اۋعان تراگەدياسى جانە تۇراقسىزدىق ءداۋىرى

اقش-تىڭ اۋعانستاننان اسىعىس شىعۋىن، سونىڭ ىشىندە اۋعان ايەلدەرى مەن قىزدارىنىڭ قۇقىقتارىنا الاڭداماۋىن، بارلاۋدىڭ ساتسىزدىگى جانە جوسپاردىڭ جوقتىعىن سىناۋعا سەبەپ كوپ. بىراق سول كوپتەگەن سىننىڭ استارىندا ۇلكەن ماسەلە جاتىر. اقش-تىڭ 20 جىل بۇرىن باستالعان اۋعانستانعا باسىپ كىرۋى – ليبەرالدى حالىقارالىق تارتىپكە ۇمتىلعان، الىس ايماقتارعا دەموكراتيا مەن زاڭ ۇستەمدىگىن ورناتۋدى كوزدەگەن الەمنىڭ سوڭعى بەلگىسى. باتىستا د.بايدەننىڭ ساياساتىن سىنعا الاتىنداردىڭ باسىم بولىگى قاتال گەوساياسي باسەكەلەستىكتىڭ ورالۋىنا نارازى.

بايدەننىڭ شەشىمىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن جاڭا ءداۋىردىڭ ءمانىن ۇعىنۋىمىز كەرەك. باتىستىڭ اۋعانستانداعى ميسسياسى باستالعان كەزدە ءبىزدى جاقىنداستىرعان جاھاندانۋ كۇشى قازىر ءبىزدى الشاقتاتىپ كەلەدى. جاھاندىق تاۋار جەتكىزۋ تىزبەگى، جاپپاي كوشى-قون جانە اقپاراتتىڭ جەدەلدىگى تەڭسىزدىكتىڭ ارتۋىنا اكەلدى. وسىلايشا، ادامداردا قىزعانىش ەپيدەمياسىن تۋعىزدى. ويتكەنى شارتاراپتىڭ بارىندە ادامدار وزدەرىن باقۋاتتى ءومىر سۇرەتىن زامانداستارىمەن سالىستىرادى. مۇنداي كۇش اقش-تىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى دونالد ترامپ كورسەتكەندەي، نارازىلىققا، جەكە باسقا تابىنعان جانە ينتەرناتسيوناليزمنىڭ اينالاسىنا توپتاسقان ساياساتتى دامىتۋعا كومەكتەستى. بۇل الەمنىڭ باسقا بولىكتەرىندە دە قايتالانادى.

وسى تۇرعىدان العاندا اقش-تىڭ كەز كەلگەن پرەزيدەنتى ەلدەگى ىشكى كوڭىل كۇيگە نازار اۋدارۋى كەرەك. «ەڭ اۋەلى امەريكا» ۇستانىمى مەن ەليتالارعا سەنىمسىزدىكتىڭ كۇشەيۋىنىڭ ۇيلەسىمى شەتەلدەردىڭ تىرلىگىنە ارالاسۋدان اۋلاق بولۋعا ۇندەيدى. امەريكالىقتار ەل بيلىگىنىڭ ەلدەگى احۋال­دى قاداعالاپ، باقىلاۋدى قالپىنا كەلتىرگەنىن قالايدى. سونداي-اق ەلدە ماسەلەلەر كوپ ەكەنىن ءتۇسىنىپ، الەمدى تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن الىس ميسسيالارعا ساپار شەگىپ، قان توگىپ، قارجى جۇمساۋدى قۇپ كورمەيدى.

بايدەن ءوزارا بايلانىستارىن قارۋ رەتىندە قولدانىپ، ءبىر-ءبىرىن سىنعا العان ەلدەرى بار جاڭا الەمگە تاپ كەلدى. كەيىنگى ونجىلدىقتا قابىرعالار مەن شەكارالاردى الىپ تاستادىق، ادامدار مەن ەلدەردى بايلانىستىراتىن بۇكىلالەمدىك جەلى جاسادىق. بىراق قازىر ۇلى دەرجاۆا ساياساتى ماحابباتسىز نەكەگە ۇقسايدى: سەرىكتەستەر ءبىر-ءبىرىن جەك كورەدى، بىراق اجىراسا المايدى. ءبىر-ءبىرىن رەنجىتۋگە قولداناتىن بالالارى مەن يتتەرى بولماعاندىقتان، گەوساياسي سەرىكتەستەر كەك ۇستاپ، ساۋداعا، قارجىعا، ميگراتسياعا، پاندەمياعا، كليماتتىڭ وزگەرۋىنە جانە ينتەرنەتكە قاتىستى داۋ-داماي تۋدىرادى. مۇنداي قاقتىعىستار كەڭ تارالعان. كەيبىر ەلدەر ساۋداعا، بەتپەردەلەرگە، ۆاكتسينالارعا، جاھاندىق قارجىلاندىرۋعا نەمەسە مينەرالدارعا قول جەتكىزە المايدى. باسقا مەملەكەتتەر كيبەرشابۋىلعا نەمەسە دەزينفورماتسياعا جۇگىنەدى. شەكارالاردان اعىلعان بوسقىنداردى ساياسي ىقپال ەتەتىن قارۋعا اينالدىردى. بۇل زاماناۋي ادىستەر وقۋلىقتاعى سوعىس انىقتاماسىنا سايكەس كەلمەيدى. بىراق قارۋلى قاقتىعىستارعا قاراعاندا الدەقايدا كوپ ادامعا اسەر ەتىپ، ءومىرىن جالمايدى.

