جاياۋ مۇسا

«تولعاۋ»

جاياۋ مۇسا ءومىرىنىڭ قىم-قيعاش تار­­تىستى كەزەڭىنىڭ ءبىر كۋاسى وسى ءان. اتا قونىسىنان ايىرىلىپ، مۇسا، مۇس­تافا شورمانوۆتاردىڭ قىساستىعى ءىستى قى­لىپ، قۋعىن كورىپ، تۇرمەگە ءتۇسىپ، ايداۋ­دا ءجۇرىپ شىعار كۇن، اتار تاڭى تۇ­تىل­عانداي بولىپ، سەرگەلدەڭ تاعدىر اب­دەن تيتىقتاتقاندا شەر-شەمەڭگە تولى نا­لالى جۇرەگىنەن سىزداپ شىققان كۇرسى­نىستى ءان:

قينالدى شىبىن جانىم،

وي دۇنيە-اي،

جالعىزبىن، ءارى كەدەي،

شورمانوۆ باي.

ارام مال ساعان، ءسىرا وپا بەرمەس،

ارتىڭا ءبىر قاراشى ءۇڭىلىپ-اي.

زالىمدار ماعان مىقتاپ

سالدى قۇرىق،

قورلىققا قالاي توزەم ءتىرى ءجۇرىپ؟

شىعار كۇن، اتار تاڭدار

بار شىعار-اۋ،

تۇرادى جاقسىلىققا ءىشىم جىلىپ.

بۇل ءاننىڭ داقپىرتىن باياناۋلا جا­عىنىن بىلىكتى، زەيىندى كىسىلەرىنەن اندا-ساندا ءبىر ەستىپ قالىپ ءجۇردىم. الماتىدا اتاقتى ءانشى كاۋكەن كەنجەتاەۆ وسى ءان جونىندە بىلەتىنىن تالاي رەت ايتسا دا، بىراق ءسوزىن ۇمىتقان. راديونىڭ مۋزى­كا رەداكتسياسىندا باس رەداكتور كە­زىم، قاراماعىمىزدا ىستەيتىن ءانشى سۋات ابۋسەيىتوۆپەن ەسكىلىكتى اندەردى جاڭ­عىرتىپ، ۇمىتىلعاندارىن قايتا جازدىرتىپ ەفيردە ناسيحاتتاۋدى اقىلعا سالىپ، كەڭەسىپ وتىرعاندا اڭگىمەمىزدىڭ ۇستىنە راشيد مۇساباەۆ كەلدى. ءراشيدتى كورگەن ساتتە سۋات: – ايتىلماي جاتقان ءبىر عاجاپ ءان بار، – دەپ ويلانا توقتادى.

– ول قانداي ءان؟ – دەدىم ەلەڭ ەتىپ.

– ول تەك قانا ءراشيدتىڭ داۋىسىنا كەلەتىن ءان، – دەدى سۋات.

– كونكرەتنو ايتشى، سۋات! – دەپ راشيد دۇڭك ەتە ءتۇستى.

– جاياۋ مۇسانىڭ ءانى... «تولعاۋ» دەپ اتالادى. ءسوزىن بىلەمىن، مەن سياقتى تەنور داۋىسقا كەلە بەرمەيدى. كۇرسىنىستى، اۋىر ءان... جاياۋ مۇسانىڭ ايداۋدا قينا­لىپ جۇرگەن كەزى، – دەپ سۋات اقىرىن عانا اندەتتى.

راشيد ويلانا ءتۇيىلىپ: – دا، ەتو مويا پەسنيا، – دەدى تەبىرەنە قوزعالاقتاپ. ءان تابيعاتىن بىردەن تۇسىنگەنى. سۋات وعان ك ۇلىمسىرەپ قارادى دا وتىردى. سوزدەرى ءبىر-بىرىنە جاراسىمدى ەلگە بەلگىلى ەكى تاماشا دۋەتتىڭ اڭگىمەلەرى كەيدە وسىلاي بولىپ ۇيلەسىپ جاتادى. راشيد ورىس­­قولدىلاۋ ازامات. بىراق مەيىلىنشە ادال، اڭعال جان. ءسال ماقتاپ قويسا بولدى، سوعان ءماز.

