ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ دەرە­گىنە سۇيەنسەك، قازاقستاندا عىلى­مي-زەرتتەۋ جانە تاجىريبەلىك-كونسترۋك­تورلىق جۇمىستاردى جۇرگىزەتىن عالىم ايەل­دەردىڭ ۇلەسى 52%-دى قۇرايدى. شۋاق­تى كوكتەمنىڭ مەرەيلى مەرەكە­سىندە تاستى جارىپ شىققان گۇلدەي، نا­زىك بول­مىسىنىڭ ىشىنە قايسارلىعىن جاسىرا ءجۇرىپ جاۋاپتى جولدا جانە عى­لىمدى دامىتۋ باعىتىندا ەڭبەك ەتىپ جاتقان ايەل عالىمداردىڭ ءبىر پاراسىمەن تانىس­تىرعىمىز كەلەدى.

قاناتىمەن سۋ سەپكەن قارلىعاشتاي

ايىمگۇل كەرىمرايمەن حا­لىق­ارا­لىق عىلىمي جۋرنالدار قۇرا­مىنا كىرەتىن Scopus بازاسىنداعى بەل­سەن­دىلىگى ارقىلى تانىستىق. ول – با­زا­­نىڭ ساراپشىسى تاراتقان اق­پا­رات­تا اي­تىلعانداي، ءوز سالاسىندا ەڭ­ جو­عا­رى كورسەتكىشتەرگە يە عالىم. ءال-فا­رابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەر­سي­تەتىنىڭ باكالاۆرياتىن «جالپى فيزي­كا» ماماندىعى، ۇلىبريتانياداعى Sheffield ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيستراتۋراسىن «ەنەرگو-ينجەنەريا» بويىنشا ءبىتىردى. 2018 جىلى قازاقستانداعى جىلۋ جۇيەلەرىن دەكاربونيزاتسيالاۋ بويىنشا نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاپ، PhD دوكتورى دارەجەسىنە يە بولدى. 2018 جىلدان باس­تاپ ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلت­تىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «اناليتيكالىق، كوللويدتىق حيميا جانە سيرەك ەلەمەنتتەر تەحنولوگياسى» كافەدراسىندا جانە «فيزيكالىق-حيميالىق زەرتتەۋ ادىستەرى مەن ءاناليزى» ورتالىعىندا پوستدوكتورانتۋرادا وقيدى. كەيىپكەرىمىزدىڭ دارەجەسى مەن دەڭگەيى تۋرالى كوپتەگەن زەرتتەۋدى بىرگە جاساعان ارىپتەسى، عى­لىم مەتريكاسىمەن اينالىساتىن ەلى­­مىزدەگى ساناۋلى ساراپشىنىڭ ءبىرى، پرو­­فەسسور بولات كەڭەسوۆ بىزگە بەرگەن شا­عىن سۇح­باتىندا:

«ايىمگۇل قازاقستان قالالارىنداعى اتموسفەرالىق اۋانىڭ لاستانۋى جانە كەدەيلىك پروبلەمالارىن زەرتتەۋمەن، ەنەرگەتيكالىق جۇيەلەردىڭ تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق مودەلدەۋىمەن، پارنيكتىك گازدار شىعارىندىلارىن بولجاۋمەن اينالىسادى. Web of Science دەرەكتەر قورىنا ەنگىزىلگەن يمپاكت-فاكتورلىق جۋرنالدارداعى 10-نان اسا ماقالا مەن شولۋدىڭ اۆتورى، ونىڭ 4-ەۋى ءبىرىنشى كۆارتيلدەن باستاپ ەڭ بەدەلدى جۋرنالداردا باسىلعان. Scopus مالىمەتتەر بازاسىنداعى h-يندەكسى – 7. 2020 جىلى ايىمگۇل ءوزىنىڭ ارىپتەستەرىمەن بىرگە كاران­تين كەزەڭىندە الماتىداعى اۋا­نىڭ لاستانۋى تۋرالى ماقالا جاريا­لا­دى. بۇل – 2020 جىلى ەڭ كوپ سىلتەمە جا­سالعان قازاقستان ماقالاسى. ايىم­گۇل مۇنداي ۇلكەن جەتىستىككە ءوزى­نىڭ بىلىك­تىلىگى، دەربەستىگى، عىلىمي جۇ­مىس­قا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋى، قيىن­دىق­تاردى جەڭە ءبىلۋى، سونداي-اق ساپا مەن ەتيكا نورمالارىنىڭ ناتيجەسىندە قول جەتكىزدى. ايىمگۇل قوعامدىق جۇ­مىس­­تاردا دا بەلسەندى. ءبىز ءبىلىم جانە عى­­لىم مينيسترلىگى جانىنداعى جاس عالىمدار كەڭەسىندە بىرگە جۇمىس ىستە­دىك جانە عىلىم سالاسىنداعى زاڭ­نامانى جەتىلدىرۋ بويىنشا كوپتەگەن ۇسىنىس ازىرلەۋگە قاتىستىق. ول بۇقارالىق اق­­­پارات قۇرالدارىندا بىر­نەشە رەت قازاق­ستاندىق عىلىم مەن ەكو­لوگيانىڭ پروب­لەمالارى جونىندە ەكسك­ليۋزيۆتى بايان­داما جاسادى. مەنىڭشە، قازاق­ستاندىق عىلىم­نىڭ بو­لا­شاعى ايىم­گۇل سياقتى مىق­تى جانە بەل­سەندى جاس عالىم­داردىڭ قولىندا»، دەدى.

