تاۋەلسىز ەلدىڭ دارا جولى

مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ شەشىمى مەن ارەكەتى سول ەلدىڭ حالىقارالىق قوعامداستىق ال­دىن­داعى سىرتقى بەينەسىن ايقىن­دايتىن بىردەن-ءبىر قادام ەكەنى انىق. اسىرەسە جاڭادان ەگەمەن­دىگىنە قول جەتكىزگەن مەملەكەت ءۇشىن ءوزىن جاقسى قىرىنان تانىس­تى­رۋ اسا ماڭىزدى. ال­عاشقى وڭ­تايلى شەشىمدەردىڭ مەملە­كەت­تىڭ بولاشاعىنا، وزگەلەرمەن قارىم-قاتى­ناسىنا تىكەلەي جاقسى اسەر ەتەتىنى بار. وسى ورايدا قازاق­ستاننىڭ قازىرگى بەدە­لى مەن تاۋەل­سىزدىكتىڭ العاشقى جىل­دارى قابىلدانعان شەشىمدەرىنىڭ ارا­سىن­­داعى بايلانىستى بىردەن باي­قاۋعا بولادى. مۇنداي مۇم­كىن­دىك ءبىر-اق رەت بەرىلەدى. ال ونى قالاي پايدالانۋ – ەلدىڭ تىزگى­نىن ۇستاعان ازاماتتاردىڭ ەنشى­سىندە. قازاقستاننىڭ ورتالىق ازيا ايماعى مەن پوستكەڭەستىك كەڭىس­تىكتەگى، حالىقارالىق ارەناداعى ور­نىن ايقىنداعان تاريحي شەشىم­دەردىڭ ءبىرى – ەلباسىنىڭ الەمدەگى ءتورتىنشى ءىرى يادرولىق قارۋدان باس تارتۋى بولعانى حاق. بۇل قادامنىڭ دۇرىستىعىن تاريح تا راستاپ وتىر.

اقش-تىڭ بەدەلدى The Times نەمەسە Johnson city press، Chicago Tribune، The News Journal، Los Angeles Times سەكىلدى باسىلىمدارىندا 90-جىلداردىڭ باسىندا جاريالانعان ماتەريالدارعا كوز جۇگىرتسەك، كسرو ىدىراعاندا تاۋەلسىزدىك العان ەلدەردىڭ ارسەنا­لىندا قالعان يادرولىق قارۋدىڭ كولە­مى مەن ونىڭ قاۋپى تۋ­رالى كوپتە­گەن ماتەريالعا كەزىگەسىز. سول كەز­دەگى كۇردەلى جاعدايدا تاۋەل­سىز­دىگىن جاڭادان العان ەلدەردىڭ بۇل قارۋدى قالاي قولداناتىنى تولعانتىپ، سەسكەنگەن باتىس جاعدايدى ءجىتى قاداعالاپ وتىر­دى. Associated Press اۆتورلارى 1992 جىلى 14 ماۋسىمدا Johnson city press گازەتىندە جاريا­لاعان ماتەريالدا ۋكراي­نا مەن قا­زاقستاننىڭ يەلىگىندەگى يادرو­لىق قارۋ باتىستى عانا ەمەس، رەسەيدى دە الاڭ­داتاتىنىن جازعان. سونداي-اق قازاق­ستاننىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازار­باەۆ­تىڭ ۆا­شينگ­توننان رەسەي، قىتاي نە­مە­سە اقش-تىڭ يادرولىق شابۋىلىنا قار­سى كەپىلدىك سۇراعانى ايتىلعان. مۇن­داي تالاپتى ۋكراينا تاراپى دا قويعان ەكەن.

