اۋىلدى جاڭعىرتۋعا باستايتىن ماڭىزدى قادام

تۇرعىندار جەرگىلىكتى باس­قارۋ ورگانىنىڭ باسشىسىن تىكە­لەي سايلاي وتىرىپ، وزدەرى اۋىل بولاشاعىن سەنىپ تاپسىرا الاتىن تۇلعانى تاڭدايدى. ياعني ماجوريتارلى سايلاۋ جۇيەسى كوپ­تە­گەن اۋىلداعى تۇيتكىلدى ماسە­لە­لەردىڭ ءتۇيىنىن تارقاتادى دەگەن سەنىم بار. جەرگىلىكتى حالىق تالاپتى، ۇدەدەن شىعاتىن، ەل سەنەتىن اكىمدى تاڭداۋ ارقىلى ءوزىنىڭ تالاپ-ارىزىن دا ايقىن، اشىق ايتا الاتىن بولادى. مۇنداي ساي­لاۋ جۇيەسى ءبىر جاعىنان اكىم بولعىسى كەلەتىن ۇمىتكەرگە دە زور جاۋاپكەرشىلىك ارقالاتادى. «ۋادە – قۇداي ءسوزى» بولعان سوڭ، كانديدات سەرتتەن تايماۋعا، سەنىمنەن شىعۋعا ۇمتىلادى. سەبەبى اۋىل اكىمى اتانۋ – ساياسي قىزمەتتىڭ العاشقى باسپالداعى دەسە دە بولادى. اۋىلدا ابىروي جيناپ، ايتقا­نىن ادامدار قولداپ تۇرسا، الدا ءالى دە تالاي بيىك بار.

ەكىنشى جاعىنان، اۋىل اكىم­دەرىن تىكەلەي سايلاۋعا ازاماتتىق قوعامدى دامىتۋدىڭ، ادامداردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋدىڭ جولى دەپ تە قاراۋعا بولاتىن سەكىلدى. نەگە؟ سەبەبى تۇرىپ جاتقان ەلدى مەكە­نىنىڭ گۇلدەنگەنىن قالاعان ازامات سايلاۋدان دا، سايلاۋدان كە­يىنگى اۋىل تاعدىرى تارازىلا­ناتىن ءتۇرلى جيىنداردان دا قال­مايدى. ياعني ازاماتتىق ۇستانى­مى، جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى تۇر­عىندار قالىپتاسادى دەگەن ءسوز.

ۇشىنشىدەن، مۇنداي سايلاۋعا ۇمىتكەر رەتىندە قاراپايىم ازامات تا، بەلگىلى ءبىر پارتيانىڭ وكىلى دە تۇسە الادى. ەڭ باستىسى – ەل سەنىمىنەن شىعىپ، ادال قىزمەت ەتۋ. سوندىقتان بۇل ساياسي دودا كەزىندە پارتيا وكىلدەرى دە قاراپ قالمايتىنى انىق. وكىلىنىڭ ءوزى دە، ءسوزى دە ءوتىمدى بولۋى ءۇشىن ەلى­­­مىزدەگى ساياسي پارتيالاردىڭ جار­­عاق قۇلاعى جاستىققا تي­مەي­تىن كەزەڭ جاقىن. بۇل دا ازا­ماتتاردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرىپ، سايلاۋعا قان جۇگىرتەدى.

ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ بۇل باستامانى سوناۋ 2012 جىلى «الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاڭ­عىرتۋ – قازاقستان دامۋىنىڭ باس­تى باعىتى» جولداۋىندا كوتەرىپ: «جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باس­قارۋدى جەتىلدىرىپ، بارشا جەر­گىلىكتى دامۋ ماسەلەلەرىن شەشۋگە ازاماتتاردىڭ قاتىسۋىن كە­ڭەي­تۋ اسا ماڭىزدى»، دەگەن بولا­تىن. ءتىپتى سول جىلدىڭ 1 شىلدە­سىنە دەيىن ۇكىمەت جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باس­قارۋدى دامىتۋ تۇجى­رىم­دا­ماسى  جوباسىن دا  ازىرلەگەن. ارا­عا ءبىر جىل سالىپ، 2013 جى­لى ەلىمىزدەگى ەلدى مەكەندەردە ساياسي دودا باستالدى دا كەتتى. بۇدان سوڭ، اراعا تاعى ءتورت جىل سالىپ، 2017 جىلى اۋداندىق ما­ڭى­زى بار قالالاردىڭ، اۋىلدىق وكرۋگ­تەردىڭ، اۋىلدىق وكرۋگتىڭ قۇرا­مىنا كىرمەيتىن كەنتتەر مەن اۋىلداردىڭ اكىمدەرى سايلاندى. رەسمي مالىمەتكە سايكەس سول كەزدەگى سايلاۋ ناۋقانىندا اۋىل اكىمىنە 4059 كانديدات ۇسىنىلىپ، ولاردىڭ 3951-ءى تىركەۋدەن ءوتىپ، 1416 اۋىل اكىمى سايلانىپتى.

