وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارى الما­تى وبلىسىندا بەلگىلى ەتنوگراف-عا­لىم جاعدا بابالىق ۇلى باس بولىپ، ءبىراز قۇسبەگىلەر رەسپۋبليكادا تۇڭ­عىش جالايىر-شورا اتىنداعى بۇركىت­شى­­لەر مەك­تەبىنىڭ ىرگەسىن قالاعان بولاتىن. ال­ماتى قالاسىنىڭ ورتالىق ستا­ديو­نىن­دا 1989 جىلدىڭ كۇزىندە العاش رەت حالىقارالىق بۇركىتشىلەر فەس­تي­ۆا­لى ءوتىپ، كەڭەستىك كەزەڭدەگى وداقتاس رەس­پۋب­لي­كالاردىڭ ءبىرازىنان قولدارىنا قۇس قوندىرعان قوناقتار قاتىسىپ، جۇرتتى تاڭعالدىرىپ ەدى. الايدا دۇركىرەپ وتكەن ەكى-ءۇش باسقوسۋدان كەيىن قولداۋشىسى مەن قورعاۋشىسى تابىلماعان بۇل ايتۋلى شارا بىرنەشە جىل تىم-تىرىس بولىپ قالعان بولاتىن. دەسە دە، كەزىندە بابالار مۇراسىن جالعاعان قارت قۇسبەگىلەردىڭ قاسىندا ءجۇرىپ، كەڭەستەرىن تىڭداعان ەتنوگراف-جۋرناليست باعدات مۇپتەكەقىزى جاعدا بابالىق ۇلىمەن كەڭەسە وتىرىپ، ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنداعى نۇرا اۋى­لىندا جالايىر-شورا قۇسبەگىلەر مەكتەبىنىڭ شاڭىراعىن قايتا تىكتەپ، «باۋاشار» مەرەكەسىن وتكىزگەن سول جىلداردا رەسپۋبليكادا نەبارى 15 بۇركىتشى عانا بولاتىن. وسى مەكتەپتىڭ ارقاسىندا ساياتشىلىقتىڭ تۇڭعىش ەرەجەسى جاسالىپ، ۇلتتىق سپورت تۇرىنە ەندى. «سونار»، «قانسونار» قۇسبەگىلەر مەرەكەسىنىڭ اۋقى­مى كەڭەيىپ، بىرنەشە وبلىستا جىل سا­يىن ەرەسەكتەر مەن جاسوسپىرىمدەر ارا­سىن­­دا رەسپۋبليكالىق، حالىقارالىق چەم­­پيونات­تار، الماتى وبلىسىندا ابەن توقتاسىن ۇلى مەن سەيىتجان ءباي­جۇنىس­ ۇلى، اقمولا وبلىسىندا ءماسىپ باتىرحان ۇلى، ال نۇر-سۇلتان قالاسىندا كۇنتۋعان توقتىباي اتىنداعى تۋرنيرلەر ءداستۇرلى تۇردە ءوتىپ كەلەدى. بۇگىندە وبلىستار مەن اۋداندارداعى ۇلتتىق سپورت مەكتەپتەرىندەگى «قۇسبەگىلىك» بولىمدەردە 7-8 جاستاعى بالالار 3-4 جىل ءبىلىم الادى. الايدا وقىتۋ زەرتحانالارى تولىققاندى جا­راقتالماعاندىقتان، بالالار قىران قۇس­تار­سىز (بۇركىت، قارشىعا، يتەلگى، سۇڭ­قار، ت.ب.)، ات، ات ابزەلدەرى، قۇستارعا قا­جەتتى جەم-ازىق، قۇرال-جابدىق، ياعني كورنەكى قۇ­رال­دارسىز وقۋعا ءماجبۇر.

باعدات مۇپتەكەقىزى بۇگىندە سول جالايىر-شورا ساياتشىلىق مەكتەبىن دامى­تۋ ءىسى مەن «قىران» فەدەراتسياسىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورلىعىن قاتار اتقارىپ ءجۇر. ول كىسىنىڭ ايتۋىنشا، قىران قۇس­تار­دى باپتاۋشىلاردىڭ كوپشىلىگى الماتى، جامبىل، تۇركىستان جانە شى­عىس قازاقستان وبلىستارىندا، ال يتەلگى، قارشىعا سەكىلدى قۇستاردىڭ يەلەرى ماڭ­عىس­تاۋ وڭىرىندە تۇرادى. قازىرگى كەز­دە فەدەراتسيانىڭ ەسەبى بويىنشا رەس­پۋبليكا بويىنشا 150-دەي قۇسبەگى تىركەلگەن. «الايدا قىران قۇستاردى قورعاۋ دۇرىس جولعا قويىلماعاندىقتان، رەسپۋبليكادا ناۋرىز مەرەكەسى، ۇلتتىق سالت-داس­تۇر­لەر­مەن بايلانىستى رەسمي شارا­لار­دا بولماسا، ساياتشىلىق ونەردىڭ بار ەكەنى ەس­كەرىلمەي كەلەدى»، دەيدى ب.مۇپتەكەقىزى.

