پاراسات بيىگىندەگى پروفەسسور

1995 جىلى قازاقستان رەسپۋبلي­كاسىنىڭ العاشقى سالىق كودەكسى قا­بىلداندى. قۇندى قۇجات اۆتورلارى­نىڭ قاتارىندا ءبىزدىڭ بۇگىنگى كەيىپكەرى­مىز ا.نۇرىموۆ تا بار. الدانىش ارىس­تانعالي ۇلى قازاقستاننىڭ قارجى سالا­سىنىڭ، سالىق جۇيەسىنىڭ ىرگەسىن قالاسىپ قانا قويماي، ونىڭ قابىرعاسىن دا كوتەرىسىپ، ەڭسەسىن تىكتەۋىنە كۇش-جىگەرىن، ءبىلىم-بىلىگىن، تاجىريبەسىن سارقا جۇمسادى. وتانعا قالتقىسىز قىزمەت ەتۋ دەگەن وسىنداي بولسا كەرەك.

ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتو­رى، پروفەسسور، ەۋرازيا حالىقارا­لىق ەكونوميكالىق اكادەمياسىنىڭ اكا­دەميگى، قازاقستان ۇلتتىق جاراتى­لىستانۋ عىلىمدارى اكادەميا­سى­نىڭ اكادەميگى ا.نۇرى­موۆ – قى­­زىلوردانىڭ تۋماسى. ارال اۋدا­نىنىڭ سەكسەۋىل كەنتىندە كىندىك قانى تامعان. جازۋشى دۋلات يسابەكوۆتىڭ ءبىر كەيىپكەرى: ء«بىز بالا بولدىق، بىراق بىزدە بالالىق شاق بولعان جوق»، دەگەن ەكەن. الدانىش ارىستانعالي ۇلىنىڭ بالالىق شاعى دا سۇراپىل سوعىسپەن، ودان كەيىنگى مىلتىقسىز مايدانمەن تۇس­پا-تۇس كەلدى. سوعان قاراماستان، ەرەك تە زەرەك بالا الدانىش قاتارىنىڭ الدى بولۋعا ۇمتىلدى. ونى ماسكەۋ تەمىرجول ينجەنەرلەرى ينستيتۋتىنا جەتەلەپ اپارعان دا وسى ءبىر ۇمتىلىس بولاتىن. بۇعان تەمىر جول بويىن مەكەن ەتكەن اكە-شەشەنىڭ دە اسەر ەتكەنى داۋسىز.

ا.نۇرىموۆتىڭ ەڭبەك جولى 1965 جىلى قازاق تەمىر جولىنىڭ جامبىل بولىمشەسىندە باستالدى. نور­مالاۋشى، ينجەنەر-ەكونوميس­تەن عىلىمي جۇمىستى ۇيىمداستىرۋ زەرت­حاناسىنىڭ باسشىسى لاۋازىمى­نا دەيىنگى بارلىق ساتىدان ءوتتى. كەيىن جامبىل جەڭىل جانە تاماق ونەر­كاسىبى تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىنا (قازىرگى م.ح.دۋلاتي اتىنداعى تاراز مەم­لەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى – اۆتور) اۋىس­تى. بۇل جەردە نەگىزىن ءوزى قالاعان بۋح­گالتەرلىك ەسەپ جانە شارۋاشىلىق قىز­مەتتى تالداۋ كافەدراسىن باسقاردى. سونىمەن قاتار ينستيتۋت جانىنداعى وڭ­تۇس­تىك قازاقستانداعى ەسەپ-ەكونوميكا فاكۋلتەتىنىڭ ىرگەسىن قالاستى. فا­كۋل­تەتتىڭ العاشقى دەكانى دا ءوزى بولدى. ءسويتىپ، بىلىكتىلىگى جوعارى ەكو­نوميستەردى دايارلاۋدى قولعا الدى.

ءوزى دە ۇنەمى ىزدەنىس ۇستىندە ءجۇر­دى. بۇل سوزىمىزگە ونىڭ ءار جىلدارى ۇلى­بريتانيا، تۇركيا، اقش، جاپو­نيا، وڭتۇستىك كورەيا ەلدەرىندە ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ، تاجىريبە جيناقتاۋى دا­لەل. الدانىش ارىستانعالي ۇلىنىڭ قازاق­ستاندى ايتپاعاندا، ماسكەۋ، سەۋل، بۋ­داپەشت، تاشكەنت، بىشكەك، ورىنبور سەكىلدى قالالاردا ۇيىمداستىرىلعان ءتۇر­لى كونفەرەنتسيالاردا جاساعان باياندامالارى عىلىمي قاۋىمداستىق تاراپىنان وتە جوعارى باعالاندى.

پروفەسسور ا.نۇرىموۆتىڭ جەتەك­شىلىگىمەن ءتۇرلى وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارى دۇنيەگە كەلدى. بۇگىن­دە ولار­دىڭ ءبارى ەلدەگى جوعارى وقۋ ورىن­دارىندا، ەكونوميكالىق ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندە كەڭىنەن قول­دا­نى­لادى. سونداي-اق ول 300-گە جۋىق عىلىمي ەڭبەكتىڭ، 18 مونوگرافيا مەن كىتاپتىڭ اۆتورى. بانك ءىسى، قار­جى جانە سالىق، بۋحگالتەرلىك ەسەپ جانە شارۋاشىلىق قىزمەتتى تالداۋ باعى­تىنداعى ەڭبەكتەرى بولاشاق ەكونو­ميس­تەر­دىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتىپ كەلەدى. كەلە­شەكتە دە كوپتىڭ كادەسىنە جارارى داۋسىز.

