ادامنان ادامنىڭ ايىرماسى

رۋحانيات • 03 ناۋرىز، 2021

ادامنان ادامنىڭ ايىرماسى

243 رەت كورسەتىلدى

قوعامدىق پالساپالىق ءھام تانىمدىق تۇرعىدان قاراعاندا «ادام» ۇعىمى اسا كۇردەلى. ءحى عاسىردا ءومىر سۇرگەن تۇرىك عۇلاماسى ءماۋلانا رۋمي: «ادامنىڭ بولمىسى – ىشىندە ءارتۇرلى اڭدار مەكەندەيتىن ورمانعا ۇقساس. ءبىزدىڭ بويىمىزدا تازا-لاس، جامان-جاقسى، يماني-حايۋاني سياقتى مىڭداعان قاسيەت بار. ەگەر ىشكى جان شاھارىڭدا قاسقىر ۇستەمدىك ەتە باستاسا، ادامنىڭ قاسقىرعا اينالعانى. جاقسىلىقتار مەن جاماندىقتار دا جاسىرىن جولدارمەن جۇرەككە قۇيىلىپ تۇرادى. ءسات سايىن ادامنىڭ جۇرەگىندە ءبىر نارسە باس كوتەرەدى. سول سەبەپتى ادام كەيدە پەرىشتە، كەيدە شايتاني سيپاتقا اينالىپ وتىرادى» دەگەن ەكەن.

بەكەن قايرات ۇلى

سول سەكىلدى ايگىلى فيلوسوف مارك ورەل ءوزىنىڭ «ويلار» اتتى كىتابىندا: «كۇندە تاڭەرتەڭ ادامدار اراسىنا بارىپ قوسىلعاندا: بۇگىن مەن ادام بەينەسىندەگى كەيبىر جىرتقىشتارمەن كەزدەسەم، ولاردى ىزالاندىرماي، ءوزىم تالانباي، ۇيىمە امان-ەسەن ورالۋىم كەرەك» دەگەن پايىم ۇسىنام دەگەن ەكەن.

ال كونە قىتاي ويشىلدارى ادامنان ادامنىڭ ايىرماسى جايلى ءارتۇرلى پىكىرلەر ايتقان. مىسالى، دانىشپان كۇڭزى (كونفۋتسي) ادام بالاسىنىڭ قاسيەتىن ءۇش توپقا جىكتەپ: دانا ادام – اسىپ-تاسپايدى، جاقسى ادام – كۇي تالعامايدى، باتىل ادام – قورىقپايدى دەسە، قىتاي جۇرتىنىڭ تاعى ءبىر عۇلاماسى چجان تسزى ءوزىنىڭ ارعى تەگىنەن اجىرامايتىن ادامدى اسپان ادامى، رۋحاني باستاۋىنان بولىنبەگەن ادامدى قاسيەتتى ادام، شىندىقتان بولىنبەگەن ادامدى كەمەل ادام دەگەن تۇجىرىم جاساعان. تاعى دا وسى شىعىس عۇلامالارى دانالىق وسيەتتەرىندە:

ەشتەڭە بىلمەيتىن، بىراق ەشتەڭە بىلمەيتىنىن تۇسىنبەگەن ادام – اقىماق. ونى اينالىپ ءوت.
ەشتەڭە بىلمەيتىن، بىراق ءوزىنىڭ بىلمەيتىنىن تۇسىنگەن ادام – شاكىرت. وعان ءىلىم ۇيرەت.
بارلىعىن بىلەتىن، بىراق بىلگەنىن ىسكە اسىرمايتىن ادام – ۇيقىداعى جان. ونى ويات.
بارلىعىن بىلەتىن، بىلگەنىن ىسكە اسىراتىن ادام – دانىشپان. ونى ۇستاز تۇت، دەگەن ەكەن.