ساياتشىلىق ونەرىمىزدەگى ەڭ ۇلكەن ماسەلە – قولداعى قىرانداردى تۇگەندەپ، ەسەپكە الۋ. باعدات مۇپتەكەقىزى وسى ورايدا بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ ۇلكەن جاناشىرى ورالباي ابدىكارىموۆ باسقاراتىن «قان­سونار» اڭشىلىق شارۋاشىلىعى قاۋىم­داستىعى مەن ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى قاۋىمداستىعى بىرلەسە وتىرىپ، قى­ران­دارعا چيپ سالىنىپ، قۇجات جاسالا باس­تاعاندىعىن اتاپ ءوتتى. بۇگىندە جا­ھان­دىق ەكو­لوگيالىق ماسەلەلەر مەن بيوالۋان­تۇر­لى­لىك باعدارلامالارى اياسىندا جانۋارلار مەن قۇستار الەمىن قورعاۋ باستى نازاردا تۇر. وسى ورايدا قىران قۇستاردىڭ سانىن ءبىلۋ، زاڭسىز اۋلاۋ مەن تاسىمالدىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا وسى چيپ سالۋ جۇمىستارى تيىمدىلىگىن كورسەتىپ وتىر. الايدا جانۋار­لار دۇنيە­سىن قورعاۋ تۋرالى زاڭنامادا قىران قۇس­تار­دى وسىمگە جىبەرۋ كەرەكتىگى ەس­كە­­رىلىپ، سالىنعان ءچيپتى ون جىلدان اسىر­­ماي اۋىس­تىرۋدى قاراستىراتىن باپ كە­رەك. باعدات مۇپتەكەقىزىنىڭ ايتۋىن­شا، بۇل جاۋاپتى مىندەت مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ دە، اۋىل شارۋا­شى­­لىعى مينيسترلىگى جانىنداعى ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار دۇنيەسىن قورعاۋ كوميتەتىنىڭ دە قۇزىرىنا ەنبەگەن. ال ۇلتتىق سپورت تۇرلەرiنە قا­تىس­تى «دەنەشىنىقتىرۋ جانە سپورت تۋرا­لى» زاڭدا دا قىران قۇستاردى قورعاۋ تۋ­رالى ماسەلەنىڭ باسى اشىق ەمەس. قى­زىل كىتاپقا ەنگەن قىران قۇستاردى قور­عاۋ ماقساتىندا ولاردى قورەكتەندىرۋ، كو­لىك تاسىمالىنداعى قاۋىپسىزدىگىن قام­تا­­ماسىز ەتۋ زاڭنامالىق تۇرعىدا ناق­تى كور­سەتىلمەگەندىكتەن، بۇركىتشىلەر قۇس­تار­­دى توماعا كيگىزىپ ەمەس، قيىننىڭ-قيىنى، تەمىر جول قىزمەتكەرلەرىنىڭ تالابى بويىن­شا تەمىر توردا الىپ جۇرۋگە ءماج­بۇر.

ەلىمىزدە ساياتشىلىق ونەردى دامىتۋ مەن قىران قۇستاردىڭ سانىن كوبەيتۋ ماقساتىندا پيتومنيكتەردىڭ جۇمىسى جولعا قويىلسا، دەيدى ب.مۇپتەكەقىزى. ويتكەنى قۇسبەگىلىكتى كاسىپ ەتىپ، بۇركىت ۇستاعىسى كەلگەندەر ءۇشىن قولبايلاۋ بولاتىن ماسەلە كوپ. بۇركىتشىلەر ءۇشىن قىران قۇستى اۋلاۋعا رۇقسات جوق. بىراق بۇركىت اۋلاپ، ساتۋدى بيزنەس كوزىنە اينالدىرىپ جۇرگەندەر كوپ. بۇركىتشىلەردىڭ اڭشىلىق كۋالىگى مەن قىران قۇستاردىڭ قۇجاتى «قىران» فەدەراتسياسى ارقىلى جاسالىپ كەلەدى. سوڭعى جىلداردا پيتومنيك اشۋ ءىسىن قولعا الىپ، قيىندىقتارىمەن كۇرە­سىپ جۇرگەن فەدەراتسيانىڭ اتقارۋشى ديرەك­تورى مۇنىڭ وڭاي شارۋا ەمەستىگىن ايتا­دى. مۇنىمەن قوسا بۇركىتتىڭ بالاپانى ارنايى پيتومنيكتەردە كەم دەگەندە 3 مىڭ اقش دوللارىنا باعالانادى. ال قۇسبەگىلەردىڭ قىران قۇستاردى ساتىپ الا­تىن مۇنداي قوماقتى قارجىسى قايدان بولسىن.