ءيا، وتانداستارىنىڭ، اسىرەسە اۋا­نىڭ لاستانۋىنان ءتۇرلى سوزىلمالى جانە قاتەرلى اۋرۋلارعا شالدىققان الما­تى­لىقتاردىڭ دەنساۋلىعىن تىلگە تيەك، زەرت­تەۋىنە ارقاۋ ەتكەن كەيىپكەرىمىز ازا­مات­تىق قوعامداعى وزىق ويلاردىڭ باستى الاڭىنا اينالعان TEDx Talks ساحناسىندا:

«مەن نە ەنەرگەتيك، نە جىلۋ جەلى­لەرىنىڭ ينجەنەرى ەمەسپىن. بىراق جىلۋ ەلەكتر ستانسالاردىڭ (جەس) قىستى­گۇندەرى جاز مەزگىلىنە قاراعاندا، وتىندى كوپ جاعاتىنىن بىلۋگە جوعارىدا اتالعان مامان­نىڭ ءبىرى بولۋدىڭ قاجەتى جوق. ماسەلەن، الماتىلىق جەس 2020 جىلعى قاڭتار ايىندا 9 مىڭ 500 توننا كومىر جاقتى. ال ماۋسىم ايىندا جىلىتۋعا بار بولعانى 5 مىڭ توننا كومىر كەتتى. كوپ­تەگەن ەل كومىرمەن جىلىتۋدان باس تار­تىپ جاتىر. عىلىمي-زەرتتەۋلەرىمنىڭ ناتي­جەسىندە مەن «اۋانى لاستايتىن ەڭ نەگىزى فاكتور – كولىكتەردەن شىعاتىن ۋ­لى گاز ەمەس، جىلىتۋ جۇيەلەرى» دەگەن قورى­تىندىعا كەلدىم»، دەپ ەدى. عالىم ءوزىنىڭ عىلىمي جۇمىسى ارقىلى مەملەكەتتىڭ باستى بايلىعى – حالىقتىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنا اتقامىنەرلەردىڭ نازارىن اۋدارۋدى كوزدەيتىندەي. سودان بولار، ول – بىزگە ەرتەگىدەگى بالانىڭ ءبىر تامشى قانى ءۇشىن قايسارلىقپەن قارىس­قان، وتاندىق عىلىمعا قاناتىمەن سۋ سەپكەن قارلىعاشتاي قىز.

