مەملەكەتتىك ءتىلدى قايتسەك مەڭگەرەمىز؟

ءتىل ۇيرەنۋگە 50 جاستا دا كەش ەمەس

تاۋەلسىز قازاقستاندا ءتىل ساياساتىن كەزەڭ-كەزەڭمەن ىسكە اسىرۋ جولعا قويىلعالى بەرى، مەملەكەت تاراپىنان قام­قورلىقتىڭ از جاسالماعاندىعىن مىنا دەرەكتەر ايعاقتايدى. بەلگىلى جۋرناليست ەسەنگۇل كاپقىزىنىڭ زەرت­تەۋىنشە، مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا بيۋد­جەتتەن 2001 جىلى 0،1 ملرد، 2008 جىلى 5 ملرد، 2011-2013 جىلدارى 19،1 ملرد تەڭگە بولىنگەن. 2013 جىلى بولىنگەن 1،7 ملرد تەڭگەدەن باسپا ونىمدەرىنە 1 017 ملن تەڭگە، ءتىلدى ين­تەر­اكتيۆتى وقىتۋعا 121 ملن، فورۋمدار مەن كونفەرەنتسيالار وتكىزۋگە 113 ملن، ءتىل ورتالىقتارىن اككرەديتاتسيالاۋدىڭ مەتودولوگيالىق جۇيەسىن جاساۋعا 95 ملن، www.til.gov.kz پورتالىن قولداۋعا 43 ملن، كونكۋرستار وتكىزۋگە 31 ملن تەڭ­گە بولىنگەن.

بيۋدجەتتەن ءتىل سالاسىنا بولىنەتىن قى­رۋار قارجىنىڭ قانشالىقتى ورىندى جۇمسالاتىندىعى، يا ءتيىمسىز ءىس-شارالار وتكىزۋگە كەتەتىندىگى بەيمالىم. ءبىر انىعى، VII شاقىرىلىمداعى ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ انت بەرۋ راسىمىندە 26 سوزدەن تۇراتىن انت ءماتىنىن ەجىكتەپ وقي الماي مىڭگىرلەگەن دەپۋتاتتاردىڭ نەمكەتتىلىگى مەن بىلدەي ءمينيستردىڭ قازاق ءتىلىن بىلمەي سىنعا ۇشىراۋى ەكى­ۇداي ويعا قالدىرعان. «بۇل – قازاق ءتىلىن كوپە-كورىنەۋ مەنسىنبەۋ مە الدە را­­سىمەن ءتىل ۇيرەنۋ قابىلەتىنىڭ كەمشىن­دىگى بولعانى ما، اپىر-اي»، دەسكەن جۇرت قوزعالاقتاسىپ قالعان. سونىمەن مەم­لەكەتتىك ءتىلدى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرگە قالاي ۇيرەتەمىز؟ قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ مۇمكىن بە؟ مۇمكىن بولسا ادام قانشا ۋا­قىتتا ءتىلدى مەڭگەرە الادى؟ وسى ورايدا قازاق ءتىلىن نولدەن باستاپ ۇيرەنىپ قا­نا قويماي، ۇيرەتىپ جۇرگەن ءتىل ماماندارىن سوزگە تارتا وتىرىپ، وسى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەۋگە تىرىستىق.

قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ ادىستەمەلەرىنىڭ اۆتورى قانات تاسىبەكوۆ ءوزىنىڭ جەكە ءتىل ۇيرەنۋ تاجىريبەسىنەن الىنعان، ەكى بولىمنەن تۇراتىن «سيتۋاتيۆنىي كا­زاحسكي» كىتابىنىڭ اۆتورى. كىتاپ دۇكەندەرىندە توپ وندىقتا ساتىلعان كىتاپتى ءوز تۇسىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا نازارعا الىپ، «قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە جانە بارلىق ازاماتتارىمىزدى جاقىنداستىرۋعا باعىتتالعاندىقتان «سيتۋاتيۆنىي كازاحسكي» جوباسى مەن «مامىلە» كلۋبىن اتاپ ءوتۋدى ماڭىزدى دەپ سانايمىن»، دەگەن ەدى.

ماماندىعى كاسىبي فيلولوگ ەمەس اۆتوردىڭ ءوزى قازاقشا ۇيرەنۋدى 50 جاس­تان سوڭ عانا باستاعان جانە ءتىل ۇيرەنۋگە ەشقاشان كەش ەمەس دەپ بىلەدى.