ارادا ءبىراز كۇن ءوتتى. بۇل ەكى انشىمەن تاعى ءبىر كەڭەسىپ وتىرعان ساتتە سۋات را­شيدكە ىم قاقتى. راشيد مىرس ەت­تى دە: – كابينەتىڭىز تاپ-تار. مىنا پيا­ني­­نوڭىزدىڭ ءۇنى دە السىزدىك ەتەدى، ۋاقى­تىڭىز بولسا استىنا... ءيا كونتسەرتتىك ستۋ­دياعا تۇسەيىك. زالى كەڭ، رويال بار، مەن تاپقان جاياۋ مۇسانىڭ ءانىن سول جەردە تىڭداساق، – دەدى ءومىرى ء«سىز» دەپ سىزىلمايتىن تىك مىنەزدى جان.

سۋات جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى، مەن اڭ-تاڭ بولىپ: – ول قانداي ءان، – دەدىم ەلەڭ­دەگەن كۇيى.

– انا جولى ءسوز ەتكەن ءان «تولعاۋ»، – دەدى سۋات جايباراقات قانا.

جۇرەگىم ءلۇپ ەتە ءتۇستى. اپساتتە ستۋ­ديا­­عا كەلدىك. رويال جانىندا پيانيس­تكا نا­تاليا اتاەۆا وتىر ەكەن. سالەمدەستىك. وتە ىزەتتى جان ناتاليا بوريسوۆنا را­­شيد­كە جىميا قاراپ، تۇڭعيىق ۇن­­مەن كۇڭى­رەنگەن اۋىر اككوردتاردى تۇن­جى­راتا باس­قاندا ءراشيدتىڭ كەڭ تىنىستى، ءزىلدى داۋىسى:

قينالدى شىبىن جانىم،

وي دۇنيە-اي،

جالعىزبىن، ءارى كەدەي،

شورمانوۆ باي.

ارام مال ساعان، ءسىرا وپا بەرمەس،

ارتىڭا ءبىر قاراشى ءۇڭىلىپ-اي، –

دەپ ءا دەگەننەن تۇلا بويىمدى قالتى­راتىپ جىبەردى. دەنەم قۇسەتتەنىپ، تۇر­شىگىپ كەتتى. سۋات كوزىن جۇمىپ، ويعا بات­قان. ءراشيدتىڭ الپامساداي مول دەنەسى كۇر­كىرەگەن ءاننىڭ اۋەنىمەن زورايىپ، كەۋ­­دەسى كەڭ اشىلىپ، ەكى كوزى الىسقا... تىم الىسقا قادالىپ، كوكىرەكتى قارس ايىر­­عان نالالى ءسوز جۇرەك سىزداتتى. ءوزى­­نىڭ «اقسيساسى»، «حاۋلاۋمەن» قىن­نان شىققان الماس قىلىشتاي جارقىل­داعان جاياۋ مۇسا ەمەس، ابدەن قاجىعان شەرلى مۇڭلىق. جو-جوق، ءاننىڭ قاسىرەتتى زارى ەزىلگەن ەڭسەنى قايتا تۇزەپ، ايبات شەگەتىندەي سۇراپىل كۇشتىڭ لەبىن سەز­دىرگەندەي بولا ما، و، ءتاڭىر؟!

«تولعاۋ» ورىندالىپ بىتكەندە كوكى­رەك كەرە دەم العان راشيد: – بۇل ءاندى مەن بوريس گريگورەۆيچ ەرزاكوۆيچتەن الدىم، – دەدى جاي عانا.

«تولعاۋ» سول كۇننەن باستاپ جاياۋ مۇسا اندەرىنىڭ قاتارىندا ەفيردەن ورىن­­دالا باستادى. ءسويتىپ، تاعدىر تال­كە­گىنە كونبەگەن، مويىسا دا مايىس­پاي، قايتا وسىنداي قۋاتتى انمەن ەش نار­سەگە دەس بەرمەگەن جاياۋ مۇسا تاعى دا تابىندىردى ءبىزدى.

 «شورمانوۆقا»

جاياۋ مۇسانىڭ شورمانوۆ اۋلەتىمەن بىتىسپەس كۇرەسىنىڭ ءبىر كۋاسى – وسى ءان. بۇل دا ونىڭ جان ايقايى.