قىران قۇستىڭ بالاپانىنا بيولوگيا­لىق نەگىزدەمە جاساتۋ جەكە مەكەمەلەرگە تيەسىلى بولعاندىقتان، بۇل قىزمەت ءتۇرى 1500 ملن تەڭگەنى قۇرايدى. سونىمەن بىرگە پيتومنيكتەردەن الىنعان بالاپان قىران بولىپ شىعۋى دا ەكىتالاي، كۇمان كوپ. تابيعاتىنان قۇسبەگىلەر قىراندى قاي تاۋ­دا مەكەندەيتىنىن، قاي ۇيادان شىققانىن تاني بىلەدى. قىران دا قازاقى تابيعاتقا ساي تەكتى قۇس. ونى بالاپان كۇنىنەن باپتاپ، اڭعا سالىپ، ەركىندىككە جىبەرگەنگە دەيىنگى جاۋاپكەرشىلىك بۇركىتشىنىڭ موينىندا»، دەيدى ب.مۇپتەكەقىزى.

«قازاق اتامىز بۇركىتتى، بىرىنشىدەن، سال-سەرىلىكتىڭ ءسانىن جاراستىراتىن قۇندى دۇ­نيە رەتىندە باعالاعان، ەكىنشىدەن، مال تابۋعا، ۇشىنشىدەن، ەم-دوم رەتىندە پاي­دا­لان­عان»، دەپ اڭگىمەسىن باستاعان الماتى وبلىسى تەكەلى اۋىلىنىڭ تۇرعىنى، قۇسبەگى بۇركىتباي فايزوللا ۇلى بۇركىت باۋ­­لۋعا بالا كۇنىنەن اۋەس ەكەنىن ايتادى. – مەن تۋعاندا اكەمنىڭ ءۇش-ءتورت بۇركىتى بولىپ­تى. اتىمدى بۇركىتباي دەپ قويۋىنىڭ دا توركىنى وسىندا جاتسا كەرەك. كوزىمدى اشقالى قىران قۇستى سەرىك ەتىپ كەلە­مىن. بۇركىت باپتاۋ ونەرىنە بۇگىندە وتبا­سىمىزبەن بەرىلگەنبىز».

بۇركىتباي فايزوللا ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدەگى قۇسبەگىلىك ونەردىڭ دامىپ كەلە جاتقاندىعى «قىران» فە­دە­راتسياسىنىڭ اتقارعان اۋقىمدى ىستە­رىنىڭ ناتيجەسى. سوناۋ موڭعوليا، قى­تاي جەرىندەگى قانداستارىمىز دا قى­ران باپتاۋدا تاجىريبەلەرى مول، كوزىنىڭ قارا­شىعىنداي ساقتاپ كەلەدى. بۇگىندە جاس­تار اراسىندا ساياتشىلىقتى ۇلتتىق سپورت ءتۇرى رەتىندە دامىتۋدىڭ كوپ سەپتىگى ءتيىپ جاتقانىن نەگىزگە العان بۇركىتباي فايزوللا ۇلى كەيبىر ازاماتتاردىڭ ونى تۋريستىك ماقساتتا، تىپتەن اقشا تابۋدىڭ ءادىس-امالى رەتىندە قولدانىپ جۇرگەنىنە قاپالانادى. كەيبىر بۇركىتشىلەردىڭ قو­لىن­داعى قىرانعا قاراپ كوڭىلىڭ قۇلازيدى. دۇرىس تۇلەمەگەندىكتەن، قۇستىڭ قىران ەكەنىن اجىراتۋدىڭ ءوزى قيىنعا تۇسەدى»، دەيدى.