– مەن تۋعان 1959 جىلى كەڭەس كەزىندە حالىق سانى از، قازاق سانى 29 پايىز عانا بولعان. ءوزىم ورىس ءتىلدى قازاقپىن. ەلۋگە كەلگەن ادام ەل اعاسى اتانىپ، جۇرتقا جول كورسەتەتىن ەدى. مەن بولسام ءالى قازاقشا دۇرىس سويلەي المايمىن. ءبىر جەرگە بارا قالساڭ «و، قانەكەڭ كەلدى» دەپ تورگە وتىرعىزادى. الدىمەن ءسوز بەرىپ، ارتىنان باتا سۇرايدى. سونداي كەزدەردە قازاقشا ويىمدى دۇرىس جەتكىزە الماي، قينالىپ قالامىن. سودان قولىما قالام الىپ ءار جاعدايعا قازاقشا ماتىندەر جازىپ دايىندالىپ، جاتتاپ ءجۇردىم. قازاق ءتىلىن وسىلاي ءار جاعدايعا ءماتىن قۇراپ ءجۇرىپ مەڭگەرىپ الدىم. قاراسام جازعان-سىزعانىم اجەپتاۋىر دۇنيەگە اينالىپتى. ءسويتىپ كىتاپ جازۋعا تۋرا كەلدى، – دەيدى ول. ونىڭ ايتۋىنشا، مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتى باعدارى اۋقىمدى مىندەتتەردى ىسكە اسىرۋدى كوزدەگەنمەن، ايتسە دە سول ءىس-شارالاردى ىسكە اسىرۋشى ۇيىم جۇمىستارى كوڭىل كونشىتپەيدى.

– كەز كەلگەن ماسەلەدە جاقتاۋشىلار، قارسى شىعۋشىلار جانە بەيتاراپ قالۋشىلار بولادى. بىزدەگى ءتىل ساياسا­تى كوميتەتى تەك جاقتاۋشى توپپەن عانا جۇمىس ىستەگەندى ءجون كورەدى. ءتىلدى ۇي­رەنىپ جۇرگەن ادامدار اراسىندا كون­كۋرس وتكىزىپ، ودان قالسا وزگە ۇلت وكىل­دەرىن كورسەتىپ قويا­دى. بۇل ماسەلەنى شە­ش­پەيدى. كوميتەت باس­شىلىعىنا قا­زاقشا مايىن تامىزىپ سويلەيتىن ادام ەمەس، ءتىل مەتوديكاسىنىڭ جۇيەسىن بى­لەتىن مامان كەلۋى كەرەك. مينيسترلىك قۇ­رامىنداعى اقىن-جازۋشى باسقاراتىن كىشكەنتاي دەپارتامەنت ەمەس، بيلىگى جۇ­رەتىن قۇزىرلى ۇيىمعا اينالۋى ءتيىس، – دەگەن ول ازاماتتىق باستاما كوتەرىپ جۇرگەن توپپەن قۇزىرلى ۇيىمدار اراسىندا بىرلەسكەن تالقى، مامىلە ءجۇرۋى ءتيىس دەپ بىلەدى. سونداي-اق قازاق ءتىلىن وز­دىگىنەن ۇيرەنۋدىڭ تاجىريبەسى مەن تىل­دىك ورتانىڭ مادەنيەتى جايىندا ءسوز قوز­عاعان اۋەسقوي لينگۆيست مەملەكەت قىز­مەتكەرلەرىنە قازاق ءتىلىن ءبىلۋدى مىن­دەتتەۋ كەرەك ەكەندىگىن ايتادى.

– دەموگرافيالىق پروتسەستەر مەن وزگە ەلدەردەن قانداستارىمىزبەن تو­لىعۋىمىزدىڭ ناتيجەسىندە قازاق ءتى­لىنىڭ قولدانىس اياسى كەڭىپ جاتىر. حالىق قازاقشا سويلەيدى، ال حالىقتى باسقاراتىن ۇكىمەت ورىسشا سويلەيدى. مەن وسىنى ايتۋدان شارشامايمىن. قا­زاق ءۇشىن ەكى قاسيەتتى دۇنيە – جەر مەن ءتىل ماسەلەسى، ءدال وسى دۇنيەدە اسا مۇقيات بولۋىمىز كەرەك، – دەدى قانات تاسىبەكوۆ.