باياناۋلا جاعىنىڭ قيلى-قيلى اندە­رىنىڭ شەجىرەسى دەرلىك قانىش ساتباەۆ قات-قابات جۇمىستارىنىڭ ارا-اراسىندا وپەرا تەاترىنا كەلىپ، «قىز-جىبەك»، «اباي»، ء«بىرجان-سارا»، «ەر تارعىن»، «جالبىر» سپەكتاكلدەرىن كورىپ جۇرەدى ەكەن. سونداي ساتتەردە جاراتىلىسى­­نان ىزەت­تى، ءىلتيپاتتى، قاراپايىم كوپشىل جان تەاتردا تالاي كىسىلەرمەن جۇزدەسىپ، وزىن­ە قوعاداي جاپىرىلىپ كەلىپ، سالەم بەرگەن جاندارعا جىلى سەزىممەن ءيىلىپ ىقى­لاس بىلدىرەدى ەكەن. وسى جايدىڭ ءبا­رىن كورىپ-ءبىلىپ جۇرگەن ءانشى كاۋكەن كەن­جەتاەۆ بىلاي دەپ ەسكە الادى: ء«بىز قانىش اعا ءبارىمىز باياناۋىلدىق­پىز. وسى جاقىندىقتىڭ اسەرى مە، ول كىسى شا­كەن ەكەۋىمىزدى ەرەكشە جاقسى كورىپ، مىسالى، سپەكتاكل كورۋگە كەلگەندە وسى تەاتردا جۇزدەسە قالسا، ءبىزدى ىشكە تارتىپ، ەمىن-ەركىن ءسوز قوزعاپ، ەل جاعىن كوپ سۇراي بەرەتىن-ءدى. كەيدە ءبىر جاقسى وتىرىستاردا باس قوسا قالساق، ماعان ءان سالدىراتىن. ءبىز سول پەيىلىنە كادىمگىدەي مارقايىپ، ەركىنسىپ، قانىش اعانىڭ وزى­­نەن قيىلىپ وتىرىپ «اقىلبايدىڭ ءانىن»، «بۇركىتبايدى»، جاياۋ مۇسانىڭ اب­دەن ۇمىتىلدى دەگەن «باشقۇلباي» دەي­تىن اندەرىن ايتقىزىپ، ءماز بولۋشى ەدىك. ءسويتىپ جۇرگەندە قانىش اعا ءبىر كۇنى تەاترعا كەلگەن ساتىندە ما­عان ويلا­نا قاراپ: «كاۋكەن، مۇرات تو­لىباەۆ ورىن­دايتىن اندەردى راديودان تىڭ­داپ ءجۇر­مىن. ول شىرقايتىن «حور­لان»، «شامانىڭ ءانى»، «جيىر­ما بەس»، «قا­راڭعى تۇندە تاۋ قال­عىپ»، جاياۋ مۇسا­نىڭ «گاۋھار قىز»، «سا­پار» اندەرى وزگەشە دۇنيە ەكەن. ونى ەش­بىر ان­شىمەن سالىستىرۋعا بولمايدى. ءوزىنىڭ ءساۋىر بۇلتىنداي كۇركىرەگەن سۇ­را­پىل داۋىسىمەن تۋا سالعان ءبىر ءبى­تىم. ارىپتەستەرى مۇراتتى قازاقتىڭ ء«شا­لياپينى» دەيدى ەكەن، ال ءبىزدىڭ جاق­تا­عى جەتىرۋ شامانىڭ داۋىسىن سول شا­­ليا­­پيننەن كەم سانايمىز با، تەگى؟ ءبىر جولى مەن وسى تەاتردىڭ عانا ەركەسى ەمەس، الەمدىك وپەرانىڭ ەركەبۇلانى ەرمەك سەركەباەۆتان مۇراتتىڭ زور ءۇندى داۋى­سىن سۇراپ ەم، ناعىز حاس تا­لانت­قا ءتان قاسيەت قوي، سول ەرمەك مۇ­رات­تىڭ انشى­لىگىنە تاڭ-تاماشا قال­دىر­دى. مۇرات «ايمان-شولپاندا» ما­مان، «قىز جى­بەكتە» بازارباي، «ەر تارعىندا» قوجاق، «رومەو مەن دجۋ­لەتتادا» لورەن اكەي، «رۋسلان مەن ليۋد­ميلادا» سۆياتوزار... مەن دە ەرىك­سىز تاڭ­عالدىم، سوناۋ ەگىندىبۇلاق، قار­قا­رالى دالاسىندا مالشى، سەمەي، قوس­تا­ناي، پەتروپاۆل ەت كومبيناتتارىنا مال ايداۋشى، قاراعاندى شاحتەرى... ءومىر­دىڭ وسىنداي جولدارىنان ءوتىپ كەپ، جۇ­مات شانيندەي رەجيسەر، ەۆگەني گري­گورەۆيچ برۋسيلوۆسكيدەي جاقسى جان­­دار ونىڭ انشىلىك بولمىسىن تا­نىپ-ءبى­لىپ، اۋەلى حورعا قاتىستىرىپ، بىر­تە-بىر­تە جەكە رولدەردى ويناتىپ، مىنە، وسى تەاتر­دىڭ بەلدى انشىسىنە اينالدى. مۇ­راتپەن كەزدەستىرشى مەنى»، دەدى. قا­نىش اعانىڭ مىنا ءسوزى مەنى ويلاندى­رىپ تاستادى. قۇددى ءبىر وسى مۇرات تولى­باەۆتى زەرت­تەپ جۇرگەن جان سياقتى سوي­لەدى. ەپ­تەپ بىلەتىنمىن، قانىش اعا جۇ­سىپبەك ەلە­بەكوۆ پەن ماناربەك ەرجا­نوۆ­تى ەرەكشە قادىر تۇتىپ، ارالاسىپ، دام­دەس بولىپ جۇرگەن. مۇرات جونىندە، بال­كىم، سول كىسى­­لەر ايتقان شىعار كوپ جاي­دى.