The Atlantic باسىلىمى حالىق­ارالىق نازار سولتۇستىك كورەيا مەن يران­داعى يادرولىق باعدار­لامالارعا باعىت­تالعان­دىقتان، از تالقىلاناتىن ازيا ەلى – قازاق­ستان يادرولىق قارۋسىز الەم قۇرۋ ماسە­لە­سىندە كوشباسشىعا اينالعانىن جازادى. بۇعان 2013 جىلى ەلدە يراننىڭ يادرولىق ماسەلەسىنە قا­تىستى وتكەن حالىقارالىق كەلىسسوزدەر دە دالەل بولا الادى. قا­زاق­ستاننىڭ يادرولىق قارۋ­عا قارسى كۇرەس سالا­سىنداعى كوشباسشىلىق ءرولى ودان باس تارتۋ تۋرالى شەشىممەن ايقىندالادى. ەلىمىز ۇلتتىق قاۋىپ­سىزدىككە، ادامزات پەن بۇگىنگى وركە­نيەتكە تون­گەن باستى قاۋىپپەن كۇ­رەس­تە حالىقارالىق ۇيىمدارمەن بىر­لەسە وتىرىپ، ءوز مىسالىندا ياد­رو­لىق قارۋسىز الەم قۇرۋ يدەيا­سىن بەلسەندى تۇردە ناسيحاتتاپ كەلەدى.

2017 جىلى The Hill باسىلىمىندا جا­ريا­لانعان ماقالادا اۆتور اريەل كوەن قا­زاقستاننىڭ يادرولىق قارۋدان باس تار­تۋى سيمۆولدىق قادام عانا ەمەس، ەلدىڭ برەن­دىنە اينالعانىن مالىمدەگەن. را­سىندا قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان باس­تاپ ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتىندا بەيبىتشىلىك پەن تاتۋلىقتى تۋ ەتەتىنىن كورسەتىپ كەلەدى. يادرولىق قارۋدان ازات الەم قۇرۋ ماقساتىنا زور ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى.

جوعارىدا جاريالانعان ماتەريالدا سولتۇستىك كورەيا مەن يراننىڭ ۇستا­نى­مىنا بالاما رەتىندە قازاقستاننىڭ ۇلگىسى كەلتىرىلگەن ەكەن. «پحەنيان مەن تەگە­ران ساباق الىپ، يادرولىق قارۋ­دى بەيبىت ماقساتتا قولدانۋدى قاراس­تىرۋى كەرەك. ونى جۇزەگە اسى­رۋعا بولادى. ەكى جارىم ون­جىل­­دىقتان استام ۋاقىت بويى رەسەي مەن قىتايعا كورشىلەس ەلدىڭ پرە­زيدەنتى ۇلگى كورسەتىپ كەلەدى. قازاقستان پرەزيدەنتى نۇر­سۇلتان نازارباەۆ كەڭەس وداعى ىدى­راعاننان كەيىن يەلىگىندە قال­عان يادرولىق قارۋدان باس تارتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداپ، يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ مەن قارۋسىزدانۋ جولىن ۇستانۋدى جالعاستىرىپ كەلەدى»، دەلىنگەن ماقالادا.

سونداي-اق كەڭەس وداعى ىدى­را­عاننان كەيىنگى ساياسي جانە ەكو­نو­ميكالىق تۇراق­سىز­­دىقتا قا­زاق­ستان باسشىلىعىنىڭ اۋقىم­­دى يادرولىق ارسەنالدى باس­قارۋ ماسە­لەسى كۇر­دەلى بولعانى ايتىلعان. بولاشاعى بەلگى­سىز تاريحي كە­زەڭدە ن.نازارباەۆ ساياسي جانە ەكونوميكالىق شىعىنداردى تارا­زى­لاپ، اقىرىندا يادرولىق قارۋسىز بولا­شاقتى تاڭداپ، تاۋەكەلگە بەل بۋدى شەشكەن-ءدى.

باسىلىم ن.نازارباەۆ يادرولىق قارۋ­سىز­دانۋدى قابىلداپ قانا قويماي، ونى ءوز ەلىنىڭ برەندىنىڭ ءبىر بولىگىنە اينال­دىر­عانىن جا­زادى. «قازاقستاننىڭ جاڭا حا­لىق­ارالىق بەينەسى قاۋىپسىز ءارى جاۋاپتى يادرولىق ساياساتپەن تىكەلەي بايلانىستى بولدى»، دەپ جازدى The Hill.

