2020 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنداعى ەسەپ بويىنشا اقتوبە قالاسى تۇرعىندارىنىڭ 99،2%-ى مەن اۋىلدىق ەلدى مەكەندەردىڭ 85،7%-ى ورتالىقتاندىرىلعان تازا اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتىل­گەن. قازىرگى ۋاقىتتا اقتوبە قالا­سى تۇرعىندارىنىڭ سانى 550 مىڭ ادامعا جەتسە، ورتا­لىق­تاندىرىلعان قۇبىرمەن جەتەتىن اۋىز سۋ ءۇشىن جەكە تۇرعىندارعا تاريفتىك مولشەرلەمە 1 تەكشە مەترگە 85،5 تەڭگەنى قۇرايدى. قالا تۇرعىندارىنىڭ اۋىز سۋدى تاۋلىكتىك تۇتىنۋ مولشەرى دە جىلما-جىل ءوسىپ بارادى. ما­سە­لەن، سۋ تاراتۋ جەلىلەرى ارقىلى قالا تۇرعىندارىنا 2006 جىلى تاۋلىگىنە 62 227 تەكشە مەتر، 2015 جىلى 109 010 تەكشە مەتر سۋ جىبەرىلسە، 2020 جىلى بۇل كورسەتكىش تاۋلىگىنە 120 مىڭ تەكشە مەترگە جەتكەن. وسىلايشا، قالا مەن وعان قاناتتاس ەلدى مەكەندەر تۇرعىندار سانىنىڭ كو­بەيۋىمەن ورتالىقتاندىرىلعان قۇ­بىر ارقىلى جەتەتىن اۋىز سۋدى تۇ­تىنۋ مولشەرى دە، سۋ ساپاسىنا دەگەن سۇرانىس تا وسۋدە. مۇنىڭ ءوزى قالانىڭ سۋ تاراتۋشى جەلىلەرىنە دە ەداۋىر سالماق ءتۇسىرىپ وتىر.

وبلىس ورتالىعى تۇر­عىن­دا­رىن اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىر­عان بىرىڭعاي وپەرا­تور – «Aqtobe su-energy group» اق-نىڭ قالادا 1 116 شا­قى­رىم­دىق قۇبىر جەلىسى بار. مونو­پو­ليست 31 توعاننان جەراستى سۋىن جينايدى. سونىڭ ءبىرى – 1986-1987 جىلى پايدالانۋعا بەرىلگەن، اقتوبە قالاسىنان 45 شاقىرىم قا­شىقتىقتاعى العا اۋدا­نى­نىڭ اۋماعىندا ورنا­لاس­قان قۇن­داقتىقىر سۋ توعانى. بۇل جەر­دەن ارتەزياندىق تاسىلمەن جەراستى سۋى ەڭ ءبىرىنشى رەت 1986 جىلى الىنا باستادى. قازىرگى كۇنى 200 مەتر تەرەڭدىكتەن الىناتىن جەراستى سۋى رەزەرۆۋارعا جينالىپ تازارتىلعان سوڭ، 45،3 شاقىرىم قۇبىرمەن اقتوبە قالاسىنا جىبەرىلەدى. بيىل قۇن­داقتىقىردىڭ 8 ۇڭعىسىن تازار­تۋعا رەسپۋبليكالىق بيۋد­جەت­­تەن قارجى ءبولىنىپ، جەر اس­تىنان الىناتىن سۋ كولەمى ۇل­عاي­تىلماق.