ەرلىك جولىنداعى جان

عىلىمدى تاڭداۋ – تاۋەكەل، عىلىم­دى جاساۋ – تاباندىلىق، ال عىلىم­دى كوممەرتسيالاندىرۋ – ەرلىك. ءبىز كوبىنە وسى كوممەرتسيالاندىرۋدى قار­جى­لاندىرۋمەن شاتاستىرىپ جاتامىز. سەبەبى ءسوز جۇزىندە ۇقساس ياكي بالا­­مالاس بولعانىمەن، ىسكە كەلگەندە ايتار­لىقتاي ايىرماشىلىعى بار. قارجىلاندىرۋ دەگەنىمىز – جوبانى جاساپ، ودان ءبىر ناتيجە شىعاتىنىن كورسەتۋ ءۇشىن نەمەسە قانداي دا ءبىر تاقىرىپتى زەرتتەپ، سودان قاجەتتى قورىتىندى شىعارۋ ماقساتىندا قارجىلاي قولداۋ كورسەتۋ. ال كوممەرتسيالاندىرۋ – بۇ­دان اۋقىمى كەڭىرەك ۇعىم، عىلىمي-تەح­نيكالىق زەرتتەۋلەر ناتيجەلەرىنىڭ نەگىزىندە بيزنەس قۇرۋ، كاسىپ باستاۋ، ونىڭ جۇمىسىن جانداندىرۋ دەگەن ءسوز. جەمىسىن بىردەن بەرە قويمايتىن جانە بولاشاعى بەلگىسىز عىلىمي جوبالاردى كاسىپكە اينالدىرۋعا قارجى تارتۋ – عىلىمعا دەگەن ءۇمىتى مەن كۇدىگى ارالاس كوزقاراسى بار ءدال ءبىزدىڭ قوعامدا ەرلىكپەن پارا-پار ءىس. 

ايمان ءاشىمحانوۆا س.امان­جولوۆ اتىنداعى شىعىس قازاقستان مەم­لە­كەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن ۇزدىك ءتامام­داپ، 2012 جىلى م.نارىكباەۆ اتىنداعى كازگيۋ-گە «حالىقارالىق قۇقىق» ماماندىعىنا ماگيستراتۋراعا ءتۇسىپ، ونى بىتىرگەن سوڭ «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن انگلياعا اتتاندى. ۇلىبريتانيانىڭ Reading ۋنيۆەرسيتەتىندە «مەملەكەتتىك باسقارۋ (ساياسات)» بويىنشا ءبىلىم الدى. 2016 جىلعا دەيىن ول حالىقارالىق مەنەدج­­مەنتتەگى جۇمىسى بارىسىندا بىرنەشە ۇكىمەتارالىق كەلىسىمدەر (يسپانيا، كيپر جانە ت.ب.) مەن مەموراندۋم­دار جاسادى.

2016 جىلى «عىلىمي جانە (نەمەسە) عىلىمي-تەحنيكالىق قىزمەت ناتي­جەلەرىن كوممەرتسيالاندىرۋ تۋرالى» جاڭا زاڭدى قابىلداۋ اياسىندا ايمان قازاقستانداعى العاشقى «عىلىمدى كوممەرتسيالاندىرۋ» ءبولىمىن باسقاردى. ول دۇنيەجۇزىلىك بانكپەن بىر­لەسكەن ء«ونىمدى يننوۆاتسيالاردى ىنتالاندىرۋ» اتتى اۋقىمدى جوباعا جەتەكشىلىك ەتتى. دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ كەڭەسشىلەرىمەن، حالىقارالىق عىلىم جانە كوممەرتسيالاندىرۋ كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرىمەن بىرگە اتالعان جوبانىڭ باعدارلامالىق قۇجاتتارى مەن گرانتتىق باعدارلامالارىن ازىرلەۋگە قاتىستى. ول – قۇقىقتىق اكتىلەردى ازىرلەۋ جانە جەتىلدىرۋ بويىنشا ءتۇرلى جۇمىس توپتارى مەن كەڭەستەرىنىڭ بەلسەندى، سونداي-اق جىل سايىنعى «قازاقستاننىڭ ۇزدىك ونەر­تاپقىشى» سىيلىعىنىڭ كوميسسيا مۇشەسى.

كەيىپكەرىمىز عىلىمدى دامىتۋ جو­لىن­داعى ەڭبەگىندە وسى ۋاقىتقا دەيىن 10 ملرد تەڭگەدەن اساتىن 200-دەن اسا عىلىمي جوبانى كوممەرتسيالاندىرۋعا اتسالىستى. ايمان بۇگىندە ەڭ ماڭىزدى ءىستىڭ باسى-قاسىندا ءجۇر. بۇل – مايدان­نىڭ قايناعان ورتاسىنداعى قىپ-قى­زىل جالىنمەن بەتپە-بەت ايقاسۋمەن تەڭ تىرلىك.  ويتكەنى ول – ارىستانداي اقىر­عان الپاۋىت كومپانيالاردىڭ قار­جىسىنا قاتىستى شەشىم شىعارۋعا تۇرت­كى بولاتىن قۇجاتتى، ياعني عىلىمي-زەرت­تەۋ جۇمىس­تارىنا جەر قويناۋىن پايدا­لانۋشىلاردىڭ 1% شەگەرۋى مەن ءبولۋ مەحانيزمىن ازىرلەۋگە جاۋاپتى ادام.