كوپ ۇزاعان جوق، ءبىر كۇنى ءساتى ءتۇستى، ۋاع­دا بويىنشا قانىش اعا قاسىندا كو­­مەكشىسى بار، تەاترعا كەلدى. مەنىڭ رەپە­تيتسيا جاسايتىن بولمەمدە مۇرات تولى­باەۆپەن جۇزدەستى. قانىش اعانىڭ وزىنە دەگەن جىلى ءىلتيپات-ىقىلاسىنا تەبىرەنە قالعان مۇرات «اندەرىمدى تىڭدايدى ەكەنسىز، قانەكە، مەن ءۇشىن ول ۇلكەن قۇرمەت» دەدى دە اققۇبا ءجۇزى سۇرلانىپ، ءۇنى دىرىلدەپ، كوڭىلى بوسادى ما، ىشتەي بۋلىعىپ، ء«ان سالىپ بەرەيىن» دەدى، جاي عانا. قانىش اعا ك ۇلىمسىرەپ، باس يزەدى. مۇرات بىردەننەن:

كيگەنىم ۇستىمدەگى ءبارى قىزىل.

شورمانوۆ ايتار سوزگە ءتىلىم ۇزىن.

جىلانسىڭ ەكى باستى ەل جالماعان،

قويمايمىن ولتىرسەڭ دە

ايتار ءسوزىم!

بولدىڭدار ەل مەنەن باي،

جەر قوجاسى،

توگىلەر تاسىعاننىڭ مەيماناسى.

تۇسىمدە تالقان بولىپ قارا كيدىڭ،

جىبەرمەس ءزابىر كورگەن

كوزدىڭ جاسى! –

دەپ بوس بۇرالعان دومبىرانىڭ قۋاتى زور تولقىن-تولقىن يىرىمىنەن شيرىعىپ شىق­قان ىزالى، نالالى ءان جۇرەك سىزداتىپ، مۇراتتىڭ كىلكىلدەگەن جاس تولى كو­زىنەن ىستىق تامشىلار بىرت-بىرت ءۇزى­­­لىپ جاتتى. مەن دەنەم قۇسەتتەنىپ، «مۇ­­­نىسى نەسى؟ وسىنداي وسال ما ەدى، بۇل كىسى؟ نەگە بىردەننەن وسىنداي اۋىر ءان­دى ايتىپ قالدى؟» دەپ مازاسىزدانا تول­قىپ دەگبىرىم كەتتى. قانىش اعا سەلت ەت­پەي تىڭدادى. ونىڭ وسى وتىرىسى ەرتەدە ان­تيكا داۋىرىندە گرەك مۇسىنشىلە­رى جا­سا­عان قۇدىرەتتى ەسكەرتكىشتەرگە ۇق­ساپ، مەنى سۇ­سىمەن باسىپ وتىرعانداي بولدى. الىپ تۇلعا ەكەن، قانىش اعا! ىش­­تەي بۋىرقانعان ءان ايتىلىپ ءبىتتى. مۇ­رات ءۇن-ءتۇنسىز تۇنجىراپ، ورنىنان تۇر­دى. «عافۋ ەتىڭىز.... مەن قازىر» دەپ شى­­عا جونەلدى. ءبىراز بوگەلدى. مۇرات قاي­­­تىپ كەلگەنشە مەن قانىش اعاعا: بەكە­­­جاننىڭ ءرولىن ويناپ ءجۇرمىن. بۇل كەيىپ­­­كەر – دالا رىتسارى! جىبەكتى ول دا سۇ­يە­دى. وپەرادا ونىڭ نايزاعايداي جار­قىل­­داعان ءبىر ءانى بار. پاتشا زامانىندا دا، وسى زاماندا دا باعى اشىلماعان ءيمانجۇسىپتىڭ:

جاپالاق جالپىلدايدى جار

باسىندا،

نەمەنە جوقتىڭ كۇنى بار قاسىندا.

دوس بولىپ قاس بولعاننان

ساقتا قۇداي،

قاسقىر دا قاس قىلمايدى

جولداسىنا، –

دەيتىن ءانى بەكەجاننىڭ ءانى بولىپ «قىز-جىبەك» وپەراسىن دۇبىرلەتىپ جىبە­رە­­دى. كەزەكتى ءبىر ايداۋدان بوسانعان ءيمان­­جۇسىپتى «قيامەتتىك دوسپىن» دەپ ءوز اۋلىنا شاقىرىپ، سىي-سياپات كور­سەت­كەن بولىپ جۇرگەن سول كەزدەگى ءشا­رىپ دە­گەن بو­لىس، ءوزى ەلگە جايسىز، مان­ساپ­قور، رەڭى دە ساپ-سارى سۇيكىمسىز جان بول­عاندىقتان جۇرت ونى «سارمويىن» دەپ اتاپ كەتىپتى. سارمويىن باسقارىپ وتىر­عان ەل ءيمان­جۇسىپ پەن سارمويىن قو­ناققا كەلە قال­سا ءانشىنى كوككە كوتەرىپ، الپەشتەپ، ار­داقتاپ، قۇرمەت كورسەتىپ، وزدەرىنىڭ بولىسىن ەلەڭ قىلمايدى، ەسكەرمەيدى. سارمويىن ءيمانجۇسىپتىڭ ەل الدىنداعى ولسى بەدەلىن كورىپ، ورەسىز پەندەشىلىكپەن قىزعانىپ، وپاسىزدىق جاساپ، جەر-كوك­كە سىيماي تاعدىر تالكە­گىن­دە جۇرگەن ءيمان­جۇسىپتى اقىرى ۇستا­تىپ جىبەرەدى. ءيمان­جۇسىپتىڭ وسى ءبىر جوي­قىن ءانى سول وقيعاعا بايلانىستى شى­عىپتى، دەيدى، ەل ءسوزى، قا­نىش اعا، دەپ كوكەيىمدەگى ءسوزدى وسىلاي­شا تەز-تەز ايتىپ جىبەردىم.

قانىش اعا كوزىنە تۇنجىراعان وي تۇ­نىپ، ىشتەي تىنىپ، ءۇن-ءتۇنسىز باسىن يزەي بەردى. ءسويتتى دە: – ءبىر كوزىمىزدى ءبىر كوزىمىزگە جاۋ عىپ قويعان زامانعا نە دەيمىز... شورمانوۆ اۋلەتى مەن جاياۋ مۇسانىڭ اۋلەتى ءوزدى-ءوزى اعايىن ەدى، كۇن­دەردىڭ كۇنىندە سول تالاسىپ جۇرگەن جە­رىنە باسقا بىرەۋلەردىڭ يە بولاتىنىن ءبىل­دى مە ەكەن، شىركىندەر؟ ارينە، كىم ءبى­لىپ جاتىر، ونى. بولجاۋسىز ءبىر ءومىر عوي، انشەيىن. سول تالاس-تارتىستىڭ الە­گى مەن اۋرەسى جاياۋ مۇسانى ومىرباقي جاڭا­عى ءوزىڭ ايتقان ءيمانجۇسىپ سياقتى سەر­گەل­دەڭگە سالىپ قويىپتى. مىنا ءبىر ءانىن بالا كەزىمىزدەن بىلەمىز. كەلە-كەلە ۇمى­تىلدى. ونى جاڭعىرتىپ ايتاتىن ان­شى­لەردىڭ كوزى كەتتى. بۇل ءاننىڭ داقپىرتىن ەل كىسىلەرىنەن، جۇسەكەڭنەن ەستۋشى ەدىم. ولمەپتى ەسىل ءان! جۇرەككە اۋىر تيەدى ەكەن... – دەپ دەمىن ىشىنە تارتا كۇرسىندى.