كوپ قاباتتى ۇيلەرگە جانە عي­ما­راتتارعا جىلۋ بەرىپ، اۋىز سۋمەن جاب­دىق­تايتىن جانە كارىز جەلىلەرىنە جاۋاپتى بىر­ىڭ­­عاي وپەراتورعا اينالعان «Akto­be su-energy group» اق قىز­­مەتىنە تۇرعىنداردىڭ شاعى­مى شىلدە-تامىز ايلارىن­دا كوبە­يەدى. ويتكەنى جاز ورتا­سىندا اقتوبە قالاسىنىڭ شەتكى اۋداندارى – تۇرعىن ءۇي قالاشىعى، اقجار، باۋىرلاستار ەلدى مە­كەن­­دەرى تۇر­عىن­دا­رى­نا سۋ جەت­پەيدى. باۋىرلاستار تۇرعىن ءۇي الابىنىڭ تۇرعىندارى 10 شا­قىرىم اقتوبە قالاسىنان بوتەل­كەمەن اۋىز سۋ تاسيتىنىن ايتىپ شاعىنادى. بوشكەلەپ سۋ سا­­تاتىندار دا وسى كەزەڭدە توڭى­رەك­­تەيدى.

وبلىس ورتالىعىنداعى تۇر­عىن ءۇي قالاشىعى اۋدانىن­دا­عى ەسكى كوپ قاباتتى ۇيلەردىڭ جو­عارى قاباتتارىنا دا سۋ كو­تە­­رىل­مەيدى. جازدا اقجار ەلدى مەكەنى­نىڭ تۇرعىندارى دا اۋىز سۋ تاپشىلىعىن سەزىنەدى. تاڭەر­تەڭگىلىك جانە كەشكىلىك سا­عاتپەن بەرىلەتىن سۋ قۇبىردان سىز­دىقتاپ قانا اعادى. اقتوبە اگلو­مەراتسياسىنا كىرەتىن اقجار ەلدى مەكەنىندە جەراستى سۋى 4 ۇڭعىدان قازىلسا دا سۋ جەتپەي جاتىر. ويتكەنى، سۋ توعا­نى 1200 جەر ۋچاسكەسىنە ارناپ سالىنعانىمەن، بۇگىندە مۇنداعى ابونەنت سانى 2 750-گە وسكەن. قالا اكىمى اسحات شاحا­روۆ اقجارداعى سۋ تاپشى­لى­عىن جويۋ ءۇشىن كوكتەمدە قوسىمشا 2 ۇڭعى قازىلادى دەپ سەندىردى.

«Aktobe su-energy group» سۋ جەتىس­پەۋشىلىگىن تاراتۋشى جەلى­لەرىنىڭ توز­عاندىعىمەن تۇ­سىن­دىر­سە، تۇر­عىن­دار­دىڭ پىكىرى باس­قاشا. جۇرتشىلىق قالا­داعى سۋ جەتىس­پەۋ­شىلىگىنە اۋىز سۋدى بەي-بەرەكەت پايدالانىپ جاتقان كاسىپكەرلىك نىساندارى كىنالى دەيدى. سونىڭ ىشىن­دە اقتوبەدەگى مونشا، ساۋنا، كولىك جۋاتىن ورىندار شار­­ۋا­شىلىق قىزمەتتەرىندە تەح­ني­­كالىق سۋدى ەمەس، قۇبىر­مەن كەلەتىن اۋىز سۋدى شەكتەن تىس مولشەردە پايدالانىپ وتىر. ولاردى ەشكىم باقى­لاپ جاتقان جوق. ويتكەنى كاسىپكەرلەر قىزمەتىن تەكسەرۋگە ءموراتوريدىڭ جاريالانۋى دا قولبايلاۋ بولىپ تۇر. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن جەرگىلىكتى بيلىك كاسىپكەرلىك نىساندارىنان تەحنيكالىق سۋدى پايدالانۋدى تالاپ ەتە باستاعان بولاتىن. ول ءۇشىن ءار نىسان ءوز اۋماعىندا ۇڭعى قازىپ السىن دەگەن شەشىم شىقتى، بىراق قازىر ارتى سۇ­يىل­دى. قازىرگى كەزدە كولىك جۋاتىن ورىندار، قوعامدىق مونشا-ساۋ­نالار تەحنيكالىق ماقساتتاعى سۋدى پايدالانۋعا اسىعار ەمەس. وسىلايشا ورتا­لىق­تاندىرىلعان اۋىز سۋدى بەي-بەرەكەت قولدانۋدىڭ سوڭى سۋ تاپ­شىلىعىنا اكەلىپ وتىر. قالانىڭ جاسىل جەلەگىن سۋا­رۋ­عا تەحنيكالىق سۋدى پايدالانۋ جونىندەگى جوبا دا اياقسىز قالدى.