ول قازاق ەكونوميكا، قارجى جانە حالىقارالىق ساۋدا ۋنيۆەرسيتەتىندە تابىستى ەڭبەك ەتتى. قازىر قارجى مي­نيسترلىگىنە قاراستى قارجى اكادەمياسىندا قىزمەت اتقارادى – قارجى جانە كەدەن ءىسى كافەدراسىنىڭ پروفەس­سورى. ا.نۇرىموۆتىڭ 50 جىل­دان استام ەڭبەك ءوتىلىنىڭ جارتىسىنان كوبى عىلىمي-پەدا­گوگيكالىق قىزمەتپەن، ەل ەكونوميكاسىنا قاجەتتى كادرلار دايار­لاۋ ىسىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ونىڭ جەتەكشىلىگىمەن ءبىر ەكونوميكا عىلى­مىنىڭ دوكتورى، 10 عى­لىم كانديداتى، 2 Phd دوكتور، 80 ماگيستر دايارلاندى.

جالپى، ا. نۇرىموۆتىڭ ءومىر جولىن ەكى ۇلكەن كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. ءبىرى – عىلىمداعى عيبراتتى جولى دا، ەكىنشىسى – مەملەكەت­تىك، قوعامدىق قىزمەتتەگى مارتەبەلى بيىگى. الدانىش ارىستانعالي ۇلىنىڭ مەم­لەكەتتىك قىز­مەتتەگى جولى دا جەمىستى ءورىلدى.

1980 جىلى جامبىل جەڭىل جانە تاماق ونەركاسىبى تەحنولوگيالىق ينس­تيتۋتى پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىنە كىرىستى. كەيىن قازاقستان كوم­پارتياسى جامبىل وبلىستىق كومي­تەتىنىڭ ونەركاسىپ-كولىك ءبولىمىنىڭ مەڭ­گەرۋشىسى بولىپ اۋىستى. ال 1987 جىلى جامبىل وبلىستىق اتقارۋ كو­ميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولدى. ارادا ەكى جىل وتكەندە قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ اپ­پاراتىنا قىزمەتكە قابىلداندى. الەۋ­مەتتىك-ەكونوميكالىق ءبولىم مەڭ­گەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى رەتىندە جاڭا قىرىنان تانىلدى. 1990 جىلى قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسى ءىس باسقا­رۋ­شىسىنىڭ ورىنباسارى – وڭىرلىك د­امۋ جانە تابيعاتتى قورعاۋ ءبولىمىنىڭ مەڭ­گەرۋشىسى بولدى. 1991 جىلدان پرەز­ي­دەنت اپپاراتىنىڭ وڭىرلىك دامۋ رەفە­رەنتۋراسىنا جەتەكشىلىك ەتتى.

1991-1996 جىلدار ارالىعىندا قازاق­ستان رەسپۋبليكاسى باس مەملە­كەتتىك سالىق ينسپەكتسياسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى، قارجى مينيسترلىگى باس سالىق ينسپەكتسياسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى، جامبىل وبلىسى بويىنشا سالىق ينسپەك­تسياسىنىڭ باستىعى بولىپ قىزمەت اتقاردى. بۇل كەزەڭ ەگەمەن ەلىمىزدىڭ ومى­رىندەگى اسا ماڭىزدى وقي­عامەن – رەس­پۋبليكانىڭ نارىقتىق ەكونوميكاعا كو­شۋىمەن تۇسپا-تۇس كەل­دى. سوعان بايلانىستى ەلدە سا­لىق تۋرا­لى كوپتەگەن زاڭ مەن سالىق كودەك­سى ازىرلەندى. ونىڭ بەل ورتا­سىن­دا ا.نۇرىموۆ ءجۇردى. ارىپ­تەستەرى – مەملەكەت قايراتكەرلەرى ە.دەربىسوۆ، م.وسپانوۆ، ا.پاۆ­لوۆ، م.ەسەنباەۆپەن بىرگە قازاقستان رەسپۋب­ليكاسىنىڭ سا­لىق قىزمەتىن قالىپ­تاستىرىپ، دامى­تۋعا ۇلكەن ۇلەس قوستى.

ول جيىرما جىل رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋىن باقىلاۋ جو­نىن­­دەگى ەسەپ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بول­دى. بۇگىندە «قازاقستان سالىق قىز­مەتى ور­گاندارىنىڭ ارداگەرلەرى» بىرلەس­تىگىنىڭ پرە­زيدەنتى رەتىندە قوعامدىق جۇمىستىڭ ورتاسىنان تابىلىپ ءجۇر.

ەكىنشى دارەجەلى سالىق قىزمەتىنىڭ مەم­لەكەتتىك كەڭەسشىسى، جامبىل وبلى­سىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى ا.نۇ­رىموۆتىڭ كوپ جىلعى ەڭبەگى ەلەنبەي قالعان جوق. ول ءار جىلدارى «قۇرمەت» وردەنىمەن، بىرنەشە مەدالمەن ماراپاتتالدى. قازاق­ستاننىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋ ورگان­دارىنداعى ۇزاق جىلعى ەڭبەگى، ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا قوس­قان ەلەۋلى ۇلەسى ءۇشىن «التىن بارىس» توس­بەلگىسىن يەلەندى.

عىلىمدا وشپەس ءىزى، مەملەكەتتىك قىز­مەتتە ولشەۋسىز ونەگەسى بار ا. نۇرىموۆ ءومىردىڭ كەزەكتى بەلەسىنە قادام باستى. پاراسات بيىگىندەگى پروفەسسوردىڭ قازاققا كورسەتەر قىزمەتى تاۋسىلماسى انىق. ويتكەنى عالىمنىڭ اتى دا، حاتى دا – ماڭگىلىك.