كاۋكەن كەنجەتاەۆتىڭ اڭگىمەسى وسىلاي شەرتىلدى. مۇرات كەلدى دە: – قانىش اعا، كاۋكەنگە مىڭ دا ءبىر راحمەت! سىزدەي ۇلى ادامنىڭ جان جىلىتار ىقىلاس-پەيىلى بىزدەي قاراپايىم پەندەگە ۇل­كەن دەمەۋ، قۇرمەت قوي. مەن ءوزىڭىز تۋعان بايان­اۋلانىڭ سونوۋ شاما سەكىلدى ەرەن انشىلەرىنەن باستاپ، ءبار-ءبارىنىڭ اندەرىن ايتۋمەن كەلەمىن، سونىڭ ءبىرى جاڭا ءوزىڭىز تىڭداعان جاياۋ مۇسانىڭ ءدۇيىم جۇرتقا بەلگىسىز ءانى «شورمانوۆقا» دەپ اتالادى ەكەن. مۇنى مەن قالي بايجانوۆتان الدىم. وسى ءان سەگىز جىلعا سوتتالعان اۋىر كۇندەردە جانىما قۋات بولىپ ەدى. جاياۋ مۇسا قۇساپ كوتەردىم بار ازاپتى، قا­نىش اعا. ال، ەندى، ءوزىڭىز زاتاەۆيچكە جاز­دى­رعان ءبىراز اندەرىڭىزدىڭ ىشىنەن «حور­لاندى» ايتىپ بەرەيىن، – دەدى.

قانىش اعانىڭ اققۇبا جۇزىندە ويماق­­تاي عانا قىزىل رەڭ ءبىلىنىپ، قوڭىر كو­­زى­­نەن شۋاق تاراپ، مەيىرلەنە باس يزەدى.

مۇرات تولىباەۆ ەستايدىڭ «حور­لا­نىن» ماحابباتتىڭ ورىندالماعان ماڭگى ارمانى ەتىپ، وكىنىشتى جۇرەكتەردى سىزداتىپ جاتتى.

* * *

كاۋكەن كەنجەتاەۆتىڭ وسى اڭگىمەسى ەسىمنەن شىقپاي قويدى. وسى جايدى ءبىر جولى سۇراعانىمدا كاۋكەن بىلاي دەدى:

– 1942 جىلى مۇراتقا «قازاقستانعا ەڭبەك سىڭىرگەن ارتيست» اتاعى بەرىلەدى ەكەن، «كەشەگى توباناياق مالشىنىڭ جەت­كەن جەرىن قارا» دەيتىن ءسوز گۋلەپ الا جو­­نەلدى. سوعىس سۇراپىلىنىڭ ال­عاش­قى جىلى. راديودان: «نەمىستەر كەي­بىر قا­لانى باسىپ الدى» دەگەن ءسوزدى ەستى­گەن­دە مۇرات: «ويباي-اۋ، مىنا سوۆەت وكى­مە­تىنەن نە قالادى؟» دەپ ايتىپ ءجۇر دەگەن جالامەن كورسەتىندى بوپ، كگب-نىڭ تەرگەۋىنە ءتۇسىپ، اقىرى سوتتالىپ تىندى. سول اۋىر كۇندەردە جازىقسىز جاپا شەككەن مۇرات تايگادا اعاش كەسىپ، كۋزباسستا شاحتا ازابىن كورىپ، سەگىز جىلداي تاعدىر تالكەگىن باستان كەشتى. 1950 جىلى مۇ­رات تۇرمەدەن بوسادى. ەلگە ورالدى. بى­راق ءوز ۇيىنە پاسپورتىن تىركەمەدى. مۇ­رات تاعى دا سەرگەلدەڭگە ءتۇسىپ، سونوۋ ۇزىن­اعاشتا بىرەۋدىڭ ۇيى­نە تىركەلدى. وسى قيا­ناتتى ەستىگەن ما­دەنيەت ءمينيسترى يلياس وماروۆ مۇرات­تى ءوز ۇيىنە تىركەتتى، تەاترعا قايتا ورنالاس­تىردى. ءبىر كۇندەرى مۇرات ايىقپاس دەرتكە شالدىقتى. ءبىر جىل توعىز اي توسەك تارتىپ جاتتى. سول كۇندەرى وعان «قازاق سسر-ءنىڭ ەڭ­بەك سىڭىرگەن ءارتىسى» اتاعىن بەردى. ارىپ­تەستەر: «باياعى ۇستا­لار كەزدە الاتىن اتا­عى عوي» دەپ كۇڭ­كىلدەدى. 1967 جىلى تا­مىز­دىڭ ەكىسى كۇنى مۇرات تولىباەۆتىڭ ۇلكەن جۇرەگى توق­تادى. مۇراتتى كۇلاش پەن مانار­بەك جات­قان جەرگە جەرلەدى. ءبىر عۇ­مىر ءوتتى وسى­لاي. ءبارىمىز ءانشىمىز، بىراق مۇ­رات تولعايتىن اندەردى ءبىز ايتا الدىق پا، تەگى؟ ايتا الساق، جاياۋ مۇسا­نىڭ جا­ڭا­عى ءبىر «شورمانوۆقا» دەپ اتا­لاتىن جويقىن انىنە نەگە بارا الما­دىق؟ ال ول ءاندى قانىش ساتباەۆتاي عۇلا­ما جان مۇرات تولىباەۆتان تاۋىپ، ىز­دەگەن جو­عى تابىلعانداي پەشەنەسى جار­قىرادى...

كاۋكەن كەنجەتاەۆتىڭ وسى اڭگىمەسى تۇرت­كى بولىپ، كەيىن مۇرات تولىباەۆتىڭ تاع­­­دىرىن زەرتتەپ، «سەگىز جىلداي سەر­گەل­­دەڭ» دەپ اتالاتىن دەرەكتى اڭگىمە جا­زىپ، ول راديودان بەرىلدى، كىتاپتارىما شىق­تى...

كيرگيزسكي جارمەڭكە

بۇل ءان – «كيرگيزسكي كراسيۆاي» دەپ تە ايتىلادى. ۇمىتىلعان. كەيدە باع­زى ءبىر انشىلەر بىلەتىنىن بايقاتىپ جۇ­رەدى. تىڭداي قالساڭ، ەرىكسىز ەلەڭ ەتىپ، ەش­بىر انگە ۇقسامايتىن جاراتىلى­سىنا تاڭ­عالاسىڭ. جاياۋ مۇسانىڭ ىلكىمدى جۇ­رەگى، سەرگەك سەزىمى ورىس تىلىنە دە جە­­تىك ەكەندىگىن سەزدىرىپ، قىزىقتىرا باس شاي­­قاتىپ، كۇلكىگە بۋلىقتىرىپ، ءماز قى­لادى. ءان ءسوزىنىڭ ءتىلى دە وتكىر. جىگىت­شىلىكتىڭ دە قىزۋلى لەبىن بۇرق ەتكىزەدى.ونى تىڭ­داعان جان ەنجار كوڭىلمەن سەلقوس قانا بۇيىعى سەزىمدە وتىرا المايدى، جاستىق شاعى ەسىنە ءتۇسىپ، بو­يىنا ىستىق قان تاراعانداي قوزعالاقتاي قالادى. سالقىن تارتقان كوڭىل شۋاقتى سەزىممەن جايراڭ قاعادى. ومىردەن قانشا تاۋقىمەت، تال­كەك، قاعاجۋ كورسە دە يىلە قويمايتىن، ءيا، ءوز بارقىن ءوزى كوتەرە سويلەيتىن ءور مى­نەز­دى جاياۋ مۇسا:

الاشقا اتىم شىققان

مەن ءبىر تۇلپار،

قىزدارىن ورىس،

قازاق قىلدىم ىڭكار.