بۇگىندە قالا ىرگەسىندەگى ساز­دى، پەس­چان­كا، قارعالى، ەلەك وزەندەرى ارنا­لا­رىنىڭ تومەندەۋىنەن جەراستى تۇششى سۋ قورى ەداۋىر ازايدى. ونىڭ ۇستىنە، سوڭعى 15 جىلدان بەرى جەراستى سۋ كوزدەرىنىڭ قورى زەرتتەلگەن ەمەس. بۇل تۋرالى 2006 جىلى جاسالعان قالانىڭ باس جوس­پارىندا عانا ايتىلادى. وسى جوسپاردا اقتوبەنى سۋمەن قامتاماسىز ەتەتىن تۇششى سۋ كوزى «ەلەكتىڭ وڭ جاق جاعالاۋى مەن سول جاق جاعالاۋىنداعى سۋ توعاندارى، تامدى سۋ توعانى، جوعارى قارعالى سول جاق جاعالاۋ سۋ توعانى جانە قۇنداقتىقىر سۋ توعانى» دەپ كورسەتىلگەن. سودان بەرى جەر بەتى مەن جەراستى سۋ كوزدەرىنىڭ قورعالۋى، ونىڭ قازىرگى جاعدايى تۋرالى گيدرولوگ مامانداردىڭ تولىق زەرتتەۋى جۇرگىزىلگەن ەمەس. اقتوبە وبلىسىنداعى جەر بەتى جانە جەراستى سۋ كوزدەرىن قورعاۋعا تىكەلەي جاۋاپتى «سۋ رەسۋرس­تارىن پايدالانۋدى رەتتەۋ جانە قورعاۋ جونىندەگى جايىق-كاسپي باسسەيندىك ينسپەكتسياسى» مەكەمەسىنىڭ اقتوبە اۋماق­تىق ءبولىمى مەن «قازسۋشار» رمك اقتوبە فيليالىنىڭ جۇمىسى تۋرالى ەشكىم بىلمەيدى، بۇل مەكەمەنىڭ ماماندارى وزەن-كولدەردىڭ قازىرگى جاعدايىن ايتىپ، جەراستى سۋ كوزدەرىنىڭ لاستانۋى مەن قورعالۋى تۋرالى ماسەلە كوتەرىپ، جۇرت الدىنا شىعىپ كورگەن ەمەس.

وبلىس ورتالىعىنداعى ورتا­­لىق­تاندىرىلعان سۋ، كارىز جە­لى­لەرىنىڭ ەسكىرۋى كارىزدىك سورعى­لاردىڭ قىزمەتىن قاي­تا جابدىقتاۋعا دەگەن قاجەت­تىلىكتى تۋعىزىپ وتىر. قول­دانىستاعى كوللەكتورلار مەن كارiزدiك سور­عى بەكەتتەرىنىڭ جاي-كۇيى، وعان جالعاسقان كارىز قۇبىرلارىن قايتا جاڭعىرتۋ، پايدالانىلعان لاس سۋلاردى بيولوگيالىق تازالاۋ ارقىلى قايتا وڭدەۋ – كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماڭىزدى شارۋالاردىڭ ءبىرى. جەرگىلىكتى تابيعات جاناشىرلارى مەن ەكولوگتاردىڭ مالىم­دەۋىنشە، اقتوبە قالاسىن ەڭ ءبىرىنشى لاس­تاۋ­شىلاردىڭ قاتارىندا ابدەن توزعان كارىزدىك جەلىلەرى تۇر.

اقتوبە