ءتىلدى ءبىر ايدا مەڭگەرۋگە بولادى

وزبەكستان تۋماسى ۆلاديسلاۆ تەن قازاق ءتىلىن ءوز بەتىنشە مەڭگەرىپ العان­داردىڭ ءبىرى. ون شاقتى جىل بۇرىن قا­زاقستان استاناسىنا كوشىپ كەلگەن سوڭ دارىگەر بولىپ جۇمىس ىستەپ، كەيىنىرەك ءتىل وقىتۋ ورتالىعىن اشقان. قىسقا ۋاقىتتا قازاق ءتىلىن قالاي ۇيرەنگەنىن اڭگىمەلەپ بەرگەن ول ەلدەگى ءتىل ماسەلەسى جايىنداعى ويلارىمەن ءبولىستى.

– بىرنەشە ءتىل ۇيرەنۋدەن تاجىريبەم بولعاندىقتان، شەت تىلدەرىن جەڭىل ۇيرەنۋدىڭ جولىن جاقسى بىلەمىن. 2017 جىلى اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتۋگە بەل بۋىپ، ءتىل وقىتۋ ورتالىعىن اشقان كەزدە قازاق تىلىنە شىنداپ كىرىستىم. وسىلايشا قازاق ءتىلىن شەت ءتىلى رەتىندە ءبىر جىلدا وڭاي مەڭگەرىپ الدىم. بايقاۋىمشا، قازاق ءتىلى مۇعالىمدەرى قازاق ءتىلىن انا ءتىلى رەتىندە ۇيرەتەدى، بۇل قيىنعا تۇسەدى. كەزىندە ءوز اتالارىمىز دا كورەي ءتىلىن بىلمەگەنىمىز ءۇشىن بىزگە كوپ ۇرساتىن. «كورەيشە ۇيرەنىڭدەر»، «كورەي ەمەس، ماڭگۇرتسىڭدەر» دەيتىن. سوندىقتان ءتىل ماسەلەسىن، وندا دا قازاق ءتىلى ماسەلەسىن وتە جاقسى تۇسىنەمىن، – دەيدى ول. ونىڭ ايتۋىنشا، نيەت بولسا ءتىل ۇيرەنۋدىڭ ەشقانداي قيىندىعى جوق، باستىسى ءتىلدىڭ سحەماسىن ءتۇسىنىپ الۋ كەرەك.

– ءدال قازىر رەسەيدەن كەلگەن قازاق قى­زى ءبىزدىڭ ورتالىقتا ءتىل ۇيرەنىپ جاتىر. نەگى­­زىنەن نولدەن باستاعان وقۋشى مەنىمەن كۇن­دە ءبىر ساعات جاتتىقسا قاراپايىم دەڭ­گەي­دە سويلەپ شىعۋى ءۇشىن ءبىر اي جەتەدى. 2017 جىلى اشىلعان ورتالىقتا ەڭ باسىندا 90 پايىز اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتۋدى باس­تاعان ەدىك. قازىر قازاق ءتىلى مەن اعىلشىن ءتى­لىن ۇيرەنەتىندەردىڭ سانى تەڭەستى. جەكە 200 ستۋدەنت، توپپەن مىڭ­نان كوپ ستۋدەنت قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ جاتىر. قازاق ءتىلىن تو­لىق ۇيرەتەمىن دەپ كەسىپ ايتۋ قيىن، ويت­كەنى ءتۇرلى جەكە باس ماسەلەسىنە قاتىستى ۇي­­رەنۋشى بار­لىق نازارىن سالا الماي جا­­تادى،­ – دەيدى ۆلاديسلاۆ تەن. ونىڭ اي­تۋىن­­شا، قازاق ءتىلىن ۇيرەنە المادىم دەۋ سىل­تاۋ، مەن­­سىن­بەۋشىلىك قانا. ال مەكتەپتەر­دە قازاق ءتى­­لىن ۇيرەتەتىن مۇعالىمدەرگە قۇلشىنىس كە­رەك.

– مۇعالىمدەردى جازعىرۋ ورىنسىز. ء«بىر اي ىشىندە ون ستۋدەنتتى قازاقشا سويلەتە الساڭىز، ەڭبەكاقىڭىزعا وسىنشا ۇستەمەاقى تولەنەدى» دەگەن شارت قويىلسا جانىن سالىپ وقىتار ەدى. قازاقستاندىقتاردىڭ كوبى قازاقشا سويلەگىسى كەلەدى، سويلەگىسى كەلمەيتىندەر الدەقاشان كەتكەن. ادىلدىك تۇرعىسىنان قارايتىن بولساق، قازاق ءتىلىنىڭ كەڭ قانات جايۋىن قولدايمىن. ءبىز رەسەيدە ەمەس، قازاقستاندا تۇرامىز، – دەيدى ول.