ۇيرەكتى قاراپايىم سۋعا جىعىپ،

قاز ىلگەن ايدىن كولدەن مەن

ءبىر سۇڭقار.

كيرگيزسكي كراسيۆاي.

قىزدارىنىڭ سۇلۋى-اي!

يا پروشۋ پوتسەلۋي،

نە جەناتىي حولوستوي! –

دەپ جەر-كوككە سيماي بۇلعاقتاپ، كاۋسار اۋەنىنە يە بولا الماي، قۇيقىلجىتا توگى­لىپ، شالقيدى كەپ.

وسى ەركەلىك قاي سەرىدە بار ەدى، ءبىر­جان سالدا ما، اقان سەرىدە مە، الدە گاك­كۋ­­لەتكەن ۇكىلى ىبىرايدا ما، جوق... بۇل شىر­كىندەردىڭ ەشقايسىسىندا جوق ەركەلىك! وسىلايشا توگىلتىپ:

قىزداردىڭ قىزىل الا جاسىلى بار،

توسىندە الاقانداي اسىلى بار.

جىگىتتى نار كوتەرمەس قىز كوتەرگەن،

شىركىننىڭ قاي جەرىندە

ءتاسىلى بار!؟ –

دەۋى كەزىندە سول ءبىرجان سال، اقان سەرى، ۇكىلى ىبىراي، بالۋان شولاقتاردىڭ ەسىن شىعارىپ، تاڭ-تاماشا قالدىرعان دەيتىن سوزدەر ەل ىشىندە وسى كۇنگە دەيىن اڭىز بولىپ ايتىلادى دا جاتادى.

جاياۋ مۇسا 1929 جىلى دۇنيەدەن قايتتى. سودان كەيىن بۇل ءاندى كەزىندە اعىل-تەگىل سەزىممەن ورىنداعان ەسكى ان­شى­­لەردىڭ دە بىرتە-بىرتە كوزى كەتىپ، ۇمى­­­تىلا باستاعان-دى. وسى جولداردىڭ اۆ­تورى 1980 شى جىلدان باستاپ، سال-سە­رى­لەردى، البەتتە، ونىڭ ءبارى حالىق كوم­­پوزيتورى عوي، وسى كەرەمەتتەردىڭ ءومى­­رىن، اندەرىن ىجداعاتى تۇردە زەرتتەپ، جي­ناس­تىرىپ، رەتكە كەلتىرىپ، راديونىڭ قو­رىنا جازدىرىپ، كەڭىنەن ناسيحاتتاپ، تەلە­ديداردان كورسەتە باستادى. ءدال وسى كەز­دە ءانشى قايرات بايبوسىنوۆ جاياۋ مۇسا­نىڭ بەلگىلى، بەلگىسىز اندەرىنىڭ ىشىن­­دە «كيرگيزسكي كراسيۆاي» ءانىن ورىن­­داپ، ءدۇيىم جۇرتتى ەلەڭ ەتكىزدى. جاياۋ مۇسا وسى انمەن ءوزىنىڭ بەيمالىم قى­رىن اشقانداي بولدى. قانشا ەستەن شىق­تى، ەلەۋسىز قالدى، ۇمىتىلدى دەسەك تە كلاس­سيكالىق اندەر قىن تۇبىندە جات­قان التىن قىلىشتىڭ سىنىعىنداي بولىپ قايرات بايبوسىنوۆتاي شالقار شابىت­تى ءانشىنىڭ قۇدىرەتتى ۇنىمەن قاي­تا ويانىپ، ءوزىنىڭ ەكىنشى ءومىرىن باستايدى ەكەن. سال-سەرىلەردىڭ ۇلى ۇستازى بىر­جانمەن كەزەڭى ءبىر جاياۋ مۇسانىڭ وزگەشە جاراتىلعان اندەرىنىڭ كوركەم گالەرەياسىندا «كيرگيزسكي كراسيۆاي» ورنەگى مول ءۇن بوياۋى جاقۇتتاي جار­قىراعان كۇيىندە ءانشى بىتكەننىڭ كوز جاۋىن الىپ، ونى جەرىنە جەتكىزىپ ايتا الماعانداردى ىشقۇستا قىلىپ، مىسىن قۇرتىپ، ادەمى قال­پىندا سىنىن بۇزباي، اجارىن بەرمەي قىزىقتىرادى.

يليا جاقانوۆ