ەۋروپالىق ءىلىم يەلەرى بولسا، ادامنىڭ ادامي قاسيەتىن كوپ جاعدايدا تۇرمىستىق-الەۋمەتتىك، مادەني قۇبىلىستار ارقىلى باعالاعان. مىسالى، نەمىستىڭ اتاقتى فيلوسوفى ارتۋر شوپەنگاۋەر ادامداردى ءتۋابىتتى بەكزادا، قالتالىلار اريستوكراتياسى، تالانتتىڭ تەكتىلىگى دەپ ۇشكە بولسە، ورىس جازۋشىسى لەۆ تولستوي پەندە بالاسى ءۇشىن دانالىققا (ادامي ۇلى قاسيەتكە) جەتۋدىڭ ءۇش جولى بار، دەپتى. ءبىرىنشىسى – وي ارقىلى جەتۋ، بۇل شاپاعاتتى جول، ەكىنشىسى – تاجىريبە ارقىلى جەتۋ، بۇل اۋىر جول، ءۇشىنشىسى – ەلىكتەۋ ارقىلى جەتۋ، بۇل ەڭ جەڭىل جول، دەگەن ەكەن.

جالپى، ادامنان ادامنىڭ ارتىقشىلىعى تۋرالى دا مۇسىلمان ءىلىم يەلەرى وي ءبولىسىپ، شاريعي تۇرعىدان باعا بەرگەن. ايتالىق ۇلكەن عالىم ءالي مۇرتادا پەندە بالاسىن ءۇش توپقا ءبولىپتى. ءبىرىنشىسى – رابباني عالىمدار، ەكىنشىسى – قۇتقارىلۋ جولىنا تۇسكەن ءىلىم ىزدەۋشىلەر، ءۇشىنشىسى – اركىمگە ەلىكتەپ ءوزىن نۇرلاندىرا الماعان توبىر.

سول سياقتى اتاقتى حوراسان شەيحى كۋشايري كەمەلدەنۋىن، ياعني تولىق ادامي قاسيەتكە يە بولۋىن ونىڭ تاقۋالىق سيپاتىمەن ولشەيدى. ءارى شىنايى تاقۋالىققا جەتكەن ادامدى تانىپ، بىلەتىن بەلگىلەرى رەتىندە مىنانى ايتادى: شىنايى تاقۋا – بايلىق بىتسە ءوزىن پاقىر سەزىنەدى، بيلىككە جەتسە – ۇستامدى بولادى، داڭقى شىقسا – جاسىرىن جۇرەدى دەيدى.

تاعى ءبىر شىعىس داناسى – ءوزىمىزدىڭ بابامىز ءال-فارابي بولسا، ادامدى كەمەلدەندىرەتىن ەكى نارسە، ولار – تاربيە مەن ءبىلىم دەپ قاراعان. ءتىپتى تاربيەسىز بەرگەن ءبىلىمدى زياندى دەپ كورگەن. «ادامدى عالىم ءارى كەمەل ەتىپ تاربيەلەۋدىڭ باستى قۇرالى – ونىڭ جۇرەگىنە يمان قۋاتىن ءسىڭىرۋ» دەگەن ەكەن ءوزىنىڭ تراكتاتتارىندا.

سول سياقتى، اباي اتامىز دا ادامدىقتىڭ دەڭگەيىن ءدال وسى يمان قۋاتىمەن ولشەگەن. قارا سوزدەرىندە «تولىق مۇسىلمان بولماي – تولىق ادام بولمايدى» دەپ كەسىپ ايتقان. وسى ورايدا، ادامنىڭ ادامنان ايىرماسى جايلى قازاق عۇلاماسى «ابايدىڭ ولشەمى» قانداي بولدى دەگەن پايىم تۋارى انىق.

ايتالىق، اباي اتامىز ادامعا ەڭ قاجەت اسىل دۇنيەلەر: ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك دەيدى. وسى ءۇش قاسيەتى بار ادامدى ابزال ادام قاتارىنا جاتقىزىپ، ادامنان ادامنىڭ ايىرماسى قانداي دەگەن سۇراققا، دانا اتامىز «اۋەلى ادامنان ادامنىڭ ارتىقشىلىعى – ونىڭ اقىل، عىلىم دەگەن نارسەلەرىمەن ولشەنەدى» دەي وتىرىپ، ال ادام بالاسى «اللانىڭ حيكمەتىن بىرەۋدەن-بىرەۋ انىعىراق سەزبەكپەن ارتىلادى» دەگەن ەكەن.

كۇننىڭ ماڭىزدى جانە وزەكتى جاڭالىقتارىن «ەگەمەن قازاقستان» تەلەگرام كانالىنان وقىڭىز