«قازاقشا جاز» ەرىكتىلەر قوزعالىسى

قازاق ءتىلىنىڭ اياسىن كەڭەيتۋدى كوز­­دەيتىن «قازاقشا جاز» ەرىكتىلەر قوز­عالىسىنىڭ تاباندى جۇمىسى از ۋاقىتتا ناتيجە كورسەتۋىمەن تەز تانىلدى. ەرىكتى توپتىڭ تالاپ-تىلەگىنەن كەيىن ەلىمىزدەگى «KFC»، «LG»، «Mechta.kz»، «Sاmsung»، «Glovo»، «Huawei» جانە وسى تەكتەس كوپ­تەگەن كومپانيا الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشالارىنا قازاق تىلىندە اقپارات بەرە باستادى. ەرىكتىلەردىڭ قاتارىندا ديزاي­نەر، پروگرامميست، جۋرناليستەر مەن كۇندەلىكتى قوعام­دا بولىپ جاتقان وقيعالارعا بەيجاي قارامايتىن ادامدار بار.

– قازاقستاندا ءتىل جاعىنان كەمسىتۋگە ۇشى­راپ وتىرعان جالعىز عانا توپ بار، ول قازاقستانداعى ەڭ ءىرى توپ – قازاق­تىل­دى ادامدار. ءبىز سونىڭ كىشىگىرىم ءبىر بولىگى بولعىمىز كەلمەيدى. قازاق ءتى­لىن دامىتقىڭىز كەلسە، قازاقشا بىل­مەي­تىن ادامدارعا «قازاقشا سويلە!» دەپ ايقايلاعاننان گورى، قاراپايىم تۇ­تى­نۋشى قۇقىعىن قازاقشا تالاپ ەتە باس­تاۋ كەرەك. قازاقستانداعى ەڭ ءىرى توپ ءوز تىلىندە اقپارات الۋعا ق ۇلىقتى بولماۋىنان، نيەت تانىتپاۋىنان، ءوزىنىڭ تۇ­تىنۋشىلىق قۇقىن بىلمەۋىنەن دە ءتىل دا­مىماي وتىر. وسى سەبەپتەن، قازاق­ستان­­عا كەلگەن حالىقارالىق كومپانيالار دا، جەرگىلىكتى كومپانيالار دا، ءتىپتى مەم­لەكەتتىك ورگاندار دا اككاۋنتتارىن قازاقشا جۇرگىزگىسى كەلمەيدى، جۇرگىزبەي-اق قويعاندى ءجون سانايدى. بارىنە سولاي ىڭعايلى. ءتىپتى قازاقشا بىلەتىن ادامداردىڭ وز­دەرىنە دە سولاي ىڭعايلى بولىپ تۇر، – دەيدى ولار.

قازاق ءتىلىن قازاق ادەبيەتىنىڭ نىسانى عانا ەتۋمەن شەكتەلمەي، قوعامنىڭ بار سالاسىندا شىنايى سۇرانىسقا يە بولۋى قاشاندا وزەكتى ماسەلە رەتىندە اتالىپ كەلەدى. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ «قازاق ءتىلىن ءبىلۋ – قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ پارىزى» دەگەن بارشا قازاقستاندىقتارعا ۇندەۋى ناقتى ىسكە، شەشىمگە ۇلاسسا دەگەن ءۇمىت تۋدىرعانى انىق. ءسوز سوڭىن قازاق ءتىلىن ەكى ايدا مەڭگەرگەن اۋستراليالىق يۋان ءسميتتىڭ مىنا ءبىر پىكىرىمەن تۇيىن­دەگىمىز كەلەدى: «مەنىڭ ويىمشا، شەت ءتىلىن ۇيرەنۋ ۋاقىت پەن كۇشتى قاجەت ەتە­دى. بىراق ادام باسقا ەلدە تۇرسا، سول ەلدىڭ ءتىلىن ۇيرەنۋگە تى­رىسۋى كەرەك. جاقىندا قازاق ءتىلىن ۇي­رەنۋدى باستاعاندارعا ايتار كەڭەسىم: ءسىزدى قىزىق­تىراتىن تاقى­رىپتى تاۋىپ، سودان باس­تاڭىز». بالكىم، قا­زاق ءتىلىن ۇيرەنۋى ءتيىس ءھام ۇيرەنگىسى كەلە­تىندەر ءۇشىن ءبىر كادەسىنە جاراپ قالار؟!