ەندەشە، اۋعانستانداعى «ماڭگىلىك سوعىستىڭ» اياقتالۋى بەيبىتشىلىككە اكەل­مەيدى. «تاليباندار» اقپاراتتى باقىلاپ، ونى ىشكى جاۋلارىن ۇرىسسىز بەرىلۋگە كوندىرۋگە قولداندى. اۋعانستاننان حالىقتىڭ جاپپاي اعىلۋى بەلارۋس پەن باتىس دەموكراتياسىنا نۇقسان كەل­تىر­گىسى كەلەتىن باسقا دا مەملەكەتتەرگە ۇنايدى. ولار وسىلايشا قورقىنىش پەن الاۋىزدىق تۋدىرادى. ءوز كەزەگىندە اقش كومەك كورسەتىپ، قارجى ءبولۋ ارقىلى اۋعانستانعا ءوز بيلىگىن قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىسادى.

بۇل ءبىز بىلەتىن سوعىس ەمەس، بىراق بەيبىتشىلىك تە ەمەس. كەرىسىنشە، الەم تۇراقسىزدىق داۋىرىنە نەمەسە قۋاتتى مەملەكەتتەر اراسىنداعى ماڭگىلىك باسەكەلەستىك كەزەڭىنە تاپ كەلدى. ونىڭ نەگىزىندە اقش-قىتاي باسەكەلەستىگى تۇر. بايدەن اكىمشىلىگى بوستاندىقتىڭ جاڭا شەكاراسى اۋعانستانداعى احۋال­دا ەمەس، جاھاندىق ەكونوميكانى، ينفراقۇرىلىمدى، جاساندى ينتەللەكت پەن تەحنولوگيانى باسقارۋدا جاتىر دەپ ەسەپتەيدى. جاڭا داۋىردە اقش-تى باسەكەگە قابىلەتتى ەتۋ بايدەننىڭ شەشىمىنە بايلانىستى.

بايدەننىڭ كەلەسى مىندەتى – تۇراقسىز كەزەڭدى باسقارا الاتىن اليانس قۇرۋ. بىراق باستاماسى ناشار بولدى. كوپتەگەن مەملەكەت اقش-تىڭ كوڭىلىن تابۋ ماقساتىندا اۋعانستانعا اسكەر جىبەردى. بىراق مۇنى الەمگە ورتاق قۇندىلىقتار مەن ليبەرالدى تارتىپكە سۇيەنىپ جاساعانىن سىلتاۋ ەتىپ، اۋعانستان تىرلىگىنە ارالاسۋىن اقتاۋعا تىرىستى. ولار اقش-تىڭ باسىمدىقتارى تەز وزگەرگەنىن ۇمىتپايتىنى انىق. سونداي-اق امەريكالىقتاردىڭ كابۋلداعى ساتسىزدىگى دە وڭاي ۇمىتىلمايدى.

امەريكا بولاشاقتا الەمدەگى جالعىز الىپ دەرجاۆا سەكىلدى باسقارا المايدى. ءوزارا قارىم-قاتىناسقا يەك ارتقان، قارۋ كۇشىنەن باس تارتقان وداقتاستاردى قاجەت ەتەدى. ەۋروپالىق مەملەكەتتەر ءۇشىن بۇل – مۇمكىندىك تە، سىناق تا. ولار اۋعانستاندا وزدەرىنىڭ گەوستراتەگياسىن امەريكاعا جىعىپ بەردى. سودان كەيىن 2001 جىلعى 11 قىركۇيەكتەگى لاڭكەستىك شابۋىلداردان كەيىن باقىلاۋدىڭ جوعالعانىنا وكىنىش ءبىلدىردى. ەندى ەۋروپا ەلدەرى اقش جانە باسقا دا وداقتاستارمەن ءتيىمدى ىنتىماقتاستىق ورناتپاستان بۇرىن، جاڭا قاقتىعىستار كەزەڭىندەگى باسەكەلەستىككە ۇيرەنۋى ءتيىس.

ماڭگىلىك سوعىس اياقتالدى. تۇراق­سىز­دىق كەزەڭى باستالدى.

مارك لەونارد،

حالىقارالىق قاتىناستار جونىندەگى ەۋروپالىق كەڭەستىڭ نەگىزىن قالاۋشى جانە ديرەكتورى، «تۇراقسىزدىق ءداۋىرى» (Bantam Press، 2021) كىتابىنىڭ اۆتورى

Copyright: Project Syndicate، 2021.

www.project-syndicate.org