بايقاعانىمىزداي، ەلباسىنىڭ بۇل تاريحي شەشىمى قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ساياساتتاعى ورنىن ايقىنداپ قانا قويماي، ونىڭ بى­تىمگەرشىلىك قىزمەتىنە نەگىز بولدى.

شەتەلدىك باسىلىمداردىڭ بەت­تەرىندە قازاق دالاسىنداعى يادرو­­لىق قارۋدىڭ قارالى ءىزىن، الاپات قاسىرەتتىڭ قۇربانى بول­عاندار­دىڭ اۋىر تاعدىرىن سي­پات­تا­عان ماتەريالدار دا ءجيى كەز­دەسىپ جاتادى. بەدەلدى باسى­لىم­­دار­دىڭ ءبىرى The Nature-دە جاريا­­لان­عان «كەڭەس وداعىنىڭ يادرو­لىق كۇناسى قازاقستاندا تىرشى­لىگىن جال­عاستىرۋدا» تاقىرى­بىنداعى عىلىمي ماقالادا پولي­گوننىڭ زاردابى ءالى كۇنگە دەيىن جويىلماعانىن كورسەتەتىن كولەمدى ماتەريال جاريالانعان. وسى سەكىلدى وقيعالار قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋدان باس تارتۋ تۋرالى شەشىمىنە تەرەڭىرەك ۇڭىلۋگە مۇمكىندىك بە­رەدى. بۇل ءبىر عانا ءوڭىردىڭ نە ۇلت­­تىڭ تاعدىرى ەمەس، ادامزاتتىڭ قاسى­رەتى ەكەنىن كورسەتەتىن وسى مى­­سال قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋ­سىز الەم قۇرۋداعى ارەكەتىنە نازار اۋدارۋ كەرەكتىگىن تاعى ءبىر دالەل­دەيدى.

بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ 29 تامىز­دى يادرولىق قارۋعا قارسى ءىس-قيمىل­دىڭ حالىقارالىق كۇنى دەپ بەكىتۋى قا­زاق­ستاننىڭ باستاماسىمەن قابىلدانعانى بەلگىلى. اتاۋلى كۇننىڭ تاريحىنا ۇڭىلگەن The Times جۋرنالى «بۇۇ جىل سايىن قا­زاق­ستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازار­­باەۆ­­تىڭ پوليگوندى جابۋ تۋرالى شەشىمىنە وراي يادرولىق قارۋعا قارسى ءىس-قيمىلدىڭ حالىقارالىق كۇنىن اتاپ وتەدى» دەپ جازعان.

1991 جىلى 9 قىركۇيەكتە The Times جۋر­نالى ايماقتاعى يادرو­لىق قارۋدىڭ بولاشاعىنا الاڭ­داعان باتىس ەلدەرى ءۇشىن ەلبا­سىنىڭ سەمەي پوليگونىن جا­بۋ تۋرالى شەشىمى جاقسى بەلگى ەكە­نىن جاز­عان ەكەن. «سەمەي سىناق الاڭىنىڭ 1991 جىلى كەڭەس ودا­عىنىڭ ىدىراۋى قار­ساڭىندا جابىلۋى سيمۆولدىق مانگە يە بولدى»، دەپ جازدى The Times جۋرنالى.

الەمدەگى ءىرى دەرجاۆالاردىڭ ءبىرى – كەڭەس وداعى ىدىراعان تۇس­تا يادرولىق قارۋدىڭ باسىم بولىگىنە يە پوستكەڭەستىك ەلدەر­دىڭ الداعى شەشىمى دۇنيە ءجۇزىن الاڭ­داتقانى تۇسىنىكتى. سول كەزدە سەمەي پوليگونىنىڭ جابىلۋى زۇل­­مات قارۋسىز بەيبىت الەمنىڭ العاشقى ءۇمىت-ساۋلەسى بولدى. وسىلايشا، ەلباسى نۇر­­سۇلتان نازارباەۆتىڭ تاريحي شەشىمى تاۋەل­­سىز قازاق­ستاننىڭ بولاشاعىمەن قاتار، حا­لىقارالىق ارەناداعى بەدەلى مەن ور­نىن ايقىنداپ بەردى دەۋگە تولىق نەگىز بار.