سودان بەرى نە وزگەردى، دالىرەك ايتساق، نەنى وزگەرتكىمىز كەلىپ وتىر. ايتايىق، بۇعان دەيىن اۋىل اكىمى تەك جاناما داۋىس بەرۋ ارقىلى، ياعني جەرگىلىكتى ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ شەشىمى ار­قىلى سايلانىپ كەلگەن بولاتىن. بۇ­دان بىلاي اۋىل باسشىسىن حا­لىق تىكەلەي داۋىس بەرۋ ارقىلى انىقتايدى. وزگەرىس سول «جاناما» مەن «تىكەلەي» سوزدەرىن­دە عانا بولعانىمەن، بۇرىنعى مەن بۇگىنگى سايلاۋدىڭ ەكى اراسى جەر مەن كوكتەي. وسىلايشا، وتكەن جىلى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ «جاڭا جاع­دايداعى قازاقستان: ءىس-قي­مىل كەزەڭى» جولداۋىندا ءدال وسى «جەر­گىلىكتى ءوزىن ءوزى باس­قارۋ­­دى جە­تىلدىرۋ» ماسەلەسىن تاعى كوتەرىپ، ورتاعا ورامدى وي تاستاعان.

«مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بار­لىق دەرلىك ينستيتۋتىن رەفورمالاۋ كەرەك. جاڭعىرتۋدىڭ نە­گىزگى ماقساتى – تۇتاس مەم­لە­كەتتىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ. ەگەر ازاماتتارىمىزدىڭ ءال-اۋقاتىن شىن مانىندە جاقسارتقىمىز كەلسە، ولاردىڭ وزدەرىن وسى ىسكە بەلسەندى تۇردە تارتقان ءجون. الداعى ساياسي رەفورمالاردىڭ بار­لىعى حالىقتى مەملەكەت باس­قارۋ ىسىنە كەڭىنەن قاتىس­تىرۋعا باعىتتالۋى كەرەك. مىسالى، قو­عام­دىق پىكىر ساۋالدامالارى اۋىل اكىمدەرىنىڭ سايلاۋ ارقىلى قىز­مەتكە كەلۋىنە قاتىستى سۇرا­نىستىڭ ارتقانىن كورسەتىپ وتىر. بۇل ماڭىزدى قادامدى جان-جاقتى ويلاستىرىپ، دايەكتى تۇردە جۇزەگە اسىرعان ءجون. مۇنداي جۇيەنىڭ قالاي جۇمىس ىستەيتىنىن ناقتى ءبىلۋىمىز كەرەك. الايدا بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمىن كەيىنگە قالدىرۋعا بولمايدى. كەلەسى جىلى بىرقاتار اۋىلدىق وكرۋگ اكىمىنىڭ وكىلەتتىك مەرزىمى اياقتالادى. اۋىل اكىمدەرىنىڭ تىكەلەي سايلاۋىن وتكىزۋگە بولادى دەپ ويلايمىن. جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرىنىڭ سايلانبالى بولۋىمەن قاتار، مەملەكەتتىك باسقارۋ دەڭگەيلەرى اراسىنداعى قۇزىرەتتەردى ءبولۋ جانە جەر­گى­لىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ ءىسىن اي­قىن­داپ الۋىمىز قاجەت»، دەگەن بولاتىن ەل پرەزيدەنتى.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءسوزى نازاردان تىس قالعان جوق. وسى جىل­عى 20 مامىردا سەناتتا «قا­زاق­­ستان رەسپۋبليكا­سىن­داعى سايلاۋ تۋرالى» قازاق­ستان رەس­پۋبليكا­سى­نىڭ كونستيتۋ­تسيا­لىق زاڭىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭ جوباسى قارالىپ، قابىلداندى. وعان كەشە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ قول قويىپ، ماڭىزدى باستامانىڭ العاشقى ناقتى قادامى جاسالدى.

دەپۋتاتتاردىڭ ايتۋىنشا، اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ سايا­سي باسەكەلەستىكتى كۇشەي­تىپ، قو­عام­نىڭ ازاماتتىق بەلسەندىلىگىن ارت­تىرادى جانە «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجى­رىم­داماسىن تولىعىمەن ىسكە اسىرۋعا ىقپال ەتەدى. «قابىلدانعان زاڭ ازاماتتاردىڭ اۋىل اكىمىن سايلاۋىنا قاتىسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە تۇرعىنداردىڭ جەرگىلىكتى باسقارۋ قۇرىلىمىن نىعايتۋ ىسىنە ارالاسۋلارىن قام­تا­ماسىز ەتەدى. قازىرگى تاڭدا ەلى­مىزدە 2 345 اۋىل اكىمى جۇمىس ىستەيدى. زاڭ كۇشىنە ەنگەن­نەن كەيىن وسى جىلدىڭ ەكىن­شى جارتى جىل­دىعىندا 836 اكىم­دى تىكەلەي داۋىس بەرۋ ارقى­لى سايلاۋ مۇم­كىندىگى تۋادى. اكىم­دەردىڭ توتە سايلانۋى جەرگى­لىكتى مەملەكەتتىك باسقارۋ ور­گان­دارىنىڭ حالىقتىڭ قاجەتتى­لىكتەرى مەن پروبلەمالارىن نازار اۋدارۋ مۇمكىندىگىن ارت­تىرۋعا ىقپال ەتەدى»، دەيدى سەناتور سۇلتانبەك ماكەجانوۆ.

وسىلايشا، بيىل اۋىلدىق اكىمدىكتەردە بىرقاتار وزگەرىس بولعالى تۇر. ال ساياسي ناۋقانعا بارلىعى 1 ملن 250 مىڭ سايلاۋشى قاتىسادى دەگەن بولجام بار. الدا اۋقىمدى جۇمىس تۇر. ەڭ باستىسى – اكىمدەر سايلاۋى ءادىل ءارى اشىق ءوتۋى ءتيىس.