قىران قۇستى سپورتتا پايدالانۋدىڭ وزىندىك ەسكەرەتىن تۇستارى بار. وسى ورايدا بۇركىتباي قۇسبەگىنىڭ ايتۋىنشا، تەك قانا جە­ڭىسكە جەتۋدى ماقسات ەتۋ – قۇسقا قيانات. كوبىنە قۇسبەگىلىكتە جازىلماعان ەرەجەنى تالاپ ەتەتىن، ياعني مادەني مۇرا ەكەندىگى ەسكەرىلمەيتىن جاعدايلار كەزدەسەدى. ال پيتومنيكتەردە قۇسبەگىلىكتىڭ قىر-سىرىن مەڭگەرگەن ماماندار قىران قۇستاردى پايدا تابۋ ءۇشىن ەمەس، تابيعي جولمەن ءوسىرىپ، باپتاۋعا جۇمىس ىستەسە قۇبا-قۇپ. سونىمەن بىرگە قازاقتىڭ ءبارى قۇسبەگى بولۋى مىندەتتى ەمەس، قۇسبەگىلىك قانىنا سىڭگەن، ءوز بالاسىنداي قۇستى جاقسى كورەتىندەر عانا اينالىسۋى كەرەك. ول ءۇشىن ۇزاق جىلدار بويى تەر توگىپ، تاجىريبە جيناقتاعان رەسپۋبليكا بويىنشا ءاربىر بۇركىتشىنىڭ جاعدايىن ءبىلىپ، باقىلاپ وتىرعان «جالايىر-شورا» بۇر­كىتشىلەر مەكتەبىنىڭ، «قىران» فەدە­را­تسياسىنىڭ ۇسىنىسىن قاجەتتى ورىندار قولداسا جەتىپ جاتىر. سونىمەن بىرگە ساياتشىلىق ونەردى دامىتۋدىڭ ءبىر جولى – «سالبۋرىن» ساياتشىلىق مەرەكەسى ءجيى وتكى­زىلىپ تۇرسا، حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق قۇن­دى­لىقتارعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى، قى­زى­عۋشىلىعى ارتاتىن ەدى»، دەگەن قۇس­بە­گى اقساقال «قىران» فەدەراتسياسىمەن بىر­لەسىپ الماتى وبلىسىنىڭ ەسكەلدى اۋدانىندا، قىزىلاعاشتا وتكەن مەرەكەگە حالىقتىڭ ەرەكشە ىقىلاس بىلدىرگەنىن اتاپ ءوتتى. سوندىقتان دا قۇسبەگىلىكتىڭ دەڭگەيىن كور­سەتەتىن وسىنداي جارىستاردىڭ كوپ بول­عانى سالانى دامىتۋعا ىقپال ەتەتىن قادام­داردىڭ ءبىرى بولاتىنى ءسوزسىز.

«قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ونەرىنە اي­نا­لىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا مۇرا بولعان قۇسبەگىلىك ونەرىمىز قولداۋدى، قور­عاۋ­دى جانە تەرەڭ عىلىمي-زەرتتەۋدى تا­لاپ ەتە­دى»، دەيدى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا فا­كۋل­تەتىنىڭ دوكتورانتى گۇلبانۋ سما­عۇل­قىزى. وسى ساياتشىلىق ونەرى­مىز­دى حح عاسىردا زەرتتەپ كەتكەن س.مۇقانوۆ، م.مۇقانوۆ، ءا.مارعۇلان، ج.بابالىق­ ۇلى، ا.تۇردىباەۆتىڭ ەڭبەگىن بۇگىندە ا.توق­­تا­باي، ت.قارتاەۆا جانە تاعى دا باس­قا عالىمدارىمىز جالعاستىرىپ كەلەدى.

وسى ورايدا ەلباسىنىڭ « ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسىنا وراي «ارحيۆ- 2025» باعدارلاماسى اياسىندا اڭشىلىققا قاتىستى ارحيۆ قۇجاتتارىن جاريالاۋ قاجەتتىگى تۋىنداپ وتىر. سونىمەن قاتار ۇلتىمىزدىڭ ءداستۇرلى اڭشىلىعىن ساقتاۋ جانە قولداۋ ماقساتىندا ۇلكەن جۇمىستار اتقارىپ جاتقان وڭىرلىك اڭشى­لىق ورتالىقتارىنا بارىنشا دەمەۋشىلىك كور­سەتىپ، كوك تۋىمىزدا قانات قاققان قى­رانعا ارنايى مارتەبە بەرىپ، بۇركىتپەن، تازى­مەن اڭ اۋلاۋعا باۋليتىن بىردەن-ءبىر رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى ارنايى مەك­تەپتى «بۇركىتشىلەر» اۋىلى اتانىپ كەتكەن الماتى وبلىسىنىڭ ەڭبەكشىقازاق اۋدا­نىندا اشىپ، عىلىمي جۇمىستار جۇرگىزۋ جۇكتەلسە، ارعى-بەرگى تاريحىمىزدا قۇس­بەگىلىكتىڭ تالاي سارعايىپ جاتقان بەت­تەرى اشىلاتىن ەدى. ونسىز دا سانى از كاسىبي بىلىكتىلىگى جوعارى، تاجىريبەلى، جاسى ۇلكەن باپكەرلەرگە مەملەكەت تاراپى­نان قامقورلىق جاسالسا، جالاقى بەل­گى­لەنسە بابالار مۇراسىنا دەگەن پارىزىمىز ورىندالار ما ەدى؟..

الماتى