پەرىشتەلەردىڭ قورعاۋشىسى

پەرىشتەلەردىڭ قورعاۋشىسى. وسى ءسوزدى وقىعاندا «پەرىشتەلەرگە دە قور­عاۋشى كەرەك پە؟» دەرسىز. ءيا، كەرەك، بالا­لارعا قاتىستى نەمەسە ولاردىڭ ءوز ارا­سىندا قىلمىس كوبەيگەن قازىرگىدەي كەزدە كىشكەنتايلارعا قورعاۋشى قات­تى قاجەت. سونداي ادام تۋرالى سا­ناڭ­دا ىزدەۋ باستالعاندا ويعا بىردەن قۇ­قىق قورعاۋشى، عالىم حاليدا اجىعۇ­لوۆا كەلە قالادى. ول الەمگە ايگىلى Oxford ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيستراتۋ­راسىن «قۇقىق» ماماندىعى بويىن­شا بىتىرگەن. كەيىن انگلياداعى لەس­تەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوكتورانتۋراسىندا وقىپ، «حالىقارالىق قۇقىق» سالا­سىنداعى دوكتور دارەجەسىن الدى. كوپ­تەگەن حالىقارالىق ۇيىمدار مەن قاۋىمداستىقتاردىڭ (نيدەرلاندتاعى بوسقىندار جانە كوشى-قون تۋرالى قۇ­قىق بويىنشا سۋديالار حالىقارالىق قاۋىمداستىعىنىڭ، ۇلىبريتانياداعى زاڭ­گەر عالىمدار، الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق عىلىمدار قاۋىمداستىقتارىنىڭ، بري­تان جوعارى ءبىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇ­شەسى. «Deloitte» كومپانياسىنىڭ سالىق زاڭگەرى، بۇۇ-نىڭ زاڭ كەڭەسشىسى) بەلدى دە بەلسەندى مۇشەسى. 

حاليدا بالالار اراسىندا الىمجەت­تىكتى، ولارعا قاتىستى ءتۇرلى قۇقىق بۇزۋ­شى­لىقتاردى بولدىرماۋدى كوزدەيدى. ول ءوزى­نىڭ قولعا العان Global Village School جوباسىن بىزگە سونداي ۇلكەن قۇلشى­نىسپەن، زور شابىتپەن ءتۇسىندىردى. ونىڭ ساندۋعاشتىڭ سىڭعىرىنداي ءۇنى جۇ­رەككە جىلى تيگەنىمەن، كەسەك سوزدەرى ساناڭدى سەرپىلتىپ تاستايدى. ءار يدەياسى مەن ورالىمدى ويىنان بالالاردىڭ بولا­شاعىنا دەگەن الاڭداۋشىلىقتى، ۇرپاققا جاناشىرلىقتى ايقىن اڭعارۋعا بولادى.

