ «دوس – بەدەل دوس» شىعارماسىنا بايلانىستى درامانىڭ ەشقانداي تالاپتارىنا ساي كەلمەيدى، تاقىرىبىن اشا الماعان دەپ سىن ايتقان بولسا، جازۋشىنىڭ ءوزى بۇل پەساسىنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتىپ، تاۋەلسىزدىك باعدارىن كورە بىلگەن. سونىمەن بىرگە سول كەزدە ايتۋعا بولمايتىن ءدىن تاقىرىبىن قاۋزاپ، قۇران اياتتارىن پايدالانعان»، دەپ اتاپ وتكەن ول جازۋشىنىڭ «دوس – بەدەل دوس» شىعارماسىنا جاڭا كۇن تۇرعىسىنان قاراپ، تەاتر رەجيسسەرلەرى نازار اۋدارسا دەگەن ۇسىنىسىن ءبىلدىردى.

م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى قاني­پاش مادى­باەۆا «اۋەزوۆ جانە ابايتانۋ ماسە­لەلەرىندە» اباي ءومىربايانىنا توقتالدى. اباي ءومىربايانى ءتورت نۇسقادا جازىلدى: ءبىرىنشىسى، 1933 جىلى اباي شىعارمالارىن باستىرۋ ءۇشىن، ەكىنشىسى، 1940 جىلعى باسىلىم ءۇشىن، ءۇشىنشىسى، 1945 جىلى جا­زىلعان، بىراق جاريالانباعان نۇسقاسى. ەڭ سوڭ­عى ياعني، ءتورتىنشى نۇسقاسى 1950 جى­لى جازىلدى. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، اباي زاما­نىن تانىتاتىن نەندەي ايرىق­شالىقتارعا زەر سالۋ كەرەكتىگىن م.اۋەزوۆ ىجداعاتپەن ءتىزىپ، ۇعىندىرىپ وتەدى. اباي ءومىربايانىنىڭ ءتورت نۇسقاسىن جازۋدا، سوعان وراي «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىندا وسى ايتقاندارىنىڭ بارلىعىن ءوز تاراپىنان كادەگە جاراتىپ وتىرعان.

«اۋەزوۆ ءۇيى» عمو باس عى­لىمي قىز­مەت­كەرى، فيلولوگيا عىلىم­دارىنىڭ دوكتورى گۇلزيا ءپىرالى ۇلى سۋرەت­كەر، عۇلاما عا­لىم م.اۋەزوۆتىڭ جامبىلتانۋداعى تا­بان­دى ءارى جۇيەلى ەڭبەكتەرى ءالى كۇنگە دەيىن ءبىر جۇيەگە ءتۇسىپ، تەرەڭنەن تالدانا دا زەرتتەلە دە قوي­عان جوق، دەگەن ويىن ورتاعا سالدى.

م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى «اۋەزوۆ ءۇيى» عمو جە­تەك­­شى عىلىمي قىز­مەتكەرى، فيلولوگيا عى­لىم­دارىنىڭ كانديداتى ديار قو­ناەۆ حح عا­سىردىڭ 30-جىلدارىنىڭ ورتاسى­نان باس­تاپ قالىپتاسقان ورىس جازۋ­­شى­لارى­نىڭ م.اۋەزوۆپەن شىعار­ماشى­لىق ىنتى­ماقتاستىعى، ورىس مادە­نيەتى قاي­رات­كەرلەرىنىڭ قازاقستانمەن رۋحاني بايلا­نىسى­نىڭ جارقىن كورىنىستەرى جايىندا اڭگى­مەلەدى. سونىمەن بىرگە «اباي جولى» رو­مان-ەپوپەياسىن ورىس جانە فرانتسۋز تىل­دە­رىنە اۋدارۋدىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە دە توقتالىپ ءوتتى.