«مەن مەكتەپتەگى الەۋمەتتىك تەڭسىز­دىكتى وقۋشى كەزىمدە كوردىم. ءبىر ەلدە تۇرساق تا نەلىكتەن بىردەي ءبىلىم الا الماي­تىنىمىز تۋرالى ويلاناتىنمىن. ءوزىم تۇراتىن شاعىن تەكەلىدەن (الماتى قالاسىنىڭ ماڭىنداعى كەنت) الىسقا ۇزاپ، ەلىمىزدىڭ باسقا قالالارىنداعى جاعدايدى عانا ەمەس، وزگە ەلدەردە قانداي ەكەنىن كورگىم كەلدى. ءسويتىپ ءبىر سىنىپتى شەتەلدە وقۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن وقۋشىلار الماسۋ باعدارلاماسى بويىن­شا حالىقارالىق گرانتتى يەلەنىپ، 16 جاسىمدا امەريكاعا اتتاندىم. سول 1-اق جىلدىق وقۋ ماعان كوپ نارسەنى ءتۇ­سىندىردى، كوزىمدى اشتى، ءتىپتى ەسەيتىپ جىبەردى. مەن مۇلدە باسقا الەمدى كوردىم. سودان بەرى ءوزىمدى وسى جولعا دايىندادىم. بالالار اراسىنداعى الىمجەتتىك، بۋللينگ، زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋ، پەداگوگتىڭ قول كوتەرۋى... مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ ءبىزدىڭ مەكتەپتەر كەڭەس كەزەڭىندەگى اۆ­توريتارلىق جۇيەدە قالىپ قويعان. سوندىقتان دا بالالاردى تۇك بىلمەيتىن نادان ساناپ، ولارعا جوعارىدان قاراۋدى قولاي كورەتىندەر كوپ. ءبىز بالالاردى وسى جۇيەدەن قورعاپ قالۋىمىز كەرەك. دوكتورانتۋرادا وقىپ جۇرگەنىمدە لەستەر قالاسىنداعى Medway Community Primary School باس­تاۋىش مەكتەبىندە ساباق بەردىم. ولاردا وقۋشىلار مۇعا­لىمنىڭ وزىنە دوس، اقىلشى ەكەنىن بىلەدى. قاتەلەسۋدەن قو­رىق­پايدى، ويتكەنى قاتە­لەسسە مۇعالىم­نىڭ كومەكتەسەتىنىنە، اقىل ايتاتىنىنا، جول كورسەتەتىنىنە كوزى جەت­كەن. ءبىزدىڭ با­لا­لار دا سول شەتەلدىك وقۋ­شىلاردان بىردە-ءبىر كەم ەمەس. تەك ولارعا جاعداي جاساۋ قاجەت. بۇل ءۇشىن ءبىز «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن جانە ءوز كۇشىمەن الەمدەگى بەدەلدى وقۋ ورىندارىندا دوك­تورانتۋرادا وقىپ كەلگەن جاس­تاردى اۋىلدىق مەكتەپتەردىڭ كەڭەسشى قىزمەتىنە تارتامىز»، دەيدى كەيىپكەرىمىز.

10 جىلعا جوسپارلانعان جوبا بويىن­شا بىلىكتى ماماندار ءبىر-بىرىنە جاقىن ورنالاسقان 3 اۋىلدىق مەكتەپتىڭ باس­شىلارىنا اۆتوريتارلىق جۇيەنى جويۋ باعىتىندا كەڭەس بەرەدى. جوبا نەگى­زىنەن اۋىل بالالارىنىڭ ساپالى ءبىلىم الۋ قۇقىعىن شەكتەمەي، قالاداعى قۇر­داستارىمەن بىردەي ءىلىم جيناۋىنا جاعداي جاساۋعا نەگىزدەلگەن. وندا پەداگوگتەرگە بالالاردىڭ قۇقىعىن تاپتاماۋ، دۇرىس قارىم-قاتىناس ورناتۋ، بەيبىت جول­مەن ءبىلىم بەرۋ، ۇرىپ-سوقپاۋ، بالالار اراسىنداعى الىمجەتتىكتى بولدىرماۋعا قاتىستى ناقتى شارالار قولدانىلادى. ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ جاڭا جۇيەگە بەيىم­دەلگىسى كەلمەيتىن ماماندارىنا اۋىل­دان ءتۇرلى كاسىپ اشۋىنا كومەكتەسىپ، جۇمىس تاۋىپ بەرەدى. اۋىلدىڭ الەۋەتىن كوتەرۋ وت­باسىنداعى، كەيىن قوعامداعى ءتۇرلى پروب­لەمالاردىڭ الدىن الادى. ال ەكو­نوميكالىق تۇرعىدا ەڭسەلى جەردە ماماندار باعالانادى، كاسىبي كادرلارعا عانا ورىن بۇيىرادى. ولار جاس ۇرپاقتى تاربيەلەيدى، تەك ءبىلىم بەرىپ قويمايدى. مىنە، وسىنداي يدەيانى جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى حاليدا بالالاردىڭ بىلىمدە دە، ومىردە دە، قوعامدا دا تەڭ دارەجەدە بولۋى ءۇشىن، قۇقىعىنىڭ قورعالۋى جولىندا جانتالاسىپ ءجۇر.